j

katha.n yuyudhire vIrAH kurupANDavasomakAH . 
pArthivAshcha mahAbhAgA nAnAdeshasamAgatAH .. 1..\\

 v

yathA yuyudhire vIrAH kurupANDavasomakAH . 
kurukShetre tapaHkShetre shR^iNu tatpR^ithivIpate .. 2..\\
avatIrya kurukShetraM pANDavAH saha somakAH . 
kauravAnabhyavartanta jigIShanto mahAbalAH .. 3..\\
vedAdhyayanasampannAH sarve yuddhAbhinandinaH . 
Asha.nsanto jaya.n yuddhe vadhaM vAbhimukhA raNe .. 4..\\
abhiyAya cha durdharShA.n dhArtarAShTrasya vAhinIm . 
prA~NmukhAH pashchime bhAge nyavishanta sa sainikAH .. 5..\\
samantapa~nchakAdbAhya.n shibirANi sahasrashaH . 
kArayAmAsa vidhivatkuntIputro yudhiShThiraH .. 6..\\
shUnyeva pR^ithivI sarvA bAlavR^iddhAvasheShitA . 
nirashva puruShA chAsIdrathaku~njaravarjitA .. 7..\\
yAvattapati sUryo hi jambUdvIpasya maNDalam . 
tAvadeva samAvR^ittaM balaM pArthiva sattama .. 8..\\
ekasthAH sarvavarNAste maNDalaM bahuyojanam . 
paryAkrAmanta deshAMshcha nadIH shailAnvanAni cha .. 9..\\
teShA.n yudhiShThiro rAjA sarveShAM puruSharShabha . 
Adidesha sa vAhAnAM bhakShyabhojyamanuttamam .. 10..\\
sa~nj~nAshcha vividhAstAstAsteShA.n chakre yudhiShThiraH . 
eva.n vAdI veditavyaH pANDaveyo.ayamityuta .. 11..\\
abhiGYAnAni sarveShA.n sa~nj~nAshchAbharaNAni cha . 
yojayAmAsa kauravyo yuddhakAla upasthite .. 12..\\
dR^iShTvA dhvajAgraM pArthAnA.n dhArtarAShTro mahAmanAH . 
saha sarvairmahIpAlaiH pratyavyUhata pANDavAn .. 13..\\
pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani . 
madhye nAgasahasrasya bhrAtR^ibhiH parivAritam .. 14..\\
dR^iShTvA duryodhana.n hR^iShTAH sarve pANDavasainikAH . 
dadhmuH sarve mahAsha~NkhAnbherIrjaghnuH sahasrashaH .. 15..\\
tataH prahR^iShTA.n svAM senAmabhivIkShyAtha pANDavAH . 
babhUvurhR^iShTamanaso vAsudevashcha vIryavAn .. 16..\\
tato yodhAnharShayantau vAsudevadhana~njayau . 
dadhmatuH puruShavyAghrau divyau sha~Nkhau rathe sthitau .. 17..\\
pA~nchajanyasya nirghoSha.n devadattasya chobhayoH . 
shrutvA sa vAhanA yodhAH shakR^inmUtraM prasusruvuH .. 18..\\
yathA si.nhasya nadataH svana.n shrutvetare mR^igAH . 
traseyustadvadevAsIddhArtarAShTra bala.n tadA .. 19..\\
udatiShThadrajo bhaumaM na prAGYAyata ki.n chana . 
antardhIyata chAdityaH sainyena rajasAvR^itaH .. 20..\\
vavarSha chAtra parjanyo mA.nsashoNitavR^iShTimAn . 
vyukShansarvANyanIkAni tadadbhutamivAbhavat .. 21..\\
vAyustataH prAdurabhUnnIchaiH sharkara karShaNaH . 
vinighna.nstAnyanIkAni vidhamaMshchaiva tadrajaH .. 22..\\
ubhe sene tadA rAjanyuddhAya mudite bhR^isham . 
kurukShetre sthite yatte sAgarakShubhitopame .. 23..\\
tayostu senayorAsIdadbhutaH sa samAgamaH . 
yugAnte samanuprApte dvayoH sAgarayoriva .. 24..\\
shUnyAsItpR^ithivI sarvA bAlavR^iddhAvasheShitA . 
tena senA samUhena samAnItena kauravaiH .. 25..\\
tataste samaya.n chakruH kurupANDavasomakAH . 
dharmAMshcha sthApayAmAsuryuddhAnAM bharatarShabha .. 26..\\
nivR^itte chaiva no yuddhe prItishcha syAtparasparam . 
yathA pura.n yathAyogaM na cha syAchchhalanaM punaH .. 27..\\
vAchA yuddhe pravR^itte no vAchaiva pratiyodhanam . 
niShkrAntaH pR^itanA madhyAnna hantavyaH katha.n chana .. 28..\\
rathI cha rathinA yodhyo gajena gajadhUrgataH . 
ashvenAshvI padAtishcha padAtenaiva bhArata .. 29..\\
yathAyoga.n yathA vIryaM yathotsAhaM yathA vayaH . 
samAbhAShya prahartavyaM na vishvaste na vihvale .. 30..\\
pareNa saha sa.nyuktaH pramatto vimukhastathA . 
kShINashastro vivarmA cha na hantavyaH katha.n chana .. 31..\\
na sUteShu na dhuryeShu na cha shastropanAyiShu . 
na bherIsha~NkhavAdeShu prahartavya.n kathaM chana .. 32..\\
eva.n te samayaM kR^itvA kurupANDavasomakAH . 
vismayaM parama.n jagmuH prekShamANAH parasparam .. 33..\\
nivishya cha mahAtmAnastataste puruSharShabhAH . 
hR^iShTarUpAH sumanaso babhUvuH saha sainikAH .. 34..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 2}
 v

tataH pUrvApare sandhye samIkShya bhagavAnR^iShiH . 
sarvaveda vidA.n shreShTho vyAsaH satyavatI sutaH .. 1..\\
bhaviShyati raNe ghore bharatAnAM pitAmaha . 
pratyakShadarshI bhagavAnbhUtabhavya bhaviShyavit .. 2..\\
vaichitravIrya.n rAjAnaM sa rahasyaM bravIdidam . 
shochantamArta.n dhyAyantaM putrANAmanayaM tadA .. 3..\\

 vy

rAjanparItakAlAste putrAshchAnye cha bhUmipAH . 
te haniShyanti sa~NgrAme samAsAdyetaretaram .. 4..\\
teShu kAlaparIteShu vinashyatsu cha bhArata . 
kAlaparyAyamAGYAya mA sma shoke manaH kR^ithAH .. 5..\\
yadi tvichchhasi sa~NgrAme draShTumena.n vishAM pate . 
chakShurdadAni te hanta yuddhametannishAmaya .. 6..\\

 dhr

na rochaye GYAtivadha.n draShTuM brahmarShisattama . 
yuddhametattvasheSheNa shR^iNuyA.n tava tejasA .. 7..\\

 v

tasminnanichchhati draShTu.n sa~NgrAmaM shrotumichchhati . 
varANAmIshvaro dAtA sa~njayAya vara.n dadau .. 8..\\
eSha te sa~njayo rAjanyuddhametadvadiShyati . 
etasya sarva.n sa~NgrAme na parokShaM bhaviShyati .. 9..\\
chakShuShA sa~njayo rAjandivyenaiSha samanvitaH . 
kathayiShyati te yuddha.n sarvaGYashcha bhaviShyati .. 10..\\
prakAsha.n vA rahasyaM vA rAtrau vA yadi vA divA . 
manasA chintitamapi sarva.n vetsyati sa~njayaH .. 11..\\
naina.n shastrANi bhetsyanti nainaM bAdhiShyate shramaH . 
gAvalgaNiraya.n jIvanyuddhAdasmAdvimokShyate .. 12..\\
aha.n cha kIrtimeteShAM kurUNAM bharatarShabha . 
pANDavAnA.n cha sarveShAM prathayiShyAmi mA.n shuchaH .. 13..\\
diShTametatpurA chaiva nAtra shochitumarhasi . 
na chaiva shakya.n sa.nyantuM yato dharmastato jayaH .. 14..\\

 v

evamuktvA sa bhagavAnkurUNAM prapitAmahaH . 
punareva mahAbAhu.n dhR^itarAShTramuvAcha ha .. 15..\\
iha yuddhe mahArAja bhaviShyati mahAnkShayaH . 
yathemAni nimittAni bhayAyAdyopalakShaye .. 16..\\
shyenA gR^idhrAshcha kAkAshcha ka~NkAshcha sahitA balaiH . 
sampatanti vanAnteShu samavAyAMsh cha kurvate .. 17..\\
atyugra.n cha prapashyanti yuddhamAnandino dvijAH . 
kravyAdA bhakShayiShyanti mA.nsAni gajavAjinAm .. 18..\\
khaTA khaTeti vAshanto bhairavaM bhayavedinaH . 
kahvAH prayAnti madhyena dakShiNAmabhito disham .. 19..\\
ubhe pUrvApare sandhye nityaM pashyAmi bhArata . 
udayAstamane sUrya.n kabandhaiH parivAritam .. 20..\\
shvetalohita paryantAH kR^iShNa grIvAH sa vidyutaH . 
trivarNAH parighAH sandhau bhAnumAvArayantyuta .. 21..\\
jvalitArkendu nakShatraM nirvisheSha dinakShapam . 
ahorAtraM mayA dR^iShTa.n tatkShayAya bhaviShyati .. 22..\\
alakShyaH prabhayA hInaH paurNamAsI.n cha kArttikIm . 
chandro.abhUdagnivarNashcha samavarNe nabhastale .. 23..\\
svapsyanti nihatA vIrA bhUmimAvR^itya pArthivAH . 
rAjAno rAjaputrAshcha shUrAH parighabAhavaH .. 24..\\
antarikShe varAhasya vR^iShadaMshasya chobhayoH . 
praNAda.n yudhyato rAtrau raudraM nityaM pralakShaye .. 25..\\
devatA pratimAshchApi kampanti cha hasanti cha . 
vamanti rudhira.n chAsyaiH svidyanti prapatanti cha .. 26..\\
anAhatA dundubhayaH praNadanti vishAM pate . 
ayuktAshcha pravartante kShatriyANAM mahArathAH .. 27..\\
kokilAH shatapatrAshcha chAShA bhAsAH shukAstathA . 
sArasAshcha mayUrAshcha vAcho mu~nchanti dAruNAH .. 28..\\
gR^ihItashastrAbharaNA varmiNo vAjipR^iShThagAH . 
aruNodayeShu dR^ishyante shatashaH shalabha vrajAH .. 29..\\
ubhe sandhye prakAshete dishA.n dAhasamanvite . 
AsIdrudhiravarSha.n cha asthi varShaM cha bhArata .. 30..\\
yA chaiShA vishrutA rAja.nstrailokye sAdhu saMmatA . 
arundhatI tayApyeSha vasiShThaH pR^iShThataH kR^itaH .. 31..\\
rohiNIM pIDayanneSha sthito rAja~nshanaishcharaH . 
vyAvR^itta.n lakShma somasya bhaviShyati mahadbhayam .. 32..\\
anabhre cha mahAghora.n stanitaM shrUyate.anisham . 
vAhanAnA.n cha rudatAM prapatantyashrubindavaH .. 33..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 3}
 vy

kharA goShu prajAyante ramante mAtR^ibhiH sutAH . 
anArtavaM puShpaphala.n darshayanti vane drumAH .. 1..\\
garbhiNyo rAjaputryashcha janayanti vibhIShaNAn . 
kravyAdAnpakShiNashchaiva gomAyUnaparAnmR^igAn .. 2..\\
triviShANAshchaturnetrAH pa~ncha pAdA dvimehanAH . 
dvishIrShAshcha dvipuchchhAshcha daMShTriNaH pashavo.ashivAH .. 3..\\
jAyante vivR^itAsyAshcha vyAharanto.ashivA giraH . 
tripadAH shikhinastArkShyAshchaturdaMShTrA viShANinaH .. 4..\\
tathaivAnyAshcha dR^ishyante striyashcha brahmavAdinAm . 
vainateyAnmayUrAMshcha janayantyaH pure tava .. 5..\\
govatsa.n vaDavA sUte shvA sR^igAlaM mahIpate . 
krakarA~nshArikAshchaiva shukAMshchAshubha vAdinaH .. 6..\\
striyaH kAshchitprajAyante chatasraH pa~ncha kanyakAH . 
tA jAtamAtrA nR^ityanti gAyanti cha hasanti cha .. 7..\\
pR^ithagjanasya kuDakAH stanapAH stena veshmani . 
nR^ityanti parigAyanti vedayanto mahadbhayam .. 8..\\
pratimAshchAlikhantyanye sa shastrAH kAlachoditAH . 
anyonyamabhidhAvanti shishavo daNDapANayaH . 
uparundhanti kR^itvA cha nagarANi yuyutsavaH .. 9..\\
padmotpalAni vR^ikSheShu jAyante kumudAni cha . 
viShvagvAtAshcha vAntyugrA rajo na vyupashAmyati .. 10..\\
abhIkShNa.n kampate bhUmirarka.n rAhustathAgrasat . 
shveto grahastathA chitrA.n samatikramya tiShThati .. 11..\\
abhAva.n hi visheSheNa kurUNAM pratipashyati . 
dhUmaketurmahAghoraH puShyamAkramya tiShThati .. 12..\\
senayorashiva.n ghoraM kariShyati mahAgrahaH . 
maghAsva~NgArako vakraH shravaNe cha bR^ihaspatiH .. 13..\\
bhAgyaM nakShatramAkramya sUryaputreNa pIDyate . 
shukraH proShThapade pUrve samAruhya vishAM pate . 
uttare tu parikramya sahitaH pratyudIkShate .. 14..\\
shyAmo grahaH prajvalitaH sa dhUmaH saha pAvakaH . 
aindra.n tejasvi nakShatraM jyeShThAmAkramya tiShThati .. 15..\\
dhruvaH prajvalito ghoramapasavyaM pravartate . 
chitrA svAtyantare chaiva dhiShThitaH paruSho grahaH .. 16..\\
vakrAnuvakra.n kR^itvA cha shravaNe pAvakaprabhaH . 
brahmarAshi.n samAvR^itya lohitA~Ngo vyavasthitaH .. 17..\\
sarvasasya pratichchhannA pR^ithivI phalamAlinI . 
pa~nchashIrShA yavAshchaiva shatashIrShAshcha shAlayaH .. 18..\\
pradhAnAH sarvalokasya yAsvAyattamida.n jagat . 
tA gAvaH prasnutA vatsaiH shoNitaM prakSharantyuta .. 19..\\
nishcherurapidhAnebhyaH khaDgAH prajvalitA bhR^isham . 
vyaktaM pashyanti shastrANi sa~NgrAma.n samupasthitam .. 20..\\
agnivarNA yathA bhAsaH shastrANAm udakasya cha . 
kavachAnA.n dhvajAnAM cha bhaviShyati mahAnkShayaH .. 21..\\
dikShu prajvalitAsyAshcha vyAharanti mR^igadvijAH . 
atyAhita.n darshayanto vedayanti mahadbhayam .. 22..\\
ekapakShAkShi charaNaH shakuniH khacharo nishi . 
raudra.n vadati sa.nrabdhaH shoNita.n chhardayanmuhuH .. 23..\\
grahau tAmrAruNa shikhau prajvalantAviva sthitau . 
saptarShINAmudArANA.n samavachchhAdya vai prabhAm .. 24..\\
sa.nvatsarasthAyinau cha grahau prajvalitAvubhau . 
vishAkhayoH samIpasthau bR^ihaspatishanaishcharau .. 25..\\
kR^ittikAsu grahastIvro nakShatre prathame jvalan . 
vapUMShyapaharanbhAsA dhUmaketuriva sthitaH .. 26..\\
triShu pUrveShu sarveShu nakShatreShu vishAM pate . 
budhaH sampatate.abhIkShNa.n janayansumahadbhayam .. 27..\\
chaturdashIM pa~nchadashIM bhUtapUrvA.n cha ShoDashIm . 
imA.n tu nAbhijAnAmi amAvAsyAM trayodashIm .. 28..\\
chandrasUryAvubhau grastAvekamAse trayodashIm . 
aparvaNi grahAvetau prajAH sa~NkShapayiShyataH .. 29..\\
rajo vR^itA dishaH sarvAH pA.nsuvarShaiH samantataH . 
utpAtameghA raudrAshcha rAtrau varShanti shoNitam .. 30..\\
mA.nsavarShaM punastIvramAsItkR^iShNa chaturdashIm . 
ardharAtre mahAghoramatR^ipya.nstatra rAkShasAH .. 31..\\
pratisroto.avahannadyaH saritaH shoNitodakAH . 
phenAyamAnAH kUpAshcha nardanti vR^iShabhA iva . 
patantyulkAH sa nirghAtAH shuShkAshani vimishritAH .. 32..\\
adya chaiva nishA.n vyuShTAmudaye bhAnurAhataH . 
jvalantIbhirmaholkAbhishchaturbhiH sarvatodisham .. 33..\\
AdityamupatiShThadbhistatra choktaM maharShibhiH . 
bhUmipAla sahasrANAM bhUmiH pAsyati shoNitam .. 34..\\
kailAsamandarAbhyA.n tu tathA himavato gireH . 
sahasrasho mahAshabda.n shikharANi patanti cha .. 35..\\
mahAbhUtA bhUmikampe chaturaH sAgarAnpR^ithak . 
velAmudvartayanti sma kShobhayantaH punaH punaH .. 36..\\
vR^ikShAnunmathya vAntyugrA vAtAH sharkara karNiNaH . 
patanti chaityavR^ikShAshcha grAmeShu nagareShu cha .. 37..\\
pItalohita nIlashcha jvalatyagnirhuto dvijaiH . 
vAmArchiH shAvagandhI cha dhUmaprAyaH kharasvanaH . 
sparshA gandhA rasAshchaiva viparItA mahIpate .. 38..\\
dhUmAyante dhvajA rAGYA.n kampamAnA muhurmuhuH . 
mu~nchantya~NgAravarShANi bheryo.atha paTahAstathA .. 39..\\
prAsAdashikharAgreShu puradvAreShu chaiva hi . 
gR^idhrAH paripatantyugrA vAmaM maNDalamAshritAH .. 40..\\
pakvApakveti subhR^isha.n vAvAshyante vayA.nsi cha . 
nilIyante dhvajAgreShu kShayAya pR^ithivIkShitAm .. 41..\\
dhyAyantaH prakirantashcha vAlAnvepathusa.nyutAH . 
rudanti dInAsturagA mAta~NgAshcha sahasrashaH .. 42..\\
etachchhrutvA bhavAnatra prAptakAla.n vyavasyatAm . 
yathA lokaH samuchchhedaM nAya.n gachchheta bhArata .. 43..\\

 v

piturvacho nishamyaitaddhR^itarAShTro.abravIdidam . 
diShTametatpurA manye bhaviShyati na saMshayaH .. 44..\\
kShatriyAH kShatradharmeNa vadhyante yadi sa.nyuge . 
vIraloka.n samAsAdya sukhaM prApsyanti kevalam .. 45..\\
iha kIrtiM pare loke dIrghakAlaM mahatsukham . 
prApsyanti puruShavyAghrAH prANA.nstyaktvA mahAhave .. 46..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 4}
 v

evamukto munistattva.n kavIndro rAjasattama . 
putreNa dhR^itarAShTreNa dhyAnamanvagamatparam .. 1..\\
punarevAbravIdvAkya.n kAlavAdI mahAtapAH . 
asaMshayaM pArthivendra kAlaH sa~NkShipate jagat .. 2..\\
sR^ijate cha punarlokAnneha vidyati shAshvatam . 
GYAtInA.n cha kurUNAM cha sambandhisuhR^idAM tathA .. 3..\\
dharmya.n deshaya panthAna.n samartho hyasi vAraNe . 
kShudra.n GYAtivadhaM prAhurmA kuruShva mamApriyam .. 4..\\
kAlo.ayaM putra rUpeNa tava jAto vishAM pate . 
na vadhaH pUjyate vede hitaM naitatkatha.n chana .. 5..\\
hanyAtsa eva yo hanyAtkuladharma.n svakA.n tanum . 
kAlenotpatha gantAsi shakye sati yathA pathi .. 6..\\
kulasyAsya vinAshAya tathaiva cha mahIkShitAm . 
anartho rAjyarUpeNa tyajyatAmasukhAvahaH .. 7..\\
luptapraGYaH pareNAsi dharma.n darshaya vai sutAn . 
ki.n te rAjyena durdharSha yena prApto.asi kilbiSham .. 8..\\
yashodharma.n cha kIrtiM cha pAlayansvargamApsyasi . 
labhantAM pANDavA rAjya.n shama.n gachchhantu kauravAH .. 9..\\
evaM bruvati viprendre dhR^itarAShTro.ambikA sutaH . 
AkShipya vAkya.n vAkyaGYo vAkpathenApyayAtpunaH .. 10..\\

 dhr

yathA bhavAnveda tathAsmi vettA 
bhAvAbhAvau viditau me yathAvat . 
svArthe hi saMmuhyati tAta loko 
mA.n chApi lokAtmakameva viddhi .. 11..\\
prasAdaye tvAmatulaprabhAvaM 
tvaM no gatirdarshayitA cha dhIraH . 
na chApi te vashagA me maharShe 
na kalmaSha.n kartumihArhase mAm .. 12..\\
tva.n hi dharmaH pavitra.n cha yashaH kIrtirdhR^itiH smR^itiH . 
karuNAM pANDavAnA.n cha mAnyashchAsi pitAmahaH .. 13..\\

 vy

vaichitravIrya nR^ipate yatte manasi vartate . 
abhidhatsva yathAkAma.n chhettAsmi tava saMshayam .. 14..\\

 dhr

yAni li~NgAni sa~NgrAme bhavanti vijayiShyatAm . 
tAni sarvANi bhagava~nshrotumichchhAmi tattvataH .. 15..\\

 vy

prasannabhAH pAvaka UrdhvarashmiH 
pradakShiNAvartashikho vidhUmaH . 
puNyA gandhAshchAhutInAM pravAnti 
jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 16..\\
gambhIraghoShAshcha mahAsvanAsh cha 
sha~NkhA mR^ida~NgAsh cha nadanti yatra . 
vishuddharashmistapanaH shashI cha 
jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH .. 17..\\
iShTA vAchaH pR^iShThato vAyasAnAM 
samprasthitAnA.n cha gamiShyatAM cha . 
ye pR^iShThataste tvarayanti rAjan 
ye tvagrataste pratiShedhayanti .. 18..\\
kalyANa vAchaH shakunA rAjaha.nsAH 
shukAH krau~nchAH shatapatrAsh cha yatra . 
pradakShiNAshchaiva bhavanti sa~Nkhye 
dhruva.n jayaM tatra vadanti viprAH .. 19..\\
ala~NkAraiH kavachaiH ketubhish cha 
mukhaprasAdairhemavarNaishcha nR^INAm . 
bhrAjiShmatI duShpratiprekShaNIyA 
yeShA.n chamUste vijayanti shatrUn .. 20..\\
hR^iShTA vAchastathA sattva.n yodhAnAM yatra bhArata . 
na mlAyante srajashchaiva te taranti raNe ripUn .. 21..\\
iShTo vAtaH praviShTasya dakShiNA pravivikShataH . 
pashchAtsa.nsAdhayatyarthaM purastAtpratiShedhate .. 22..\\
shabdarUparasasparsha gandhAshchAviShkR^itAH shubhAH . 
sadA yodhAshcha hR^iShTAshcha yeShA.n teShAM dhruvaM jayaH .. 23..\\
anveva vAyavo vAnti tathAbhrANi vayA.nsi cha . 
anuplavante meghAshcha tathaivendra dhanUMShi cha .. 24..\\
etAni jayamAnAnA.n lakShaNAni vishAM pate . 
bhavanti viparItAni mumUrShANA.n janAdhipa .. 25..\\
alpAyA.n vA mahatyAM vA senAyAmiti nishchitam . 
harSho yodhagaNasyaika.n jayalakShaNamuchyate .. 26..\\
eko dIrNo dArayati senA.n sumahatIm api . 
ta.n dIrNamanudIryante yodhAH shUratamA api .. 27..\\
durnivAratamA chaiva prabhagnA mahatI chamUH . 
apAmiva mahAvegastrastA mR^igagaNA iva .. 28..\\
naiva shakyA samAdhAtu.n sa nipAte mahAchamUH . 
dIrNA ityeva dIryante yodhAH shUratamA api . 
bhItAnbhagnAMshcha samprekShya bhayaM bhUyo vivardhate .. 29..\\
prabhagnA sahasA rAjandisho vibhrAmitA paraiH . 
naiva sthApayitu.n shakyA shUrairapi mahAchamUH .. 30..\\
sambhR^itya mahatI.n senA.n chatura~NgAM mahIpatiH . 
upAyapUrvaM medhAvI yateta satatotthitaH .. 31..\\
upAyavijaya.n shreShThamAhurbhedena madhyamam . 
jaghanya eSha vijayo yo yuddhena vishAM pate . 
mahAdoShaH saMnipAtastato vya~NgaH sa uchyate .. 32..\\
parasparaGYAH sa.nhR^iShTA vyavadhUtAH sunishchitAH . 
pa~nchAshadapi ye shUrA mathnanti mahatI.n chamUm . 
atha vA pa~nchaShaTsapta vijayantyanivartinaH .. 33..\\
na vainateyo garuDaH prasha.nsati mahAjanam . 
dR^iShTvA suparNopachitiM mahatImapi bhArata .. 34..\\
na bAhulyena senAyA jayo bhavati bhArata . 
adhruvo hi jayo nAma daiva.n chAtra parAyaNam . 
jayanto hyapi sa~NgrAme kShatravanto bhavantyuta .. 35..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 5}
 v

evamuktvA yayau vyAso dhR^itarAShTrAya dhImate . 
dhR^itarAShTro.api tachchhrutvA dhyAnamevAnvapadyata .. 1..\\
sa muhUrtamiva dhyAtvA viniHshvasya muhurmuhuH . 
sa~njaya.n saMshitAtmAnamapR^ichchhadbharatarShabha .. 2..\\
sa~njayeme mahIpAlAH shUrA yuddhAbhinandinaH . 
anyonyamabhinighnanti shastrairuchchAvachairapi .. 3..\\
pArthivAH pR^ithivI hetoH samabhityaktajIvitAH . 
na cha shAmyati nighnanto vardhayanto yamakShayam .. 4..\\
bhaimamaishvaryamichchhanto na mR^iShyante parasparam . 
manye bahuguNA bhUmistanmamAchakShva sa~njaya .. 5..\\
bahUni cha sahasrANi prayutAnyarbudAni cha . 
koTyashcha lokavIrANA.n sametAH kurujA~Ngale .. 6..\\
deshAnA.n cha parImANaM nagarANAM cha sa~njaya . 
shrotumichchhAmi tattvena yata ete samAgatAH .. 7..\\
divyabuddhipradIptena yuktastva.n GYAnachakShuShA . 
prasAdAttasya viprarShervyAsasyAmita tejasaH .. 8..\\

 s

yathA praGYaM mahAprAGYa bhaimAnvakShyAmi te guNAn . 
shAstrachakShuravekShasva namaste bharatarShabha .. 9..\\
dvividhAnIha bhUtAni trasAni sthAvarANi cha . 
trasAnA.n trividhA yoniraNDa svedajarAyujAH .. 10..\\
trasAnA.n khalu sarveShA.n shreShThA rAja~njarAyujAH . 
jarAyujAnAM pravarA mAnavAH pashavash cha ye .. 11..\\
nAnArUpANi bibhrANAsteShAM bhedAshchaturdasha . 
araNyavAsinaH sapta saptaiShA.n grAmavAsinaH .. 12..\\
si.nhavyAghra varAhAshcha mahiShA vAraNAstathA . 
R^ikShAshcha vAnarAshchaiva saptAraNyAH smR^itA nR^ipa .. 13..\\
gaurajo manujo meSho vAjyashvatara gardabhAH . 
ete grAmyAH samAkhyAtAH pashavaH sapta sAdhubhiH .. 14..\\
ete vai pashavo rAjangrAmyAraNyAshchaturdasha . 
vedoktAH pR^ithivIpAla yeShu yaGYAH pratiShThitAH .. 15..\\
grAmyANAM puruShaH shreShThaH si.nhashchAraNyavAsinAm . 
sarveShAmeva bhUtAnAmanyonyenAbhijIvanam .. 16..\\
udbhijjAH sthAvarAH proktAsteShAM pa~nchaiva jAtayaH . 
vR^ikShagulma latAvallyastvaksArAstR^iNajAtayaH .. 17..\\
eShA.n viMshatirekonA mahAbhUteShu pa~nchasu . 
chaturviMshatiruddiShTA gAyatrI lokasaMmatA .. 18..\\
ya etA.n veda gAyatrIM puNyAM sarvaguNAnvitAm . 
tattvena bharatashreShTha sa lokAnna praNashyati .. 19..\\
bhUmau hi jAyate sarvaM bhUmau sarvaM praNashyati . 
bhUmiH pratiShThA bhUtAnAM bhUmireva parAyaNam .. 20..\\
yasya bhUmistasya sarvajagatsthAvaraja~Ngamam . 
tatrAbhigR^iddhA rAjAno vinighnantItaretaram .. 21..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 6}
 dhr

nadInAM parvatAnA.n cha nAmadheyAni sa~njaya . 
tathA janapadAnA.n cha ye chAnye bhUmimAshritAH .. 1..\\
pramANa.n cha pramANaGYa pR^ithivyA api sarvashaH . 
nikhilena samAchakShva kAnanAni cha sa~njaya .. 2..\\
pa~nchemAni mahArAja mahAbhUtAni sa~NgrahAt . 
jagatsthitAni sarvANi samAnyAhurmanIShiNaH .. 3..\\
bhUmirApastathA vAyuragnirAkAshameva cha . 
guNottarANi sarvANi teShAM bhUmiH pradhAnataH .. 4..\\
shabdaH sparshashcha rUpa.n cha raso gandhashcha pa~nchamaH . 
bhUmerete guNAH proktA R^iShibhistattvavedibhiH .. 5..\\
chatvAro.apsu guNA rAjangandhastatra na vidyate . 
shabdaH sparshashcha rUpa.n cha tejaso.atha guNAstrayaH . 
shabdaH sparshashcha vAyostu AkAshe shabda eva cha .. 6..\\
ete pa~ncha guNA rAjanmahAbhUteShu pa~nchasu . 
vartante sarvalokeShu yeShu lokAH pratiShThitAH .. 7..\\
anyonyaM nAbhivartante sAmyaM bhavati vai yadA . 
yadA tu viShamIbhAvamAvishanti parasparam . 
tadA dehairdehavanto vyatirohanti nAnyathA .. 8..\\
AnupUrvyAdvinashyanti jAyante chAnupUrvashaH . 
sarvANyaparimeyAni tadeShA.n rUpamaishvaram .. 9..\\
tatra tatra hi dR^ishyante dhAtavaH pA~ncha bhautikAH . 
teShAM manuShyAstarkeNa pramANAni prachakShate .. 10..\\
achintyAH khalu ye bhAvA na tA.nstarkeNa sAdhayet . 
prakR^itibhyaH para.n yattu tadachintyasya lakShaNam .. 11..\\
sudarshanaM pravakShyAmi dvIpa.n te kurunandana . 
parimaNDalo mahArAja dvIpo.asau chakrasa.nsthitaH .. 12..\\
nadI jalapratichchhannaH parvataishchAbhrasaMnibhaiH . 
puraishcha vividhAkArai ramyairjanapadaistathA .. 13..\\
vR^ikShaiH puShpaphalopetaiH sampannadhanadhAnyavAn . 
lAvaNena samudreNa samantAtparivAritaH .. 14..\\
yathA cha puruShaH pashyedAdarshe mukhamAtmanaH . 
eva.n sudarshana dvIpo dR^ishyate chandramaNDale .. 15..\\
dviraMshe pippalastatra dviraMshe cha shasho mahAn . 
sarvauShadhisamAvApaiH sarvataH parivR^i.nhitaH . 
Apastato.anyA viGYeyA eSha sa~NkShepa uchyate .. 16..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 7}
 dhr

ukto dvIpasya sa~NkShepo vistaraM brUhi sa~njaya . 
yAvadbhUmyavakAsho.aya.n dR^ishyate shashalakShaNe . 
tasya pramANaM prabrUhi tato vakShyasi pippalam .. 1..\\

 v

evamuktaH sa rAGYA tu sa~njayo vAkyamabravIt . 
prAgAyatA mahArAja ShaDete ratnaparvatAH . 
avagADhA hyubhayataH samudrau pUrvapashchimau .. 2..\\
himavAnhemakUTashcha niShadhashcha nagottamaH . 
nIlashcha vaiDUryamayaH shvetashcha rajataprabhaH . 
sarvadhAtuvinaddhashcha shR^i~NgavAnnAma parvataH .. 3..\\
ete vai parvatA rAjansiddhachAraNasevitAH . 
teShAmantaraviShkambho yojanAni sahasrashaH .. 4..\\
tatra puNyA janapadAstAni varShANi bhArata . 
vasanti teShu sattvAni nAnA jAtIni sarvashaH .. 5..\\
ida.n tu bhArata.n varShaM tato haimavataM param . 
hemakUTAtpara.n chaiva harivarShaM prachakShate .. 6..\\
dakShiNena tu nIlasya niShadhasyottareNa cha . 
prAgAyato mahArAja mAlyavAnnAma parvataH .. 7..\\
tataH paraM mAlyavataH parvato gandhamAdanaH . 
parimaNDalastayormadhye meruH kanakaparvataH .. 8..\\
AdityataruNAbhAso vidhUma iva pAvakaH . 
yojanAnA.n sahasrANi ShoDashAdhaH kila smR^itaH .. 9..\\
uchchaishcha chaturAshItiryojanAnAM mahIpate . 
Urdhvamantashcha tiryakcha lokAnAvR^itya tiShThati .. 10..\\
tasya pArshve tvime dvIpAshchatvAraH sa.nsthitAH prabho . 
bhadrAshvaH ketumAlashcha jambUdvIpashcha bhArata . 
uttarAshchaiva kuravaH kR^itapuNyapratishrayAH .. 11..\\
vihagaH sumukho yatra suparNasyAtmajaH kila . 
sa vai vichintayAmAsa sauvarNAnprekShya vAyasAn .. 12..\\
meruruttamamadhyAnAmadhamAnA.n cha pakShiNAm . 
avisheSha karo yasmAttasmAdena.n tyajAmyaham .. 13..\\
tamAdityo.anuparyeti satata.n jyotiShAM patiH . 
chandramAshcha sa nakShatro vAyushchaiva pradakShiNam .. 14..\\
sa parvato mahArAja divyapuShpaphalAnvitaH . 
bhavanairAvR^itaH sarvairjAmbUnadamayaiH shubhaiH .. 15..\\
tatra devagaNA rAjangandharvAsurarAkShasAH . 
apsarogaNasa.nyuktAH shaile krIDanti nityashaH .. 16..\\
tatra brahmA cha rudrashcha shakrashchApi sureshvaraH . 
sametya vividhairyaGYairyajante.anekadakShiNaiH .. 17..\\
tumbururnAradashchaiva vishvAvasurhahAhuhUH . 
abhigamyAmara shreShThAH stavai stunvanti chAbhibho .. 18..\\
saptarShayo mahAtmAnaH kashyapashcha prajApatiH . 
tatra gachchhanti bhadra.n te sadA parvaNi parvaNi .. 19..\\
tasyaiva mUrdhanyushanAH kAvyo daityairmahIpate . 
tasya hImAni ratnAni tasyeme ratnaparvatAH .. 20..\\
tasmAtkubero bhagavAMshchaturthaM bhAgamashnute . 
tataH kalAMsha.n vittasya manuShyebhyaH prayachchhati .. 21..\\
pArshve tasyottare divya.n sarvartukusumaM shivam . 
karNikAravana.n ramyaM shilA jAlasamudgatam .. 22..\\
tatra sAkShAtpashupatirdivyairbhUtaiH samAvR^itaH . 
umA sahAyo bhagavAnramate bhUtabhAvanaH .. 23..\\
karNikAramayIM mAlAM bibhratpAdAvalambinIm . 
tribhirnetraiH kR^itoddyotastribhiH sUryairivoditaiH .. 24..\\
tamugratapasaH siddhAH suvratAH satyavAdinaH . 
pashyanti na hi durvR^ittaiH shakyo draShTuM maheshvaraH .. 25..\\
tasya shailasya shikharAtkShIradhArA nareshvara . 
triMshadbAhuparigrAhyA bhIma nirghata nisvanA .. 26..\\
puNyA puNyatamairjuShTA ga~NgA bhAgIrathI shubhA . 
patatyajasra vegena hrade chAndramase shubhe . 
tayA hyutpAditaH puNyaH sa hradaH sAgaropamaH .. 27..\\
tA.n dhArayAmAsa purA durdharAM parvatairapi . 
shata.n varShasahasrANAM shirasA vai maheshvaraH .. 28..\\
merostu pashchime pArshve ketumAlo mahIpate . 
jambU ShaNDashcha tatraiva sumahAnnandanopamaH .. 29..\\
AyurdashasahasrANi varShANA.n tatra bhArata . 
suvarNavarNAshcha narAH striyashchApsarasopamAH .. 30..\\
anAmayA vItashokA nityaM muditamAnasAH . 
jAyante mAnavAstatra niShTapta kanakaprabhAH .. 31..\\
gandhamAdana shR^i~NgeShu kuberaH saha rAkShasaiH . 
sa.nvR^ito.apsarasA.n sa~Nghairmodate guhyakAdhipaH .. 32..\\
gandhamAdana pAdeShu pareShvaparagaNDikAH . 
ekAdasha sahasrANi varShANAM paramAyuShaH .. 33..\\
tatra kR^iShNA narA rAja.nstejoyuktA mahAbalAH . 
striyashchotpalapatrAbhAH sarvAH supriyadarshanAH .. 34..\\
nIlotparatara.n shvetaM shvetAddhairaNyakaM param . 
varShamairAvataM nAma tataH shR^i~NgavataH param .. 35..\\
dhanuHsa.nsthe mahArAja dve varShe dakShiNottare . 
ilA vR^itaM madhyama.n tu pa~nchavarShANi chaiva ha .. 36..\\
uttarottarametebhyo varShamudrichyate guNaiH . 
AyuShpramANamArogya.n dharmataH kAmato.arthataH .. 37..\\
samanvitAni bhUtAni teShu varSheShu bhArata . 
evameShA mahArAja parvataiH pR^ithivI chitA .. 38..\\
hemakUTastu sumahAnkailAso nAma parvataH . 
yatra vaishravaNo rAjA guhyakaiH saha modate .. 39..\\
astyuttareNa kailAsaM mainAkaM parvataM prati . 
hiraNyashR^i~NgaH sumahAndivyo maNimayo giriH .. 40..\\
tasya pArshve mahaddivya.n shubha.n kA~nchanavAlukam . 
ramyaM bindusaro nAma yatra rAjA bhagIrathaH . 
dR^iShTvA bhAgIrathI.n ga~NgAmuvAsa bahulAH samAH .. 41..\\
yUpA maNimayAstatra chityAshchApi hiraNmayAH . 
tatreShTvA tu gataH siddhi.n sahasrAkSho mahAyashAH .. 42..\\
sR^iShTvA bhUtapatiryatra sarvalokAnsanAtanaH . 
upAsyate tigmatejA vR^ito bhUtaiH samAgataiH . 
naranArAyaNau brahmA manuH sthANushcha pa~nchamaH .. 43..\\
tatra tripathagA devI prathama.n tu pratiShThitA . 
brahmalokAdapakrAntA saptadhA pratipadyate .. 44..\\
vasvoka sArA nalinI pAvanA cha sarasvatI . 
jambUnadI cha sItA cha ga~NgA sindhushcha saptamI .. 45..\\
achintyA divyasa~NkalpA prabhoreShaiva sa.nvidhiH . 
upAsate yatra satra.n sahasrayugaparyaye .. 46..\\
dR^ishyAdR^ishyA cha bhavati tatra tatra sarasvatI . 
etA divyAH sapta ga~NgAstriShu lokeShu vishrutAH .. 47..\\
rakShA.nsi vai himavati hemakUTe tu guhyakAH . 
sarpA nAgAshcha niShadhe gokarNe cha tapodhanAH .. 48..\\
devAsurANA.n cha gR^iha.n shvetaH parvata uchyate . 
gandharvA niShadhe shaile nIle brahmarShayo nR^ipa . 
shR^i~NgavA.nstu mahArAja pitR^INAM pratisa~ncaraH .. 49..\\
ityetAni mahArAja sapta varShANi bhAgashaH . 
bhUtAnyupaniviShTAni gatimanti dhruvANi cha .. 50..\\
teShAmR^iddhirbahuvidhA dR^ishyate daivamAnuShI . 
ashakyA parisa~NkhyAtu.n shraddheyA tu bubhUShatA .. 51..\\
yA.n tu pR^ichchhasi mA rAjandivyAmetA.n shashAkR^itim . 
pArshve shashasya dve varShe ubhaye dakShiNottare . 
karNau tu nAgadvIpa.n cha kashyapa dvIpameva cha .. 52..\\
tAmravarNaH shiro rAja~nshrImAnmalayaparvataH . 
etaddvitIya.n dvIpasya dR^ishyate shashasa.nsthitam .. 53..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 8}
 dhr

merorathottaraM pArshvaM pUrva.n chAchakShva sa~njaya . 
nikhilena mahAbuddhe mAlyavanta.n cha parvatam .. 1..\\

 s

dakShiNena tu nIlasya meroH pArshve tathottare . 
uttarAH kuravo rAjanpuNyAH siddhaniShevitAH .. 2..\\
tatra vR^ikShA madhu phalA nityapuShpaphalopagAH . 
puShpANi cha sugandhIni rasavanti phalAni cha .. 3..\\
sarvakAmaphalAstatra ke chidvR^ikShA janAdhipa . 
apare kShIriNo nAma vR^ikShAstatra narAdhipa .. 4..\\
ye kSharanti sadA kShIra.n ShaDrasaM hyamR^itopamam . 
vastrANi cha prasUyante phaleShvAbharaNAni cha .. 5..\\
sarvA maNimayI bhUmiH sUkShmakA~nchanavAlukA . 
sarvatra sukhasa.nsparshA niShpa~NkA cha janAdhipa .. 6..\\
devalokachyutAH sarve jAyante tatra mAnavAH . 
tulyarUpaguNopetAH sameShu viShameShu cha .. 7..\\
mithunAni cha jAyante striyashchApsarasopamAH . 
teShA.n te kShIriNAM kShIraM pibantyamR^itasaMnibham .. 8..\\
mithuna.n jAyamAna.n vai samaM tachcha pravardhate . 
tulyarUpaguNopeta.n samaveSha.n tathaiva cha . 
ekaikamanurakta.n cha chakravAka sama.n vibho .. 9..\\
nirAmayA vItashokA nityaM muditamAnasAH . 
dashavarShasahasrANi dashavarShashatAni cha . 
jIvanti te mahArAja na chAnyonya.n jahatyuta .. 10..\\
bhAruNDA nAma shakunAstIkShNatuNDA mahAbalAH . 
te nirharanti hi mR^itAndarIShu prakShipanti cha .. 11..\\
uttarAH kuravo rAjanvyAkhyAtAste samAsataH . 
meroH pArshvamahaM pUrva.n vakShyAmyatha yathAtatham .. 12..\\
tasya pUrvAbhiShekastu bhadrAshvasya vishAM pate . 
bhadra sAlavana.n yatra kAlAmrashcha mahAdrumaH .. 13..\\
kAlAmrashcha mahArAja nityapuShpaphalaH shubhaH . 
dvIpashcha yojanotsedhaH siddhachAraNasevitaH .. 14..\\
tatra te puruShAH shvetAstejoyuktA mahAbalAH . 
striyaH kumudavarNAshcha sundaryaH priyadarshanAH .. 15..\\
chandraprabhAshchandra varNAH pUrNachandranibhAnanAH . 
chandra shItalagAtryashcha nR^ittagItavishAradAH .. 16..\\
dashavarShasahasrANi tatrAyurbharatarShabha . 
kAlAmra rasapItAste nitya.n sa.nsthita yauvanAH .. 17..\\
dakShiNena tu nIlasya niShadhasyottareNa tu . 
sudarshano nAma mahA~njAmbUvR^ikShaH sanAtanaH .. 18..\\
sarvakAmaphalaH puNyaH siddhachAraNasevitaH . 
tasya nAmnA samAkhyAto jambUdvIpaH sanAtanaH .. 19..\\
yojanAnA.n sahasra.n cha shataM cha bharatarShabha . 
utsedho vR^ikSharAjasya divaspR^inmanujeshvara .. 20..\\
aratnInA.n sahasra.n cha shatAni dasha pa~ncha cha . 
pariNAhastu vR^ikShasya phalAnA.n rasabhedinAm .. 21..\\
patamAnAni tAnyurvyA.n kurvanti vipula.n svanam . 
mu~nchanti cha rasa.n rAja.nstasminrajatasaMnibham .. 22..\\
tasyA jambvAH phalaraso nadI bhUtvA janAdhipa . 
meruM pradakShiNa.n kR^itvA samprayAtyuttarAnkurUn .. 23..\\
pibanti tadrasa.n hR^iShTA janA nitya.n janAdhipa . 
tasminphalarase pIte na jarA bAdhate cha tAn .. 24..\\
tatra jAmbUnadaM nAma kanaka.n deva bhUShaNam . 
taruNAdityavarNAshcha jAyante tatra mAnavAH .. 25..\\
tathA mAlyavataH shR^i~Nge dIpyate tatra havyavAT . 
nAmnA sa.nvartako nAma kAlAgnirbharatarShabha .. 26..\\
tathA mAlyavataH shR^i~Nge pUrve pUrvAnta gaNDikA . 
yojanAnA.n sahasrANi pa~nchAshanmAlyavAnsthitaH .. 27..\\
mahArajata sa~NkAshA jAyante tatra mAnavAH . 
brahmalokAchchyutAH sarve sarve cha brahmavAdinaH .. 28..\\
tapastu tapyamAnAste bhavanti hyUrdhvaretasaH . 
rakShaNArtha.n tu bhUtAnAM pravishanti divAkaram .. 29..\\
ShaShTistAni sahasrANi ShaShTireva shatAni cha . 
aruNasyAgrato yAnti parivArya divAkaram .. 30..\\
ShaShTi.n varShasahasrANi ShaShTimeva shatAni cha . 
AdityatApa taptAste vishanti shashimaNDalam .. 31..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 9}
 dhr

varNANA.n chaiva nAmAni parvatAnAM cha sa~njaya . 
AchakShva me yathAtattva.n ye cha parvatavAsinaH .. 1..\\

 s

dakShiNena tu shvetasya nIlasyaivottareNa tu . 
varSha.n ramaNakaM nAma jAyante tatra mAnavAH .. 2..\\
shuklAbhijana sampannAH sarve supriyadarshanAH . 
ratipradhAnAshcha tathA jAyante tatra mAnavAH .. 3..\\
dashavarShasahasrANi shatAni dasha pa~ncha cha . 
jIvanti te mahArAja nityaM muditamAnasAH .. 4..\\
dakShiNe shR^i~NgiNashchaiva shvetasyAthottareNa cha . 
varSha.n hairaNvataM nAma yatra hairaNvatI nadI .. 5..\\
yakShAnugA mahArAja dhaninaH praiya darshanAH . 
mahAbalAstatra sadA rAjanmuditamAnasAH .. 6..\\
ekAdasha sahasrANi varShANA.n te janAdhipa . 
AyuShpramANa.n jIvanti shatAni dasha pa~ncha cha .. 7..\\
shR^i~NgANi vai shR^i~NgavatastrINyeva manujAdhipa . 
ekaM maNimaya.n tatra tathaika.n raukmamadbhutam .. 8..\\
sarvaratnamaya.n chaikaM bhavanairupashobhitam . 
tatra svayamprabhA devI nitya.n vasati shANDilI .. 9..\\
uttareNa tu shR^i~Ngasya samudrAnte janAdhipa . 
varShamairAvataM nAma tasmAchchhR^i~NgavataH param .. 10..\\
na tatra sUryastapati na te jIryanti mAnavAH . 
chandramAshcha sa nakShatro jyotirbhUta ivAvR^itaH .. 11..\\
padmaprabhAH padmavarNAH padmapatra nibhekShaNAH . 
padmapatra sugandhAshcha jAyante tatra mAnavAH .. 12..\\
aniShpandAH sugandhAshcha nirAhArA jitendriyAH . 
devalokachyutAH sarve tathA virajaso nR^ipa .. 13..\\
trayodasha sahasrANi varShANA.n te janAdhipa . 
AyuShpramANa.n jIvanti narA bharatasattama .. 14..\\
kShIrodasya samudrasya tathaivottarataH prabhuH . 
harirvasati vaikuNThaH shakaTe kanakAtmake .. 15..\\
aShTachakra.n hi tadyAnaM bhUtayuktaM manojavam . 
agnivarNaM mahAvega.n jAmbUnadapariShkR^itam .. 16..\\
sa prabhuH sarvabhUtAnA.n vibhushcha bharatarShabha . 
sa~NkShepo vistarashchaiva kartA kArayitA cha saH .. 17..\\
pR^ithivyApastathAkAsha.n vAyustejashcha pArthiva . 
sa yaGYaH sarvabhUtAnAmAsya.n tasya hutAshanaH .. 18..\\

 v

evamuktaH sa~njayena dhR^itarAShTro mahAmanAH . 
dhyAnamanvagamadrAjA putrAnprati janAdhipa .. 19..\\
sa vichintya mahArAja punarevAbravIdvachaH . 
asaMshaya.n sUtaputra kAlaH sa~NkShipate jagat . 
sR^ijate cha punaH sarvaM na ha vidyati shAshvatam .. 20..\\
naro nArAyaNashchaiva sarvaGYaH sarvabhUtabhR^it . 
devA vaikuNTha ityAhurvedA viShNuriti prabhum .. 21..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 10}
 dhr

yadidaM bhArata.n varShaM yatredaM mUrchhitaM balam . 
yatrAtimAtra.n lubdho.ayaM putro duryodhano mama .. 1..\\
yatra gR^iddhAH pANDusutA yatra me sajjate manaH . 
etanme tattvamAchakShva kushalo hyasi sa~njaya .. 2..\\

 s

na tatra pANDavA gR^iddhAH shR^iNu rAjanvacho mama . 
gR^iddho duryodhanastatra shakunishchApi saubalaH .. 3..\\
apare kShatriyAshchApi nAnAjanapadeshvarAH . 
ye gR^iddhA bhArate varShe na mR^iShyanti parasparam .. 4..\\
atra te varNayiShyAmi varShaM bhArata bhAratam . 
priyamindrasya devasya manorvaivasvatasya cha .. 5..\\
pR^ithoshcha rAjanvainyasya tathekShvAkormahAtmanaH . 
yayAterambarIShasya mAndhAturnahuShasya cha .. 6..\\
tathaiva muchukundasya shiberaushInarasya cha . 
R^iShabhasya tathailasya nR^igasya nR^ipatestathA .. 7..\\
anyeShA.n cha mahArAja kShatriyANAM balIyasAm . 
sarveShAmeva rAjendra priyaM bhArata bhAratam .. 8..\\
tatte varShaM pravakShyAmi yathA shutamarindama . 
shR^iNu me gadato rAjanyanmA.n tvaM paripR^ichchhasi .. 9..\\
mahendro malayaH sahyaH shuktimAnR^ikShavAnapi . 
vindhyashcha pAriyAtrashcha saptaite kulaparvatAH .. 10..\\
teShA.n sahasrasho rAjanparvatAstu samIpataH . 
abhiGYAtAH sAravanto vipulAshchitrasAnavaH .. 11..\\
anye tato.apariGYAtA hrasvA hrasvopajIvinaH . 
AryA mlechchhAshcha kauravya tairmishrAH puruShA vibho .. 12..\\
nadIH pibanti bahulA ga~NgA.n sindhuM sarasvatIm . 
godAvarIM narmadA.n cha bAhudAM cha mahAnadIm .. 13..\\
shatadru.n chandrabhAgAM cha yamunAM cha mahAnadIm . 
dR^iShadvatI.n vipAshA.n cha vipApAM sthUlavAlukAm .. 14..\\
nadI.n vetravatI.n chaiva kR^iShNa veNAM cha nimnagAm . 
irAvatI.n vitastA.n cha payoShNIM devikAm api .. 15..\\
veda smR^iti.n vetasinI.n tridivAmiShku mAlinIm . 
karIShiNI.n chitravahAM chitrasenAM cha nimnagAm .. 16..\\
gomatI.n dhUtapApAM cha vandanAM cha mahAnadIm . 
kaushikI.n tridivAM kR^ityA.n vichitrAM lohatAriNIm .. 17..\\
rathasthA.n shatakumbhA.n cha sarayUM cha nareshvara . 
charmaNvatI.n vetravatIM hastisomA.n dishaM tathA .. 18..\\
shatAvarIM payoShNI.n cha parAM bhaimarathIM tathA . 
kAverI.n chulukAM chApi vApI.n shatabalAm api .. 19..\\
nichIrAM mahitA.n chApi suprayogAM narAdhipa . 
pavitrA.n kuNDalA.n sindhuM vAjinIM puramAlinIm .. 20..\\
pUrvAbhirAmA.n vIrA.n cha bhImAmoghavatIM tathA . 
palAshinIM pApaharAM mahendraM pippalAvatIm .. 21..\\
pAriSheNAmasiknI.n cha saralAM bhAramardinIm . 
puruhIM pravarAM menAM moghA.n ghR^itavatIM tathA .. 22..\\
dhUmatyAmatikR^iShNA.n cha sUchIM chhAvIM cha kaurava . 
sadAnIrAmadhR^iShyA.n cha kusha dhArAM mahAnadIm .. 23..\\
shashikAntA.n shivA.n chaiva tathA vIravatIm api . 
vAstu.n suvAstu.n gaurIM cha kampanAM sa hiraNvatIm .. 24..\\
hiraNvatI.n chitravatIM chitrasenAM cha nimnagAm . 
rathachitrA.n jyotirathA.n vishvAmitrAM kapi~njalAm .. 25..\\
upendrAM bahulA.n chaiva kucharAmambuvAhinIm . 
vainandIM pi~njalA.n veNNA.n tu~NgaveNAM mahAnadIm .. 26..\\
vidishA.n kR^iShNa veNNAM cha tAmrAM cha kapilAm api . 
shalu.n suvAmAM vedAshvAM harisrAvAM mahApagAm .. 27..\\
shIghrA.n cha pichchhilAM chaiva bhAradvAjIM cha nimnagAm . 
kaushikIM nimnagA.n shoNAM bAhudAmatha chandanAm .. 28..\\
durgAmantaHshilA.n chaiva brahma medhyAM bR^ihadvatIm . 
charakShAM mahirohI.n cha tathA jambunadIm api .. 29..\\
sunasA.n tamasAM dAsIM trasAmanyA.n varANasIm . 
loloddhR^ita karA.n chaiva pUrNAshAM cha mahAnadIm .. 30..\\
mAnavI.n vR^iShabhA.n chaiva mahAnadyo janAdhipa . 
sadA nirAmayA.n vR^ityAM mandagAM mandavAhinIm .. 31..\\
brahmANI.n cha mahAgaurIM durgAmapi cha bhArata . 
chitropalA.n chitrabarhAM majjuM makaravAhinIm .. 32..\\
mandAkinI.n vaitaraNI.n kokAM chaiva mahAnadIm . 
shuktimatImaraNyA.n cha puShpaveNyutpalAvatIm .. 33..\\
lohityA.n karatoyAM cha tathaiva vR^iShabha~NginIm . 
kumArImR^iShikulyA.n cha brahma kulyAM cha bhArata .. 34..\\
sarasvatIH supuNyAshcha sarvA ga~NgAshcha mAriSha . 
vishvasya mAtaraH sarvAH sarvAshchaiva mahAbalAH .. 35..\\
tathA nadyastvaprakAshAH shatasho.atha sahasrashaH . 
ityetAH sarito rAjansamAkhyAtA yathA smR^iti .. 36..\\
ata Urdhva.n janapadAnnibodha gadato mama . 
tatreme kurupA~nchAlAH shAlva mAdreya jA~NgalAH .. 37..\\
shUrasenAH kali~NgAshcha bodhA maukAstathaiva cha . 
matsyAH sukuTyaH saubalyAH kuntalAH kAshikoshalAH .. 38..\\
chedivatsAH karUShAshcha bhojAH sindhupulindakAH . 
uttamaujA dashArNAshcha mekalAshchotkalaiH saha .. 39..\\
pA~nchAlAH kaushikAshchaiva ekapR^iShThA yuga.n dharAH . 
saudhA madrA bhuji~NgAshcha kAshayo.aparakAshayaH .. 40..\\
jaTharAH kukkushAshchaiva sudAshArNAshcha bhArata . 
kuntayo.avantayashchaiva tathaivAparakuntayaH .. 41..\\
govindA mandakAH ShaNDA vidarbhAnUpavAsikAH . 
ashmakAH pA.nsurAShTrAshcha gopa rAShTrAH panItakAH .. 42..\\
Adi rAShTrAH sukuTTAshcha balirAShTra.n cha kevalam . 
vAnarAsyAH pravAhAshcha vakrA vakrabhayAH shakAH .. 43..\\
videhakA mAgadhAshcha suhmAshcha vijayAstathA . 
a~NgA va~NgAH kali~NgAshcha yakR^illomAna eva cha .. 44..\\
mallAH sudeShNAH prAhUtAstathA mAhiSha kArShikAH . 
vAhIkA vATadhAnAshcha AbhIrAH kAlatoyakAH .. 45..\\
aparandhrAshcha shUdrAshcha pahlavAshcharma khaNDikAH . 
aTavI shabarAshchaiva maru bhaumAshcha mAriSha .. 46..\\
upAvR^ishchAnupAvR^ishcha surAShTrAH kekayAstathA . 
kuTTAparAntA dvaidheyAH kAkShAH sAmudra niShkuTAH .. 47..\\
andhrAshcha bahavo rAjannantargiryAstathaiva cha . 
bahirgiryA~NgamaladA mAgadhA mAnavarjakAH .. 48..\\
mahyuttarAH prAvR^iSheyA bhArgavAshcha janAdhipa . 
puNDrA bhArgAH kirAtAshcha sudoShNAH pramudAstathA .. 49..\\
shakA niShAdA niShadhAstathaivAnartanairR^itAH . 
dugUlAH pratimatsyAshcha kushalAH kunaTAstathA .. 50..\\
tIragrAhAstara toyA rAjikA ramyakA gaNAH . 
tilakAH pArasIkAshcha madhumantaH prakutsakAH .. 51..\\
kAshmIrAH sindhusauvIrA gAndhArA darshakAstathA . 
abhIsArA kulUtAshcha shauvalA bAhlikAstathA .. 52..\\
darvIkAH sakachA darvA vAtajAma rathoragAH . 
bahu vAdyAshcha kauravya sudAmAnaH sumallikAH .. 53..\\
vadhrAH karIShakAshchApi kulindopatyakAstathA . 
vanAyavo dashA pArshvA romANaH kusha bindavaH .. 54..\\
kachchhA gopAla kachchhAshcha lA~NgalAH paravallakAH . 
kirAtA barbarAH siddhA videhAstAmrali~NgakAH .. 55..\\
oShTrAH puNDrAH sa sairandhrAH pArvatIyAshcha mAriSha . 
athApare janapadA dakShiNA bharatarShabha .. 56..\\
draviDAH keralAH prAchyA bhUShikA vanavAsinaH . 
unnatyakA mAhiShakA vikalpA mUShakAstathA .. 57..\\
karNikAH kuntikAshchaiva saubdhidA nalakAlakAH . 
kaukuTTakAstathA cholAH ko~NkaNA mAlavANakAH .. 58..\\
sama~NgAH kopanAshchaiva kukurA~Ngada mAriShAH . 
dhvajinyutsava sa~NketAstrivargAH sarvasenayaH .. 59..\\
trya~NgAH kekarakAH proShThAH parasa~ncarakAstathA . 
tathaiva vindhyapulakAH pulindAH kalkalaiH saha .. 60..\\
mAlakA mallakAshchaiva tathaivAparavartakAH . 
kulindAH kulakAshchaiva karaNThAH kurakAstathA .. 61..\\
mUShakA stanabAlAshcha satiyaH pattipa~njakAH . 
AdidAyAH sirAlAshcha stUbakA stanapAstathA .. 62..\\
hR^iShIvidarbhAH kAntIkAsta~NgaNAH parata~NgaNAH . 
uttarAshchApare mlechchhA janA bharatasattama .. 63..\\
yavanAshcha sa kAmbojA dAruNA mlechchha jAtayaH . 
sakShaddruhaH kuntalAshcha hUNAH pAratakaiH saha .. 64..\\
tathaiva maradhAshchInAstathaiva dasha mAlikAH . 
kShatriyopaniveshAshcha vaishyashUdra kulAni cha .. 65..\\
shUdrAbhIrAtha daradAH kAshmIrAH pashubhiH saha . 
khashikAshcha tukhArAshcha pallavA girigahvarAH .. 66..\\
AtreyAH sa bharadvAjAstathaiva stanayoShikAH . 
aupakAshcha kali~NgAshcha kirAtAnA.n cha jAtayaH .. 67..\\
tAmarA ha.nsamArgAshcha tathaiva karabha~njakAH . 
uddesha mAtreNa mayA deshAH sa~NkIrtitAH prabho .. 68..\\
yathA guNabala.n chApi trivargasya mahAphalam . 
duhyeddhenuH kAmadhukcha bhUmiH samyaganuShThitA .. 69..\\
tasyA.n gR^idhyanti rAjAnaH shUrA dharmArthakovidAH . 
te tyajantyAhave prANAnrasA gR^iddhAstarasvinaH .. 70..\\
deva mAnuShakAyAnA.n kAmaM bhUmiH parAyaNam . 
anyonyasyAvalumpanti sArameyA ivAmiSham .. 71..\\
rAjAno bharatashreShTha bhoktukAmA vasundharAm . 
na chApi tR^iptiH kAmAnA.n vidyate cheha kasya chit .. 72..\\
tasmAtparigrahe bhUmeryatante kurupANDavAH . 
sAmnA dAnena bhedena daNDenaiva cha pArthiva .. 73..\\
pitA mAtA cha putrAshcha kha.n dyaushcha narapu~Ngava . 
bhUmirbhavati bhUtAnA.n samyagachchhidra darshinI .. 74..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 11}
 dhr

bhAratasyAsya varShasya tathA haimavatasya cha . 
pramANamAyuShaH sUta phala.n chApi shubhAshubham .. 1..\\
anAgatamatikrAnta.n vartamAna.n cha sa~njaya . 
AchakShva me vistareNa harivarSha.n tathaiva cha .. 2..\\

 s

chatvAri bhArate varShe yugAni bharatarShabha . 
kR^ita.n tretA dvAparaM cha puShyaM cha kuruvardhana .. 3..\\
pUrva.n kR^itayugaM nAma tatastretAyuga.n vibho . 
sa~NkShepAddvAparasyAtha tatha puShyaM pravartate .. 4..\\
chatvAri cha sahasrANi varShANA.n kurusattama . 
AyuH sa~NkhyA kR^itayuge sa~NkhyAtA rAjasattama .. 5..\\
tatra trINi sahasrANi tretAyAM manujAdhipa . 
dvisahasra.n dvApare tu shate tiShThati samprati .. 6..\\
na pramANa sthitirhyasti puShye.asminbharatarShabha . 
garbhasthAshcha mriyante.atra tathA jAtA mriyanti cha .. 7..\\
mahAbalA mahAsattvAH prajA guNasamanvitAH . 
ajAyanta kR^ite rAjanmunayaH sutapodhanAH .. 8..\\
mahotsAhA mahAtmAno dhArmikAH satyavAdinaH . 
jAtAH kR^itayuge rAjandhaninaH priyadarshanAH .. 9..\\
AyuShmanto mahAvIrA dhanurdhara varA yudhi . 
jAyante kShatriyAH shUrAstretAyA.n chakravartinaH .. 10..\\
sarvavarNA mahArAja jAyante dvApare sati . 
mahotsAhA mahAvIryAH parasparavadhaiShiNaH .. 11..\\
tejasAlpena sa.nyuktAH krodhanAH puruShA nR^ipa . 
lubdhAshchAnR^itakAshchaiva puShye jAyanti bhArata .. 12..\\
IrShyA mAnastathA krodho mAyAsUyA tathaiva cha . 
puShye bhavanti martyAnA.n rAgo lobhashcha bhArata .. 13..\\
sa~NkShepo vartate rAjandvApare.asminnarAdhipa . 
guNottara.n haimavataM harivarSha.n tataH param .. 14..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 12}
 dhr

jambU khaNDastvayA prokto yathAvadiha sa~njaya . 
viShkambhamasya prabrUhi parimANa.n cha tattvataH .. 1..\\
samudrasya pramANa.n cha samyagachchhidra darshana . 
shAkadvIpa.n cha me brUhi kusha dvIpaM cha sa~njaya .. 2..\\
shAlmala.n chaiva tattvena krau~nchadvIpaM tathaiva cha . 
brUhi gAvalgaNe sarva.n rAhoH somArkayostathA .. 3..\\

 s

rAjansubahavo dvIpA yairida.n santata.n jagat . 
sapta tvahaM pravakShyAmi chandrAdityau grahA.nstathA .. 4..\\
aShTAdashasahasrANi yojanAnA.n vishAM pate . 
ShaTshatAni cha pUrNAni viShkambho jambuparvataH .. 5..\\
lAvaNasya samudrasya viShkambho dviguNaH smR^itaH . 
nAnAjanapadAkIrNo maNividruma chitritaH .. 6..\\
naikadhAtuvichitraishcha parvatairupashobhitaH . 
siddhachAraNasa~NkIrNaH sAgaraH parimaNDalaH .. 7..\\
shAkadvIpa.n cha vakShyAmi yathAvadiha pArthiva . 
shR^iNu me tva.n yathAnyAyaM bruvataH kurunandana .. 8..\\
jambUdvIpapramANena dviguNaH sa narAdhipa . 
viShkambheNa mahArAja sAgaro.api vibhAgashaH . 
kShIrodo bharatashreShTha yena samparivAritaH .. 9..\\
tatra puNyA janapadA na tatra mriyate janaH . 
kuta eva hi durbhikSha.n kShamA tejo yutA hi te .. 10..\\
shAkadvIpasya sa~NkShepo yathAvadbharatarShabha . 
ukta eSha mahArAja kimanyachchhrotumichchhasi .. 11..\\

 dhr

shAkadvIpasya sa~NkShepo yathAvadiha sa~njaya . 
uktastvayA mahAbhAga vistaraM brUhi tattvataH .. 12..\\

 s

tathaiva parvatA rAjansaptAtra maNibhUShitAH . 
ratnAkarAstathA nadyasteShAM nAmAni me shR^iNu . 
atIva guNavatsarva.n tatra puNyaM janAdhipa .. 13..\\
devarShigandharvayutaH paramo meruruchyate . 
prAgAyato mahArAja malayo nAma parvataH . 
yato meghAH pravartante prabhavanti cha sarvashaH .. 14..\\
tataH pareNa kauravya jaladhAro mahAgiriH . 
yatra nityamupAdatte vAsavaH parama.n jalam . 
yato varShaM prabhavati varShA kAle janeshvara .. 15..\\
uchchairgirI raivatako yatra nityaM pratiShThitaH . 
revatI divi nakShatraM pitAmaha kR^ito vidhiH .. 16..\\
uttareNa tu rAjendra shyAmo nAma mahAgiriH . 
yataH shyAmatvamApannAH prajA janapadeshvara .. 17..\\

 dhr

sumahAnsaMshayo me.adya prokta.n sa~njaya yattvayA . 
prajAH katha.n sUtaputra samprAptAH shyAmatAm iha .. 18..\\

 s

sarveShveva mahAprAGYa dvIpeShu kurunandana . 
gauraH kR^iShNashcha varNau dvau tayorvarNAntaraM nR^ipa .. 19..\\
shyAmo yasmAtpravR^itto vai tatte vakShyAmi bhArata . 
Aste.atra bhagavAnkR^iShNastatkAntyA shyAmatA.n gataH .. 20..\\
tataH para.n kauravendra durga shailo mahodayaH . 
kesarI kesara yuto yato vAtaH pravAyati .. 21..\\
teShA.n yojanaviShkambho dviguNaH pravibhAgashaH . 
varShANi teShu kauravya.n samproktAni manIShibhiH .. 22..\\
mahAmerurmahAkAsho jaladaH kumudottaraH . 
jaladhArAtparo rAjansukumAra iti smR^itaH .. 23..\\
raivatasya tu kaumAraH shyAmasya tu maNI chakaH . 
kesarasyAtha modAkI pareNa tu mahApumAn .. 24..\\
parivArya tu kauravya dairghya.n hrasvatvameva cha . 
jambUdvIpena vikhyAtastasya madhye mahAdrumaH .. 25..\\
shAko nAma mahArAja tasya dvIpasya madhyagaH . 
tatra puNyA janapadAH pUjyate tatra sha~NkaraH .. 26..\\
tatra gachchhanti siddhAshcha chAraNA daivatAni cha . 
dhArmikAshcha prajA rAjaMshchatvAro.atIva bhArata .. 27..\\
varNAH svakarmaniratA na cha steno.atra dR^ishyate . 
dIrghAyuSho mahArAja jarAmR^ityuvivarjitAH .. 28..\\
prajAstatra vivardhante varShAsviva samudragAH . 
nadyaH puNyajalAstatra ga~NgA cha bahudhA gatiH .. 29..\\
sukumArI kumArI cha sItA kAverakA tathA . 
mahAnadI cha kauravya tathA maNijalA nadI . 
ikShuvardhanikA chaiva tathA bharatasattama .. 30..\\
tataH pravR^ittAH puNyodA nadyaH kurukulodvaha . 
sahasrANA.n shatAnyeva yato varShati vAsavaH .. 31..\\
na tAsAM nAmadheyAni parimANa.n tathaiva cha . 
shakyate parisa~NkhyAtuM puNyAstA hi saridvarAH .. 32..\\
tatra puNyA janapadAshchatvAro lokasaMmatAH . 
magAshcha mashakAshchaiva mAnasA mandagAstathA .. 33..\\
magA brAhmaNabhUyiShThAH svakarmaniratA nR^ipa . 
mashakeShu tu rAjanyA dhArmikAH sarvakAmadAH .. 34..\\
mAnaseShu mahArAja vaishyAH karmopajIvinaH . 
sarvakAmasamAyuktAH shUrA dharmArthanishchitAH . 
shUdrAstu mandage nityaM puruShA dharmashIlinaH .. 35..\\
na tatra rAjA rAjendra na daNDo na cha daNDikAH . 
svadharmeNaiva dharma.n cha te rakShanti parasparam .. 36..\\
etAvadeva shakya.n tu tasmindvIpe prabhAShitum . 
etAvadeva shrotavya.n shAkadvIpe mahaujasi .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 13}
 s

uttareShu tu kauravya dvIpeShu shrUyate kathA . 
yathA shrutaM mahArAja bruvatastannibodha me .. 1..\\
ghR^itatoyaH samudro.atra dadhi maNDodako.aparaH . 
surodaH sAgarashchaiva tathAnyo gharmasAgaraH .. 2..\\
paraspareNa dviguNAH sarve dvIpA narAdhipa . 
sarvatashcha mahArAja parvataiH parivAritAH .. 3..\\
gaurastu madhyame dvIpe girirmAnaH shilo mahAn . 
parvataH pashchimaH kR^iShNo nArAyaNa nibho nR^ipa .. 4..\\
tatra ratnAni divyAni svaya.n rakShati keshavaH . 
prajApatimupAsInaH prajAnA.n vidadhe sukham .. 5..\\
kusha dvIpe kusha stambo madhye janapadasya ha . 
sampUjyate shalmalishcha dvIpe shAlmalike nR^ipa .. 6..\\
krau~nchadvIpe mahAkrau~ncho girI ratnachayAkaraH . 
sampUjyate mahArAja chAturvarNyena nityadA .. 7..\\
gomandaH parvato rAjansumahAnsarvadhAtumAn . 
yatra nityaM nivasati shrImAnkamalalochanaH . 
mokShibhiH sa.nstuto nityaM prabhurnArAyaNo hariH .. 8..\\
kusha dvIpe tu rAjendra parvato vidrumaishchitaH . 
sudhAmA nAma durdharSho dvitIyo hemaparvataH .. 9..\\
dyutimAnnAma kauravya tR^itIyaH kumudo giriH . 
chaturthaH puShpavAnnAma pa~nchamastu kusheshayaH .. 10..\\
ShaShTho hari girirnAma ShaDete parvatottamAH . 
teShAmantaraviShkambho dviguNaH pravibhAgashaH .. 11..\\
audbhidaM prathama.n varSha.n dvitIyaM veNumaNDalam . 
tR^itIya.n vai rathAkAra.n chaturthaM pAlanaM smR^itam .. 12..\\
dhR^itimatpa~nchama.n varShaM ShaShThaM varShaM prabhA karam . 
saptama.n kApila.n varShaM saptaite varShapu~njakAH .. 13..\\
eteShu devagandharvAH prajAshcha jagatIshvara . 
viharanti ramante cha na teShu mriyate janaH .. 14..\\
na teShu dasyavaH santi mlechchha jAtyo.api vA nR^ipa . 
gaura prAyo janaH sarvaH sukumArashcha pArthiva .. 15..\\
avashiShTeShu varSheShu vakShyAmi manujeshvara . 
yathA shrutaM mahArAja tadavyagramanAH shR^iNu .. 16..\\
krau~nchadvIpe mahArAja krau~ncho nAma mahAgiriH . 
krau~nchAtparo vAmanako vAmanAdandhakArakaH .. 17..\\
andhakArAtparo jAnanmainAkaH parvatottamaH . 
mainAkAtparato rAjangovindo giriruttamaH .. 18..\\
govindAttu paro rAjannibiDo nAma parvataH . 
parastu dviguNasteShA.n viShkambho vaMshavardhana .. 19..\\
deshA.nstatra pravakShyAmi tanme nigadataH shR^iNu . 
krau~nchasya kushalo desho vAmanasya mano.anugaH .. 20..\\
mano.anugAtparashchoShNo deshaH kurukulodvaha . 
uShNAtparaH prAvarakaH prAvarAdandhakArakaH .. 21..\\
andhakAraka deshAttu munideshaH paraH smR^itaH . 
munideshAtparashchaiva prochyate dundubhisvanaH .. 22..\\
siddhachAraNasa~NkIrNo gaura prAyo janAdhipa . 
ete deshA mahArAja devagandharvasevitAH .. 23..\\
puShkare puShkaro nAma parvato maNiratnamAn . 
tatra nityaM nivasati svaya.n devaH prajApatiH .. 24..\\
taM paryupAsate nitya.n devAH sarve maharShibhiH . 
vAgbhirmano.anukUlAbhiH pUjayanto janAdhipa .. 25..\\
jambUdvIpAtpravartante ratnAni vividhAnyuta . 
dvIpeShu teShu sarveShu prajAnA.n kurunandana .. 26..\\
viprANAM brahmacharyeNa satyena cha damena cha . 
ArogyAyuH pramANAbhyA.n dviguNaM dviguNaM tataH .. 27..\\
eko janapado rAjandvIpeShveteShu bhArata . 
uktA janapadA yeShu dharmashchaikaH pradR^ishyate .. 28..\\
Ishvaro daNDamudyamya svayameva prajApatiH . 
dvIpAnetAnmahArAja rakSha.nstiShThati nityadA .. 29..\\
sa rAjA sa shivo rAjansa pitA sa pitAmahaH . 
gopAyati narashreShTha prajAH sa jaDa paNDitAH .. 30..\\
bhojana.n chAtra kauravya prajAH svayamupasthitam . 
siddhameva mahArAja bhu~njate tatra nityadA .. 31..\\
tataH para.n samA nAma dR^ishyate lokasa.nsthitiH . 
chaturashrA mahArAja trayastriMshattu maNDalam .. 32..\\
tatra tiShThanti kauravya chatvAro lokasaMmitAH . 
diggajA bharatashreShTha vAmanairAvatAdayaH . 
supratIkastathA rAjanprabhinnakaraTA mukhaH .. 33..\\
tasyAhaM parimANa.n tu na sa~NkhyAtumihotsahe . 
asa~NkhyAtaH sa nitya.n hi tiryagUrdhvamadhastathA .. 34..\\
tatra vai vAyavo vAnti digbhyaH sarvAbhya eva cha . 
asambAdhA mahArAja tAnnigR^ihNanti te gajAH .. 35..\\
puShkaraiH padmasa~NkAshairvarShmavadbhirmahAprabhaiH . 
te shanaiH punarevAshu vAyUnmu~nchanti nityashaH .. 36..\\
shvasadbhirmuchyamAnAstu diggajairiha mArutAH . 
Agachchhanti mahArAja tatastiShThanti vai prajAH .. 37..\\

 dhr

paro vai vistaro.atyartha.n tvayA sa~njaya kIrtitaH . 
darshita.n dvIpasa.nsthAnamuttaraM brUhi sa~njaya .. 38..\\

 s

uktA dvIpA mahArAja grahAnme shR^iNu tattvataH . 
svarbhAnuH kauravashreShTha yAvadeSha prabhAvataH .. 39..\\
parimaNDalo mahArAja svarbhAnuH shrUyate grahaH . 
yojanAnA.n sahasrANi viShkambho dvAdashAsya vai .. 40..\\
pariNAhena ShaTtriMshadvipulatvena chAnagha . 
ShaShTimAhuH shatAnyasya budhAH paurANikAstathA .. 41..\\
chandramAstu sahasrANi rAjannekAdasha smR^itaH . 
viShkambheNa kurushreShTha trayastriMshattu maNDalam . 
ekona ShaShTivaipulyAchchhIta rashmermahAtmanaH .. 42..\\
sUryastvaShTau sahasrANi dve chAnye kurunandana . 
viShkambheNa tato rAjanmaNDala.n triMshata.n samam .. 43..\\
aShTa pa~nchAshata.n rAjanvipulatvena chAnagha . 
shrUyate paramodAraH pata~Ngo.asau vibhAvasuH . 
etatpramANamarkasya nirdiShTamiha bhArata .. 44..\\
sa rAhushchhAdayatyetau yathAkAlaM mahattayA . 
chandrAdityau mahArAja sa~NkShepo.ayamudAhR^itaH .. 45..\\
ityetatte mahArAja pR^ichchhataH shAstrachakShuShA . 
sarvamukta.n yathAtattva.n tasmAchchhamamavApnuhi .. 46..\\
yathAdR^iShTaM mayA prokta.n sa niryANamida.n jagat . 
tasmAdAshvasa kauravya putra.n duryodhanaM prati .. 47..\\
shrutvedaM bharatashreShTha bhUmiparva mano.anugam . 
shrImAnbhavati rAjanyaH siddhArthaH sAdhu saMmataH . 
Ayurbala.n cha vIryaM cha tasya tejash cha vardhate .. 48..\\
yaH shR^iNoti mahIpAla parvaNIda.n yatavrataH . 
prIyante pitarastasya tathaiva cha pitAmahAH .. 49..\\
ida.n tu bhArata.n varShaM yatra vartAmahe vayam . 
pUrvaM pravartate puNya.n tatsarva.n shrutavAnasi .. 50..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 14}
 v

atha gAvalgaNirdhImAnsamarAdetya sa~njayaH . 
pratyakShadarshI sarvasya bhUtabhavya bhaviShyavit .. 1..\\
dhyAyate dhR^itarAShTrAya sahasopetya duHkhitaH . 
AchaShTa nihataM bhIShmaM bharatAnAm amadhyamam .. 2..\\
sa~njayo.ahaM mahArAja namaste bharatarShabha . 
hato bhIShmaH shAntanavo bharatAnAM pitAmahaH .. 3..\\
kakuda.n sarvayodhAnA.n dhAma sarvadhanuShmatAm . 
sharatalpagataH so.adya shete kurupitAmahaH .. 4..\\
yasya vIrya.n samAshritya dyUtaM putrastavAkarot . 
sa shete nihato rAjansa~Nkhye bhIShmaH shikhaNDinA .. 5..\\
yaH sarvAnpR^ithivIpAlAnsamavetAnmahAmR^idhe . 
jigAyaika rathenaiva kAshipuryAM mahArathaH .. 6..\\
jAmadagnya.n raNe rAmamAyodhya vasu sambhavaH . 
na hato jAmadagnyena sa hato.adya shikhaNDinA .. 7..\\
mahendrasadR^ishaH shaurye sthairye cha himavAniva . 
samudra iva gAmbhIrye sahiShNutve dharA samaH .. 8..\\
sharadaMShTro dhanurvaktraH khaDgajihvo durAsadaH . 
narasi.nhaH pitA te.adya pA~nchAlyena nipAtitaH .. 9..\\
pANDavAnAM mahatsainya.n ya.n dR^iShTvodyantamAhave . 
pravepata bhayodvigna.n si.nha.n dR^iShTveva gogaNaH .. 10..\\
parirakShya sa senA.n te dasharAtramanIkahA . 
jagAmAstamivAdityaH kR^itvA karma suduShkaram .. 11..\\
yaH sa shakra ivAkShobhyo varShanbANAnsahasrashaH . 
jaghAna yudhi yodhAnAmarbuda.n dashabhirdinaiH .. 12..\\
sa shete niShTananbhUmau vAtarugNa iva drumaH . 
tava durmantrite rAjanyathA nArhaH sa bhArata .. 13..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 15}
 dhr

katha.n kurUNAmR^iShabho hato bhIShmaH shikhaNDinA . 
katha.n rathAtsa nyapatatpitA me vAsavopamaH .. 1..\\
kathamAsaMshcha me putrA hInA bhIShmeNa sa~njaya . 
balinA devakalpena gurvarthe brahmachAriNA .. 2..\\
tasminhate mahAsattve maheShvAse mahAbale . 
mahArathe naravyAghra kimu AsInmanastadA .. 3..\\
ArtiH parA mAvishati yataH sha.nsasi me hatam . 
kurUNAmR^iShabha.n vIramakampyaM puruSharShabham .. 4..\\
ke ta.n yAntamanupreyuH ke chAsyAsanpurogamAH . 
ke.atiShThanke nyavartanta ke.abhyavartanta sa~njaya .. 5..\\
ke shUrA rathashArdUlamachyuta.n kShatriyarShabham . 
rathAnIka.n gAhamAna.n sahasA pR^iShThato.anvayuH .. 6..\\
yastamo.arka ivApohanparasainyamamitrahA . 
sahasrarashmi pratimaH pareShAM bhayamAdadhat . 
akarodduShkara.n karma raNe kaurava shAsanAt .. 7..\\
grasamAnamanIkAni ya enaM paryavArayan . 
kR^itina.n taM durAdharSha.n samyagyAsyantamantike . 
katha.n shAntanavaM yuddhe pANDavAH pratyavArayan .. 8..\\
nikR^intantamanIkAni sharadaMShTra.n tarasvinam . 
chApavyAttAnana.n ghoramasi jihvaM durAsadam .. 9..\\
atyanyAnpuruShavyAghrAnhrImantamaparAjitam . 
pAtayAmAsa kaunteyaH katha.n tamajita.n yudhi .. 10..\\
ugradhanvAnamugreShu.n vartamAnaM rathottame . 
pareShAmuttamA~NgAni prachinvanta.n shiteShubhiH .. 11..\\
pANDavAnAM mahatsainya.n ya.n dR^iShTvodyantamAhave . 
kAlAgnimiva durdharSha.n samaveShTata nityashaH .. 12..\\
parikR^iShya sa senAM me dasharAtramanIkahA . 
jagAmAstamivAdityaH kR^itvA karma suduShkaram .. 13..\\
yaH sa shakra ivAkShayya.n varShaM sharamayaM sR^ijan . 
jaghAna yudhi yodhAnAmarbuda.n dashabhirdinaiH .. 14..\\
sa shete niShTananbhUmau vAtarugNa iva drumaH . 
mama durmantritenAsau yathA nArha sa bhArata .. 15..\\
katha.n shAntanava.n dR^iShTvA pANDavAnAmanIkinI . 
prahartumashakattatra bhIShmaM bhImaparAkramam .. 16..\\
kathaM bhIShmeNa sa~NgrAmamakurvanpANDunandanAH . 
katha.n cha nAjayadbhIShmo droNe jIvati sa~njaya .. 17..\\
kR^ipe saMnihite tatra bharadvAjAtmaje tathA . 
bhIShmaH praharatA.n shreShThaH kathaM sa nidhana.n gataH .. 18..\\
katha.n chAtirathastena pA~nchAlyena shikhaNDinA . 
bhIShmo vinihato yuddhe devairapi durutsahaH .. 19..\\
yaH spardhate raNe nitya.n jAmadagnyaM mahAbalam . 
ajita.n jAmadagnyena shakratulyaparAkramam .. 20..\\
ta.n hataM samare bhIShmaM mahArathabalochitam . 
sa~njayAchakShva me vIra.n yena sharma na vidmahe .. 21..\\
mAmakAH ke maheShvAsA nAjahuH sa~njayAchyutam . 
duryodhana.n samAdiShTAH ke vIrAH paryavArayan .. 22..\\
yachchhikhaNDi mukhAH sarve pANDavA bhIShmamabhyayuH . 
kachchinna kuravo bhItAstatyajuH sa~njayAchyutam .. 23..\\
maurvI ghoShastanayitnuH pR^iShatka pR^iShato mahAn . 
dhanurhvAda mahAshabdo mahAmegha ivonnataH .. 24..\\
yadabhyavarShatkaunteyAnsapA~nchAlAnsa sR^i~njayAn . 
nighnanpararathAnvIro dAnavAniva vajrabhR^it .. 25..\\
iShvastrasAgara.n ghoraM bANagrAhaM durAsadam . 
kArmukormiNamakShayyamadvIpa.n samare.aplavam . 
gadAsimakarAvarta.n hayagrAha.n gajAkulam .. 26..\\
hayAngajAnpadAtAMshcha rathAMshcha tarasA bahUn . 
nimajjayanta.n samare paravIrApahAriNam .. 27..\\
vidahyamAna.n kopena tejasA cha parantapam . 
veleva makarAvAsa.n ke vIrAH paryavArayan .. 28..\\
bhIShmo yadakarotkarma samare sa~njayArihA . 
duryodhanahitArthAya ke tadAsya puro.abhavan .. 29..\\
ke.arakShandakShiNa.n chakraM bhIShmasyAmitatejasaH . 
pR^iShThataH ke parAnvIrA upAsedhanyatavratAH .. 30..\\
ke purastAdavartanta rakShanto bhIShmamantike . 
ke.arakShannuttara.n chakra.n vIrA vIrasya yudhyataH .. 31..\\
vAme chakre vartamAnAH ke.aghnansa~njaya sR^i~njayAn . 
sametAgramanIkeShu ke.abhyarakShandurAsadam .. 32..\\
pArshvataH ke.abhyavartanta gachchhanto durgamA.n gatim . 
samUhe ke parAnvIrAnpratyayudhyanta sa~njaya .. 33..\\
rakShyamANaH katha.n vIrairgopyamAnAsh cha tena te . 
durjayAnAmanIkAni nAjaya.nstarasA yudhi .. 34..\\
sarvalokeshvarasyeva parameShThi prajApateH . 
kathaM prahartumapi te shekuH sa~njaya pANDavAH .. 35..\\
yasmindvIpe samAshritya yudhyanti kuravaH paraiH . 
taM nimagnaM naravyAghraM bhIShma.n sha.nsasi sa~njaya .. 36..\\
yasya vIrye samAshvasya mama putro bR^ihadbalaH . 
na pANDavAnagaNayatkatha.n sa nihataH paraiH .. 37..\\
yaH purA vibudhaiH sendraiH sAhAyye yuddhadurmadaH . 
kA~NkShito dAnavAnghnadbhiH pitA mama mahAvrataH .. 38..\\
yasmi~njAte mahAvIrye shantanurlokasha~Nkare . 
shoka.n duHkhaM cha dainyaM cha prAjahAtputra lakShmaNi .. 39..\\
praGYA parAyaNa.n tajGYa.n saddharmanirataM shuchim . 
vedavedA~NgatattvaGYa.n katha.n sha.nsasi me hatam .. 40..\\
sarvAstravinayopeta.n dAnta.n shAntaM manasvinam . 
hata.n shAntanavaM shrutvA manye sheShaM balaM hatam .. 41..\\
dharmAdadharmo balavAnsamprApta iti me matiH . 
yatra vR^iddha.n guru.n hatvA rAjyamichchhanti pANDavAH .. 42..\\
jAmadagnyaH purA rAmaH sarvAstravidanuttamaH . 
ambArthamudyataH sa~Nkhye bhIShmeNa yudhi nirjitaH .. 43..\\
tamindrasamakarmANa.n kakuda.n sarvadhanvinAm . 
hata.n sha.nsasi bhIShmaM me kiM nu duHkhamataH param .. 44..\\
asakR^itkShatriya vrAtAH sa~Nkhye yena vinirjitAH . 
jAmadagnyastathA rAmaH paravIra nighAtinA .. 45..\\
tamAnnUnaM mahAvIryAdbhArgavAdyuddhadurmadAt . 
tejo vIryabalairbhUyA~nshikhaNDI drupadAtmajaH .. 46..\\
yaH shUra.n kR^itina.n yuddhe sarvashAstravishAradam . 
paramAstravida.n vIra.n jaghAna bharatarShabham .. 47..\\
ke vIrAstamamitraghnamanvayuH shatrusa.nsadi . 
sha.nsa me tadyathAvR^itta.n yuddhaM bhIShmasya pANDavaiH .. 48..\\
yoSheva hatavIrA me senA putrasya sa~njaya . 
agopamiva chodbhrAnta.n gokulaM tadbalaM mama .. 49..\\
pauruSha.n sarvalokasya paraM yasya mahAhave . 
parAsikte cha vastasminkathamAsInmanastadA .. 50..\\
jIvite.apyadya sAmarthya.n kimivAsmAsu sa~njaya . 
ghAtayitvA mahAvIryaM pitara.n lokadhArmikam .. 51..\\
agAdhe salile magnAM nAva.n dR^iShTveva pAragAH . 
bhIShme hate bhR^isha.n duHkhAnmanye shochanti putrakAH .. 52..\\
adrisAramayaM nUna.n sudR^iDhaM hR^idayaM mama . 
yachchhrutvA puruShavyAghra.n hataM bhIShmaM na dIryate .. 53..\\
yasminnastra.n cha medhA cha nItishcha bharatarShabhe . 
aprameyANi durdharShe katha.n sa nihato yudhi .. 54..\\
na chAstreNa na shauryeNa tapasA medhayA na cha . 
na dhR^ityA na punastyAgAnmR^ityoH kash chidvimuchyate .. 55..\\
kAlo nUnaM mahAvIryaH sarvalokaduratyayaH . 
yatra shAntanavaM bhIShma.n hataM sha.nsasi sa~njaya .. 56..\\
putrashokAbhisantapto mahadduHkhamachintayan . 
Asha.nse.ahaM purA trANaM bhIShmAchchhantanunandanAt .. 57..\\
yadAdityamivApashyatpatitaM bhuvi sa~njaya . 
duryodhanaH shAntanava.n kiM tadA pratyapadyata .. 58..\\
nAha.n sveShAM pareShAM vA buddhyA sa~njaya chintayan . 
sheSha.n kiM chitprapashyAmi pratyanIke mahIkShitAm .. 59..\\
dAruNaH kShatradharmo.ayamR^iShibhiH sampradarshitaH . 
yatra shAntanava.n hatvA rAjyamichchhanti pANDavAH .. 60..\\
vaya.n vA rAjyamichchhAmo ghAtayitvA pitAmaham . 
kShatradharme sthitAH pArthA nAparAdhyanti putrakAH .. 61..\\
etadAryeNa kartavya.n kR^ichchhrAsvApatsu sa~njaya . 
parAkramaH para.n shaktyA tachcha tasminpratiShThitam .. 62..\\
anIkAni vinighnanta.n hrImantamaparAjitam . 
katha.n shAntanava.n tAta pANDuputrA nyapAtayan .. 63..\\
katha.n yuktAnyanIkAni kathaM yuddhaM mahAtmabhiH . 
katha.n vA nihato bhIShmaH pitA sa~njaya me paraiH .. 64..\\
duryodhanashcha karNashcha shakunishchApi saubalaH . 
duHshAsanashcha kitavo hate bhIShme kimabruvan .. 65..\\
yachchharIrairupastIrNAM naravAraNavAjinAm . 
sharashaktigadAkhaDgatomarAkShAM bhayAvahAm .. 66..\\
prAvishankitavA mandAH sabhA.n yudhi durAsadAm . 
prANadyUte pratibhaye ke.adIvyanta nararShabhAH .. 67..\\
ke.ajayanke jitAstatra hR^italakShA nipAtitAH . 
anye bhIShmAchchhAntanavAttanmamAchakShva sa~njaya .. 68..\\
na hi me shAntirastIha yudhi devavrata.n hatam . 
pitaraM bhImakarmANa.n shrutvA me duHkhamAvishat .. 69..\\
ArtiM me hR^idaye rUDhAM mahatIM putra kAritAm . 
tva.n si~nchansarpiShevAgnimuddIpayasi sa~njaya .. 70..\\
mahAntaM bhAramudyamya vishruta.n sArva laukikam . 
dR^iShTvA vinihataM bhIShmaM manye shochanti putrakAH .. 71..\\
shroShyAmi tAni duHkhAni duryodhanakR^itAnyaham . 
tasmAnme sarvamAchakShva yadvR^itta.n tatra sa~njaya .. 72..\\
sa~NgrAme pR^ithivIshAnAM mandasyAbuddhi sambhavam . 
apanIta.n sunItaM vA tanmamAchakShva sa~njaya .. 73..\\
yatkR^ita.n tatra bhIShmeNa sa~NgrAme jayamichchhatA . 
teyo yukta.n kR^itAstreNa sha.nsa tachchApyasheShataH .. 74..\\
yathA tadabhavadyuddha.n kurupANDavasenayoH . 
krameNa yena yasmiMshcha kAle yachcha yathA cha tat .. 75..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 16}
 s

tvadyukto.ayamanuprashno mahArAja yathArhasi . 
na tu duryodhane doShamimamAsaktumarhasi .. 1..\\
ya Atmano dushcharitAdashubhaM prApnuyAnnaraH . 
enasA tena nAnya.n sa upAsha~Nkitumarhati .. 2..\\
mahArAja manuShyeShu nindya.n yaH sarvamAcharet . 
sa vadhyaH sarvalokasya ninditAni samAcharan .. 3..\\
nikAro nikR^itipraGYaiH pANDavaistvatpratIkShayA . 
anubhUtaH sahAmAtyaiH kShAnta.n cha suchira.n vane .. 4..\\
hayAnA.n cha gajAnAM cha shUrANAM chAmitaujasAm . 
pratyakSha.n yanmayA dR^iShTa.n dR^iShTaM yogabalena cha .. 5..\\
shR^iNu tatpR^ithivIpAla mA cha shoke manaH kR^ithAH . 
diShTametatpurA nUnamevaM bhAvi narAdhipa .. 6..\\
namaskR^itvA pituste.ahaM pArAsharyAya dhImate . 
yasya prasAdAddivyaM me prApta.n GYAnamanuttamam .. 7..\\
dR^iShTishchAtIndriyA rAjandUrAchchhravaNameva cha . 
parachittasya viGYAnamatItAnAgatasya cha .. 8..\\
vyutthitotpattiviGYAnamAkAshe cha gatiH sadA . 
shastrairasa~Ngo yuddheShu varadAnAnmahAtmanaH .. 9..\\
shR^iNu me vistareNeda.n vichitraM paramAdbhutam . 
bhAratAnAM mahadyuddha.n yathAbhUllomaharShaNam .. 10..\\
teShvanIkeShu yatteShu vyUDheShu cha vidhAnataH . 
duryodhano mahArAja duHshAsanamathAbravIt .. 11..\\
duHshAsana rathAstUrNa.n yujyantAM bhIShmarakShiNaH . 
anIkAni cha sarvANi shIghra.n tvamanuchodaya .. 12..\\
ayaM mA samanuprApto varShapUgAbhichintitaH . 
pANDavAnA.n sa sainyAnA.n kurUNAM cha samAgamaH .. 13..\\
nAtaH kAryatamaM manye raNe bhIShmasya rakShaNAt . 
hanyAdgupto hyasau pArthAnsomakAMshcha sa sR^i~njayAn .. 14..\\
abravIchcha vishuddhAtmA nAha.n hanyAM shikhaNDinam . 
shrUyate strI hyasau pUrva.n tasmAdvarjyo raNe mama .. 15..\\
tasmAdbhIShmo rakShitavyo visheSheNeti me matiH . 
shikhaNDino vadhe yattAH sarve tiShThantu mAmakAH .. 16..\\
tathA prAchyAshpratIchyAshcha dAkShiNAtyottarA pathAH . 
sarvashastrAstrakushalAste rakShantu pitAmaham .. 17..\\
arakShyamANa.n hi vR^iko hanyAtsi.nhaM mahAbalam . 
mA si.nha.n jambukeneva ghAtayAmaH shikhaNDinA .. 18..\\
vAma.n chakra.n yudhAmanyuruttamaujAshcha dakShiNam . 
goptArau phalgunasyaitau phalguno.api shikhaNDinaH .. 19..\\
sa.nrakShyamANaH pArthena bhIShmeNa cha vivarjitaH . 
yathA na hanyAdgA~Ngeya.n duHshAsana tathA kuru .. 20..\\
tato rajanyA.n vyuShTAtAM shabdaH samabhavanmahAn . 
kroshatAM bhUmipAlAnA.n yujyatAM yujyatAm iti .. 21..\\
sha~NkhadundubhinirghoShaiH si.nhanAdaishcha bhArata . 
hayaheShita shabdaishcha rathanemi svanaistathA .. 22..\\
gajAnAM bR^i.nhatA.n chaiva yodhAnAM chAbhigarjatAm . 
kShveDitAsphoTitotkruShTaistumula.n sarvato.abhavat .. 23..\\
udatiShThanmahArAja sarva.n yuktamasheShataH . 
sUryodaye mahatsainya.n kurupANDavasenayoH . 
tava rAjendra putrANAM pANDavAnA.n tathaiva cha .. 24..\\
tatra nAgA rathAshchaiva jAmbUnadapariShkR^itAH . 
vibhrAjamAnA dR^ishyante meghA iva sa vidyutaH .. 25..\\
rathAnIkAnyadR^ishyanta nagarANIva bhUrishaH . 
atIva shushubhe tatra pitA te pUrNachandravat .. 26..\\
dhanurbhirR^iShTibhiH khaDgairgadAbhiH shaktitomaraiH . 
yodhAH praharaNaiH shubhraiH sveShvanIkeShvavasthitAH .. 27..\\
gajA rathAH padAtAshcha turagAshcha vishAM pate . 
vyatiShThanvAgurAkArAH shatasho.atha sahasrashaH .. 28..\\
dhvajA bahuvidhAkArA vyadR^ishyanta samuchchhritAH . 
sveShA.n chaiva pareShAM cha dyutimantaH sahasrashaH .. 29..\\
kA~nchanA maNichitrA~NgA jvalanta iva pAvakAH . 
archiShmanto vyarochanta dhvajA rAGYA.n sahasrashaH .. 30..\\
mahendra ketavaH shubhrA mahendra sadaneShviva . 
saMnaddhAsteShu te vIrA dadR^ishuryuddhakA~NkShiNaH .. 31..\\
udyatairAyudhairchitrAstalabaddhAH kalApinaH . 
R^iShabhAkShA manuShyendrAshchamUmukhagatA babhuH .. 32..\\
shakuniH saubalaH shalyaH saundhavo.atha jayadrathaH . 
vindAnuvindAvAvantyau kAmbojashcha sudakShiNaH .. 33..\\
shrutAyudhashcha kAli~Ngo jayatsenashcha pArthivaH . 
bR^ihadbalashcha kaushalyaH kR^itavarmA cha satvataH .. 34..\\
dashaite puruShavyAghraH shUrAH parighabAhavaH . 
akShauhiNInAM patayo yajvAno bhUridakShiNAH .. 35..\\
ete chAnye cha bahavo duryodhana vashAnugAH . 
rAjAno rAjaputrAshcha nItimanto mahAbalAH .. 36..\\
saMnaddhAH samadR^ishyanta sveShvanIkeShvavasthitAH . 
baddhakR^iShNAjinAH sarve dhvajino mu~nja mAlinaH .. 37..\\
sR^iShTA duryodhanasyArthe brahmalokAya dIkShitAH . 
samR^iddhA dashavAhinyaH parigR^ihya vyavasthitAH .. 38..\\
ekAdashI dhArtarAShTrI kauravANAM mahAchamUH . 
agrataH sarvasainyAnA.n yatra shAntanavo.agraNIH .. 39..\\
shvetoShNISha.n shvetahayaM shvetavarmANamachyutam . 
apashyAma mahArAja bhIShma.n chandramivoditam .. 40..\\
hematAladhvajaM bhIShma.n rAjate syandane sthitam . 
shvetAbhra iva tIkShNAMshu.n dadR^ishuH kurupANDavAH .. 41..\\
dR^iShTvA chamUmukhe bhIShma.n samakampanta pANDavAH . 
sR^i~njayAshcha maheShvAsA dhR^iShTadyumnapurogamAH .. 42..\\
jR^imbhamANaM mahAsi.nha.n dR^iShTvA kShudramR^igA yathA . 
dhR^iShTadyumnamukhAH sarve samudvivijire muhuH .. 43..\\
ekAdashaitAH shrIjuShTA vAhinyastava bhArata . 
pANDavAnA.n tathA sapta mahApuruShapAlitAH .. 44..\\
unmattamakarAvartau mahAgrAhasamAkulau . 
yugAnte samupetau dvau dR^ishyete sAgarAviva .. 45..\\
naiva nastAdR^isho rAjandR^iShTapUrvo na cha shrutaH . 
anIkAnA.n sametAnAM samavAyastathAvidhaH .. 46..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 17}
 s

yathA sa bhagavAnvyAsaH kR^iShNadvaipAyano.abravIt . 
tathaiva sahitAH sarve samAjagmurmahIkShitaH .. 1..\\
maghA viShayagaH somastaddinaM pratyapadyata . 
dIpyamAnAshcha sampeturdivi sapta mahAgrahAH .. 2..\\
dvidhA bhUta ivAditya udaye pratyadR^ishyata . 
jvalantyA shikhayA bhUyo bhAnumAnudito divi .. 3..\\
vavAshire cha dIptAyA.n dishi gomAyuvAyasAH . 
lipsamAnAH sharIrANi mA.nsashoNitabhojanAH .. 4..\\
ahanyahani pArthAnA.n vR^iddhaH kurupitAmahaH . 
bharadvAjAtmajashchaiva prAtarutthAya sa.nyatau .. 5..\\
jayo.astu pANDuputrANAmityUchaturarindamau . 
yuyudhAte tavArthAya yathA sa samayaH kR^itaH .. 6..\\
sarvadharmavisheShaGYaH pitA devavratastava . 
samAnIya mahIpAlAnida.n vachanamabravIt .. 7..\\
ida.n vaH kShatriyA dvAraM svargAyApAvR^itaM mahat . 
gachchhadhva.n tena shakrasya brahmaNashcha sa lokatAm .. 8..\\
eSha vaH shAshvataH panthAH pUrvaiH pUrvatarairgataH . 
sambhAvayata chAtmAnamavyagramanaso yudhi .. 9..\\
nAbhAgo hi yayAtishcha mAndhAtA nahuSho nR^igaH . 
sa.nsiddhAH parama.n sthAna.n gatAH karmabhirIdR^ishaiH .. 10..\\
adharmaH kShatriyasyaiSha yadvyAdhimaraNa.n gR^ihe . 
yadAjau nidhana.n yAti so.asya dharmaH sanAtanaH .. 11..\\
evamuktA mahIpAlA bhIShmeNa bharatarShabha . 
niryayuH svAnyanIkAni shobhayanto rathottamaiH .. 12..\\
sa tu vaikartanaH karNaH sAmAtyaH saha bandhubhiH . 
nyAsitaH samare shastraM bhIShmeNa bharatarShabha .. 13..\\
apetakarNAH putrAste rAjAnashchaiva tAvakAH . 
niryayuH si.nhanAdena nAdayanto disho dasha .. 14..\\
shvetaishchhatraiH patAkAbhirdhvajavAraNavAjibhiH . 
tAnyanIkAnyashobhanta rathairatha padAtibhiH .. 15..\\
bherI paNavashabdaishcha paTahAnA.n cha nisvanaiH . 
rathanemi ninAdaishcha babhUvAkulitA mahI .. 16..\\
kA~nchanA~NgadakeyUraiH kArmukaishcha mahArathAH . 
bhrAjamAnA vyadR^ishyanta ja~NgamAH parvatA iva .. 17..\\
tAlena mahatA bhIShmaH pa~ncha tAreNa ketunA . 
vimalAditya sa~NkAshastasthau kuruchamUpatiH .. 18..\\
ye tvadIyA maheShvAsA rAjAno bharatarShabhaH . 
avartanta yathAdesha.n rAja~nshAntanavasya te .. 19..\\
sa tu govAsanaH shaibyaH sahitaH sarvarAjabhiH . 
yayau mAta~NgarAjena rAjArheNa patAkinA . 
padmavarNastvanIkAnA.n sarveShAmagrataH sthitaH .. 20..\\
ashvatthAmA yayau yattaH si.nhalA~Ngala ketanaH . 
shrutAyushchitrasenashcha purumitro viviMshatiH .. 21..\\
shalyo bhuri shravAshchaiva vikarNashcha mahArathaH . 
ete sapta maheShvAsA droNaputra purogamAH . 
syandanairvaravarNAbhairbhIShmasyAsanpuraHsarA .. 22..\\
teShAmapi mahotsedhAH shobhayanto rathottamAn . 
bhrAjamAnA vyadR^ishyanta jAmbUnadamayA dhvajAH .. 23..\\
jAmbUnadamayI vediH kamaNDaluvibhUShitA . 
keturAchArya mukhyasya droNasya dhanuShA saha .. 24..\\
anekashatasAhasramanIkamanukarShataH . 
mahAnduryodhanasyAsInnAgo maNimayo dhvajaH .. 25..\\
tasya paurava kAli~Ngau kAmbojashcha sudakShiNaH . 
kShemadhanvA sumitrashcha tasthuH pramukhato rathAH .. 26..\\
syandanena mahArheNa ketunA vR^iShabheNa cha . 
prakarShanniva senAgraM mAgadhashcha nR^ipo yayau .. 27..\\
tada~NgapatinA gupta.n kR^ipeNa cha mahAtmanA . 
shAradAbhrachaya prakhyaM prAchyAnAm abhavadbalam .. 28..\\
anIka pramukhe tiShThanvarAheNa mahAyashAH . 
shushubhe ketumukhyena rAjatena jayadrathaH .. 29..\\
shata.n rathasahasrANA.n tasyAsanvashavartinaH . 
aShTau nAgasahasrANi sAdinAmayutAni ShaT .. 30..\\
tatsindhupatinA rAjanpAlita.n dhvajinImukham . 
ananta rathanAgAshvamashobhata mahadbalam .. 31..\\
ShaShTyA rathasahasraistu nAgAnAm ayutena cha . 
patiH sarvaka li~NgAnA.n yayau ketumatA saha .. 32..\\
tasya parvatasa~NkAshA vyarochanta mahAgajAH . 
yantratomara tUNIraiH patAkAbhishcha shobhitAH .. 33..\\
shushubhe ketumukhyena pAdapena kali~NgapaH . 
shvetachchhatreNa niShkeNa chAmaravyajanena cha .. 34..\\
ketumAnapi mAta~Nga.n vichitraparamA~Nkusham . 
AsthitaH samare rAjanmeghastha iva bhAnumAn .. 35..\\
tejasA dIpyamAnastu vAraNottamamAsthitaH . 
bhagadatto yayau rAjA yathA vajradharastathA .. 36..\\
jaga skandhagatAvAstAM bhagadattena saMmitau . 
vindAnuvindAvAvantyau ketumantamanuvratau .. 37..\\
sa rathAnIkavAnvyUho hastya~Ngottama shIrShavAn . 
vAjipakShaH patannugraH prAharatsarvato mukhaH .. 38..\\
droNena vihito rAjanrAGYA shAntanavena cha . 
tathaivAchArya putreNa bAhlIkena kR^ipeNa cha .. 39..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 18}
 s

tato muhUrtAttumulaH shabdo hR^idayakampanaH . 
ashrUyata mahArAja yodhAnAM prayuyutsatAm .. 1..\\
sha~NkhadundubhinirghoShairvAraNAnA.n cha bR^i.nhitaiH . 
rathAnAM nemighoShaishcha dIryatIva vasundharA .. 2..\\
hayAnA.n heShamANAnAM yodhAnA.n tatra garjatAm . 
kShaNena kha.n dishashchaiva shabdenApUritaM tadA .. 3..\\
putrANA.n tava durdharShe pANDavAnAM tathaiva cha . 
samakampanta sainyAni parasparasamAgame .. 4..\\
tatra nAgA rathAshchaiva jAmbUnadavibhUShitAH . 
bhrAjamAnA vyadR^ishyanta meghA iva sa vidyutaH .. 5..\\
dhvajA bahuvidhAkArAstAvakAnAM narAdhipa . 
kA~nchanA~Ngadino rejurjvalitA iva pAvakAH .. 6..\\
sveShA.n chaiva pareShAM cha samadR^ishyanta bhArata . 
mahendra ketavaH shubhrA mahendra sadaneShviva .. 7..\\
kA~nchanaiH kavachairvIrA jvalanArkasamaprabhaiH . 
saMnaddhAH pratyadR^ishyanta grahAH prajvalitA iva .. 8..\\
udyatairAyudhaishchitraistalabaddhAH patAkinaH . 
R^iShabhAkShA maheShvAsAshchamUmukhagatA babhuH .. 9..\\
pR^iShThagopAstu bhIShmasya putrAstava narAdhipa . 
duHshAsano durviShaho durmukho duHsahastathA .. 10..\\
viviMshatishchitraseno vikarNashcha mahArathaH . 
satyavrataH purumitro jayo bhUrishravAH shalaH .. 11..\\
rathA viMshatisAhasrAstathaiShAmanuyAyinaH . 
abhIShAhAH shUrasenAH shibayo.atha vasAtayaH .. 12..\\
shAlvA matsyAstathAmbaShThAstrigartAH kekayAstathA . 
sauvIrAH kitavAH prAchyAH pratIchyodIchyamAlavAH .. 13..\\
dvAdashaite janapadAH sarve shUrAstanutyajaH . 
mahatA rathavaMshena te.abhyarakShanpitAmaham .. 14..\\
anIka.n dashasAhasraM ku~njarANAM tarasvinAm . 
mAghado yena nR^ipatistadrathAnIkamanvayAt .. 15..\\
rathAnA.n chakrarakShAshcha pAdaprakShAshcha dantinAm . 
abhUvanvAhinImadhye shatAnAmayutAni ShaT .. 16..\\
pAdAtAshchAgrato.agachchhandhanushcharmAsi pANayaH . 
anekashatasAhasrA nakharaprAsayodhinaH .. 17..\\
akShauhiNyo dashaikA cha tava putrasya bhArata . 
adR^ishyanta mahArAja ga~Ngeva yamunAntare .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 19}
 dhr

akShauhiNyo dashaikA.n cha vyUDhAM dR^iShTvA yudhiShThiraH . 
kathamalpena sainyena pratyavyUhata pANDavaH .. 1..\\
yo veda mAnuSha.n vyUha.n daivaM gAndharvamAsuram . 
kathaM bhIShma.n sa kaunteyaH pratyavyUhata pANDavaH .. 2..\\

 s

dhArtarAShTrANyanIkAni dR^iShTvA vyUDhAni pANDavaH . 
abhyabhAShata dharmAtmA dharmarAjo dhana~njayam .. 3..\\
maharShervachanAttAta vedayanti bR^ihaspateH . 
sa.nhatAnyodhayedalpAnkAma.n vistArayedbahUn .. 4..\\
sUchImukhamanIka.n syAdalpAnAM bahubhiH saha . 
asmAka.n cha tathA sainyamalpIyaH sutarAM paraiH .. 5..\\
etadvachanamAGYAya maharShervyUha pANDava . 
tachchhrutvA dharmarAjasya pratyabhAShata phalguNaH .. 6..\\
eSha vyUhAmi te rAjanvyUhaM paramadurjayam . 
achalaM nAma vajrAkhya.n vihitaM vajrapANinA .. 7..\\
yaH sa vAta ivoddhUtaH samare duHsahaH paraiH . 
sa naH puro yotsyati vai bhImaH praharatA.n varaH .. 8..\\
tejA.nsi ripusainyAnAM mR^idnanpuruShasattamaH . 
agre.agraNIryAsyati no yuddhopAya vichakShaNaH .. 9..\\
ya.n dR^iShTvA pArthivAH sarve duryodhana purogamAH . 
nivartiShyanti sambhrAntAH si.nha.n kShudramR^igA iva .. 10..\\
ta.n sarve saMshrayiShyAmaH prAkAramakutobhayam . 
bhImaM praharatA.n shreShThaM vajrapANimivAmarAH .. 11..\\
na hi so.asti pumA.Nlloke yaH sa~Nkruddha.n vR^ikodaram . 
draShTumatyugra karmANa.n viShaheta nararShabham .. 12..\\
bhImaseno gadAM bibhradvajrasAramayI.n dR^iDhAm . 
charanvegena mahatA samudramapi shoShayet .. 13..\\
kekayA dhR^iShTaketushcha chekitAnashcha vIryavAn . 
eta tiShThanti sAmAtyAH prekShakAste nareshvara .. 14..\\
dhR^itarAShTrasya dAyAdA iti bIbhatsurabravIt . 
bruvANa.n tu tathA pArtha.n sarvasainyAni mAriSha . 
apUjaya.nstadA vAgbhiranukUlAbhirAhave .. 15..\\
evamuktvA mahAbAhustathA chakre dhana~njayaH . 
vyUhya tAni balAnyAshu prayayau phalgunastadA .. 16..\\
samprayAtAnkurUndR^iShTvA pANDavAnAM mahAchamUH . 
ga~Ngeva pUrNA stimitA syandamAnA vyadR^ishyata .. 17..\\
bhImaseno.agraNIsteShA.n dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
nakulaH sahadevashcha dhR^iShTaketushcha vIryavAn .. 18..\\
samudyojya tataH pashchAdrAjApyakShauhiNI vR^itaH . 
bhrAtR^ibhiH saha putraishcha so.abhyarakShata pR^iShThataH .. 19..\\
chakrarakShau tu bhImasya mAdrIputrau mahAdyutI . 
draupadeyAH sa saubhadrAH pR^iShThagopAstarasvinaH .. 20..\\
dhR^iShTadyumnashcha pA~nchAlyasteShA.n goptA mahArathaH . 
sahitaH pR^itanA shUrai rathamukhyaiH prabhadrakaiH .. 21..\\
shikhaNDI tu tataH pashchAdarjunenAbhirakShitaH . 
yatto bhIShmavinAshAya prayayau bharatarShabha .. 22..\\
pR^iShThagopo.arjunasyApi yuyudhAno mahArathaH . 
chakrarakShau tu pA~nchAlyau yudhAmanyUttamaujasau .. 23..\\
rAjA tu madhyamAnIke kuntIputro yudhiShThiraH . 
bR^ihadbhiH ku~njarairmattaish chaladbhirachalairiva .. 24..\\
akShauhiNyA cha pA~nchAlyo yaGYaseno mahAmanAH . 
virATamanvayAtpashchAtpANDavArthe parAkramI .. 25..\\
teShAmAdityachandrAbhAH kanakottama bhUShaNAH . 
nAnA chihnadharA rAjanratheShvAsanmahAdhvajAH .. 26..\\
samutsarpya tataH pashchAddhR^iShTadyumno mahArathaH . 
bhrAtR^ibhiH saha putraishcha so.abhyarakShadyudhiShThiram .. 27..\\
tvadIyAnAM pareShA.n cha ratheShu vividhAndhvajAn . 
abhibhUyArjunasyaiko dhvajastasthau mahAkapiH .. 28..\\
pAdAtAstvagrato.agachchhannasi shaktyR^iShTi pANayaH . 
anekashatasAhasrA bhImasenasya rakShiNaH .. 29..\\
vAraNA dashasAhasrAH prabhinnakaraTA mukhAH . 
shUrA hemamayairjAlairdIpyamAnA ivAchalAH .. 30..\\
kSharanta iva jImUtA madArdrAH padmagandhinaH . 
rAjAnamanvayuH pashchAchchalanta iva parvatAH .. 31..\\
bhImaseno gadAM bhImAM prakarShanparighopamAm . 
prachakarSha mahatsainya.n durAdharSho mahAmanAH .. 32..\\
tamarkamiva duShprekShya.n tapanta.n rashmimAlinam . 
na shekuH sarvato yodhAH prativIkShitumantike .. 33..\\
vajro nAmaiSha tu vyUho durbhidaH sarvato mukhaH . 
chApavidyuddhvajo ghoro gupto gANDIvadhanvanA .. 34..\\
yaM prativyUhya tiShThanti pANDavAstava vAhinIm . 
ajeyo mAnuShe loke pANDavairabhirakShitaH .. 35..\\
sandhyA.n tiShThatsu sainyeShu sUryasyodayanaM prati . 
prAvAtsa pR^iShato vAyuranabhre stanayitnumAn .. 36..\\
viShvagvAtAshcha vAntyugrA nIchaiH sharkara karShiNaH . 
rajashchoddhUyamAna.n tu tamasAchchhAdayajjagat .. 37..\\
papAta mahatI cholkA prA~NmukhI bharatarShabha . 
udyanta.n sUryamAhatya vyashIryata mahAsvanA .. 38..\\
atha sajjIyamAneShu sainyeShu bharatarShabha . 
niShprabho.abhyuditAtsUryaH sa ghoSho bhUshchachAla ha . 
vyashIryata sa nAdA cha tadA bharatasattama .. 39..\\
nirghAtA bahavo rAjandikShu sarvAsu chAbhavan . 
prAdurAsIdrajastIvraM na prAGYAyata ki.n chana .. 40..\\
dhvajAnA.n dhUyamAnAnA.n sahasA mAtarishvanA . 
ki~NkiNIjAlanaddhAnA.n kA~nchanasragvatA.n ravaiH .. 41..\\
mahatA.n sa patAkAnAmAdityasamatejasAm . 
sarva.n jhaNa jhaNI bhUtamAsIttAlavaneShviva .. 42..\\
eva.n te puruShavyAghrAH pANDavA yuddhanandinaH . 
vyavasthitAH prativyUhya tava putrasya vAhinIm .. 43..\\
sra.nsanta iva majjAno yodhAnAM bharatarShabha . 
dR^iShTvAgrato bhImasena.n gadApANimavasthitam .. 44..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 20}
 dhr

sUryodaye sa~njaya ke nu pUrvaM 
yuyutsavo hR^iShyamANA ivAsan . 
mAmakA vA bhIShma netrAH samIke 
pANDavA vA bhIma netrAstadAnIm .. 1..\\
keShA.n jaghanyau somasUryau sa vAyU 
keShA.n senAM shvApadA vyAbhaShanta . 
keShA.n yUnAM mukhavarNAH prasannAH 
sarva.n hyetadbrUhi tattvaM yathAvat .. 2..\\

 s

ubhe sene tulyamivopayAte 
ubhe vyUhe hR^iShTarUpe narendra . 
ubhe chitre vanarAji prakAshe 
tathaivobhe nAgarathAshvapUrNe .. 3..\\
ubhe sene bR^ihatI bhImarUpe 
tathaivobhe bhArata durviShahye . 
tathaivobhe svargajayAya sR^iShTe 
tathA hyubhe satpuruShArya gupte .. 4..\\
pashchAnmukhAH kuravo dhArtarAShTrAH 
sthitAH pArthAH prA~NmukhA yotsyamAnAH . 
daityendra seneva cha kauravANAM 
devendra seneva cha pANDavAnAm .. 5..\\
shukro vAyuH pR^iShThataH pANDavAnAM 
dhArtarAShTrA~nshvApadA vyAbhaShanta . 
gajendrANAM madagandhAMshcha tIvrAn 
na sehire tava putrasya nAgAH .. 6..\\
duryodhano hastinaM padmavarNaM 
suvarNakakShya.n jAtibalaM prabhinnam . 
samAsthito madhyagataH kurUNAM 
sa.nstUyamAno bandibhirmAgadhaish cha .. 7..\\
chandraprabha.n shvetamasyAtapatraM 
sauvarNI sragbhrAjate chottamA~Nge . 
ta.n sarvataH shakuniH pArvatIyaiH 
sArdha.n gAndhAraiH pAti gAndhArarAjaH .. 8..\\
bhIShmo.agrataH sarvasainyasya vR^iddhaH 
shvetachchhatraH shvetadhanuH sa sha~NkhaH . 
shvetoShNIShaH pANDureNa dhvajena 
shvetairashvaiH shvetashailaprakAshaH .. 9..\\
tasya sainya.n dhArtarAShTrAsh cha sarve 
bAhlIkAnAmekadeshaH shalash cha . 
ye chAmbaShThAH kShatriyA ye cha sindhau 
tathA sauvIrAH pa~ncha nadAshcha shUrAH .. 10..\\
shoNairhayai rukmaratho mahAtmA 
droNo mahAbAhuradInasattvaH . 
Aste guruH prayashAH sarvarAGYAM 
pashchAchchamUmindra ivAbhirakShan .. 11..\\
vArddhakShatriH sarvasainyasya madhye 
bhUrishravAH purumitro jayash cha . 
shAlvA matsyAH kekayAshchApi sarve 
gajAnIkairbhrAtaro yotsyamAnAH .. 12..\\
shAradvatashchottaradhUrmahAtmA 
maheShvAso gautamashchitrayodhI . 
shakaiH kirAtairyavanaiH pahlavaish cha 
sArdha.n chamUmuttarato.abhipAti .. 13..\\
mahArathairandhakavR^iShNibhojaiH 
saurAShTrakairnairR^itairAttashastraiH . 
bR^ihadbalaH kR^itavarmAbhigupto 
bala.n tvadIyaM dakShiNato.abhipAti .. 14..\\
saMshaptakAnAmayuta.n rathAnAM 
mR^ityurjayo vArjunasyeti sR^iShTAH . 
yenArjunastena rAjankR^itAstrAH 
prayAtA vai te trigartAshcha shUrAH .. 15..\\
sAgra.n shatasahasra.n tu nAgAnAM tava bhArata . 
nAge nAge rathashata.n shata.n chAshvA rathe rathe .. 16..\\
ashve.ashve dasha dhAnuShkA dhAnuShke dasha charmiNaH . 
eva.n vyUDhAnyanIkAni bhIShmeNa tava bhArata .. 17..\\
avyUhanmAnuSha.n vyUha.n daivaM gAndharvamAsuram . 
divase divase prApte bhIShmaH shAntanavo.agraNIH .. 18..\\
mahArathaughavipulaH samudra iva parvaNi . 
bhIShmeNa dhArtarAShTrANA.n vyUhaH pratya~Nmukho yudhi .. 19..\\
anantarUpA dhvajinI tvadIyA 
narendra bhImA na tu pANDavAnAm . 
tA.n tveva manye bR^ihatIM duShpradhR^iShyAM 
yasyA netArau keshavashchArjunash cha .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 21}
 s

bR^ihatI.n dhArtarAShTrANAM dR^iShTvA senA.n samudyatAm . 
viShAdamagamadrAjA kuntIputro yudhiShThiraH .. 1..\\
vyUhaM bhIShmeNa chAbhedya.n kalpitaM prekShya pANDavaH . 
abhedyamiva samprekShya viShaNNo.arjunamabravIt .. 2..\\
dhana~njaya katha.n shakyamasmAbhiryoddhumAhave . 
dhArtarAShTrairmahAbAho yeShA.n yoddhA pitAmahaH .. 3..\\
akShobhyo.ayamabhedyashcha bhIShmeNAmitrakarshinA . 
kalpitaH shAstradR^iShTena vidhinA bhUri tejasA .. 4..\\
te vaya.n saMshayaM prAptAH sa sainyAH shatrukarshana . 
kathamasmAnmahAvyUhAdudyAnaM no bhaviShyati .. 5..\\
athArjuno.abravItpArtha.n yudhiShThiramamitrahA . 
viShaNNamabhisamprekShya tava rAjannanIkinAm .. 6..\\
praGYayAbhyadhikA~nshUrAnguNayuktAnbahUnapi . 
jayantyalpatarA yena tannibodha vishAM pate .. 7..\\
tattu te kAraNa.n rAjanpravakShyAmyanasUyave . 
nAradastamR^iShirveda bhIShmadroNau cha pANDava .. 8..\\
etamevArthamAshritya yuddhe devAsure.abravIt . 
pitAmahaH kila purA mahendrAdIndivaukasaH .. 9..\\
na tathA balavIryAbhyA.n vijayante jigIShavaH . 
yathAsatyAnR^isha.nsyAbhyA.n dharmeNaivodyamena cha .. 10..\\
tyaktvAdharma.n cha lobhaM cha mohaM chodyamamAsthitAH . 
yudhyadhvamanaha~NkArA yato dharmastato jayaH .. 11..\\
eva.n rAjanvijAnIhi dhruvo.asmAkaM raNe jayaH . 
yathA me nAradaH prAha yataH kR^iShNastato jayaH .. 12..\\
guNabhUto jayaH kR^iShNe pR^iShThato.anveti mAdhavam . 
anyathA vijayashchAsya saMnatishchAparo guNaH .. 13..\\
ananta tejA govindaH shatrupUgeShu nirvyathaH . 
puruShaH sanAtanatamo yataH kR^iShNastato jayaH .. 14..\\
purA hyeSha harirbhUtvA vaikuNTho.akuNThasAyakaH . 
surAsurAnavasphUrjannabravItke jayantviti .. 15..\\
anu kR^iShNa.n jayemeti yairuktaM tatra tairjitam . 
tatprasAdAddhi trailokyaM prApta.n shakrAdibhiH suraiH .. 16..\\
tasya te na vyathA.n kAM chidiha pashyAmi bhArata . 
yasya te jayamAshAste vishvabhuktridasheshvaraH .. 17..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 22}
 s

tato yudhiShThiro rAjA svA.n senAM samachodayat . 
prativyUhannanIkAni bhIShmasya bharatarShabha .. 1..\\
yathoddiShTAnyanIkAni pratyavyUhanta pANDavAH . 
svargaM paramabhIpsantaH suyuddhena kurUdvahAH .. 2..\\
madhye shikhaNDino.anIka.n rakShitaM savyasAchinA . 
dhR^iShTadyumnasya cha svayaM bhIShmeNa paripAlitam .. 3..\\
anIka.n dakShiNa.n rAjanyuyudhAnena pAlitam . 
shrImatA sAtvatAgryeNa shakreNeva dhanuShmatA .. 4..\\
mahendra yAnapratima.n ratha.n tu 
sopaskara.n hATakaratnachitram . 
yudhiShThiraH kA~nchanabhANDa yoktraM 
samAsthito nAgakulasya madhye .. 5..\\
samuchchhrita.n dAntashalAkamasya 
supANDura.n chhatramatIva bhAti . 
pradakShiNa.n chainamupAcharanti 
maharShayaH sa.nstutibhirnarendram .. 6..\\
purohitAH shatruvadha.n vadanto 
maharShivR^iddhAH shrutavanta eva . 
japyaishcha mantraishcha tathauShadhIbhiH 
samantataH svastyayanaM prachakruH .. 7..\\
tataH sa vastrANi tathaiva gAsh cha 
phalAni puShpANi tathaiva niShkAn . 
kurUttamo brAhmaNa sAnmahAtmA 
kurvanyayau shakra ivAmarebhyaH .. 8..\\
sahasrasUryaH shataki~NkiNIkaH 
parArdhya jAmbUnadahemachitraH . 
ratho.arjunasyAgnirivArchi mAlI 
vibhrAjate shvetahayaH suchakraH .. 9..\\
tamAsthitaH keshava sa~NgR^ihItaM 
kapidhvaja.n gANDivabANahastaH . 
dhanurdharo yasya samaH pR^ithivyAM 
na vidyate no bhavitA vA kadA chit .. 10..\\
udvartayiShya.nstava putra senAm 
atIva raudra.n sa bibharti rUpam . 
anAyudho yaH subhujo bhujAbhyAM 
narAshvanAgAnyudhi bhasma kuryAt .. 11..\\
sa bhImasenaH sahito yamAbhyAM 
vR^ikodaro vIra rathasya goptA . 
taM prekShya mattarShabha si.nhakhelaM 
loke mahendrapratimAnakalpam .. 12..\\
samIkShya senAgragata.n durAsadaM 
pravivyathuH pa~NkagatA ivoShTrAH . 
vR^ikodara.n vAraNarAjadarpaM 
yodhAstvadIyA bhayavighna sattvAH .. 13..\\
anIkamadhye tiShThanta.n rAjaputra.n durAsadam . 
abravIdbharatashreShTha.n guDAkeshaM janArdanaH .. 14..\\

 vaa

ya eSha goptA pratapanbalastho 
yo naH senA.n si.nha ivekShate cha . 
sa eSha bhIShmaH kuruvaMshaketur 
yenAhR^itAstriMshato vAjimedhAH .. 15..\\
etAnyanIkAni mahAnubhAvaM 
gUhanti meghA iva gharmarashmim . 
etAni hatvA puruShapravIra 
kA~NkShasva yuddhaM bharatarShabheNa .. 16..\\

 dhr

keShAM prahR^iShTAstatrAgre yodhA yudhyanti sa~njaya . 
udagramanasaH ke.atra ke vA dInA vichetasaH .. 17..\\
ke pUrvaM prAhara.nstatra yuddhe hR^idayakampane . 
mAmakAH pANDavAnA.n vA tanmamAchakShva sa~njaya .. 18..\\
kasya senA samudaye gandhamAlyasamudbhavaH . 
vAchaH pradakShiNAshchaiva yodhAnAmabhigarjatAm .. 19..\\

 s

ubhayoH senayostatra yodhA jahR^iShire mudA . 
sragdhUpapAnagandhAnAmubhayatra samudbhavaH .. 20..\\
sa.nhatAnAmanIkAnA.n vyUDhAnAM bharatarShabha . 
sa.nsarpatAmudIrNAnA.n vimardaH sumahAnabhUt .. 21..\\
vAditrashabdastumulaH sha~NkhabherI vimishritaH . 
ku~njarANA.n cha nadatA.n sainyAnAM cha prahR^iShyatAm .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 23}
 dhR^itarAShTra uvAcha

dharmakShetre kurukShetre samavetA yuyutsavaH . 
mAmakAH pANDavAshchaiva kimakurvata sa~njaya .. 1..\\

 sa~njaya uvAcha

dR^iShTvA tu pANDavAnIka.n vyUDha.n duryodhanastadA . 
AchAryamupasa~Ngamya rAjA vachanamabravIt .. 2..\\
pashyaitAM pANDuputrANAmAchArya mahatI.n chamUm . 
vyUDhA.n drupadaputreNa tava shiShyeNa dhImatA .. 3..\\
atra shUrA maheShvAsA bhImArjunasamA yudhi . 
yuyudhAno virATashcha drupadashcha mahArathaH .. 4..\\
dhR^iShTaketushchekitAnaH kAshirAjashcha vIryavAn . 
purujitkuntibhojashcha shaibyashcha narapu~NgavaH .. 5..\\
yudhAmanyushcha vikrAnta uttamaujAshcha vIryavAn . 
saubhadro draupadeyAshcha sarva eva mahArathAH .. 6..\\
asmAka.n tu vishiShTA ye tAnnibodha dvijottama . 
nAyakA mama sainyasya sa~nj~nArtha.n tAnbravImi te .. 7..\\
bhavAnbhIShmashcha karNashcha kR^ipashcha samiti~njayaH . 
ashvatthAmA vikarNashcha saumadattirjayadrathaH .. 8..\\
anye cha bahavaH shUrA madarthe tyaktajIvitAH . 
nAnAshastrapraharaNAH sarve yuddhavishAradAH .. 9..\\
aparyApta.n tadasmAkaM balaM bhIShmAbhirakShitam . 
paryApta.n tvidameteShAM balaM bhImAbhirakShitam .. 10..\\
ayaneShu cha sarveShu yathAbhAgamavasthitAH . 
bhIShmamevAbhirakShantu bhavantaH sarva eva hi .. 11..\\
tasya sa~njanayanharSha.n kuruvR^iddhaH pitAmahaH . 
si.nhanAda.n vinadyochchaiH sha~Nkha.n dadhmau pratApavAn .. 12..\\
tataH sha~NkhAshcha bheryashcha paNavAnakagomukhAH . 
sahasaivAbhyahanyanta sa shabdastumulo.abhavat .. 13..\\
tataH shvetairhayairyukte mahati syandane sthitau . 
mAdhavaH pANDavashchaiva divyau sha~Nkhau pradadhmatuH .. 14..\\
pA~nchajanya.n hR^iShIkesho devadatta.n dhana~njayaH . 
pauNDra.n dadhmau mahAsha~NkhaM bhImakarmA vR^ikodaraH .. 15..\\
anantavijaya.n rAjA kuntIputro yudhiShThiraH . 
nakulaH sahadevashcha sughoShamaNipuShpakau .. 16..\\
kAshyashcha parameShvAsaH shikhaNDI cha mahArathaH . 
dhR^iShTadyumno virATashcha sAtyakishchAparAjitaH .. 17..\\
drupado draupadeyAshcha sarvashaH pR^ithivIpate . 
saubhadrashcha mahAbAhuH sha~NkhAndadhmuH pR^ithakpR^ithak .. 18..\\
sa ghoSho dhArtarAShTrANA.n hR^idayAni vyadArayat . 
nabhashcha pR^ithivI.n chaiva tumulo vyanunAdayan .. 19..\\
atha vyavasthitAndR^iShTvA dhArtarAShTrAnkapidhvajaH . 
pravR^itte shastrasampAte dhanurudyamya pANDavaH .. 20..\\
hR^iShIkesha.n tadA vAkyamidamAha mahIpate . 
senayorubhayormadhye ratha.n sthApaya me.achyuta .. 21..\\
yAvadetAnnirIkShe.aha.n yoddhukAmAnavasthitAn . 
kairmayA saha yoddhavyamasminraNasamudyame .. 22..\\
yotsyamAnAnavekShe.aha.n ya ete.atra samAgatAH . 
dhArtarAShTrasya durbuddheryuddhe priyachikIrShavaH .. 23..\\
evamukto hR^iShIkesho guDAkeshena bhArata . 
senayorubhayormadhye sthApayitvA rathottamam .. 24..\\
bhIShmadroNapramukhataH sarveShA.n cha mahIkShitAm . 
uvAcha pArtha pashyaitAnsamavetAnkurUniti .. 25..\\
tatrApashyatsthitAnpArthaH pitR^Inatha pitAmahAn . 
AchAryAnmAtulAnbhrAtR^InputrAnpautrAnsakhI.nstathA .. 26..\\
shvashurAnsuhR^idash chaiva senayorubhayorapi . 
tAnsamIkShya sa kaunteyaH sarvAnbandhUnavasthitAn .. 27..\\
kR^ipayA parayAviShTo viShIdannidamabravIt . 
dR^iShTvema.n svajana.n kR^iShNa yuyutsuM samupasthitam .. 28..\\
sIdanti mama gAtrANi mukha.n cha parishuShyati . 
vepathushcha sharIre me romaharShashcha jAyate .. 29..\\
gANDIva.n sra.nsate hastAttvakchaiva paridahyate . 
na cha shaknomyavasthAtuM bhramatIva cha me manaH .. 30..\\
nimittAni cha pashyAmi viparItAni keshava . 
na cha shreyo.anupashyAmi hatvA svajanamAhave .. 31..\\
na kA~NkShe vijaya.n kR^iShNa na cha rAjya.n sukhAni cha . 
kiM no rAjyena govinda kiM bhogairjIvitena vA .. 32..\\
yeShAmarthe kA~NkShitaM no rAjyaM bhogAH sukhAni cha . 
ta ime.avasthitA yuddhe prANA.nstyaktvA dhanAni cha .. 33..\\
AchAryAH pitaraH putrAstathaiva cha pitAmahAH . 
mAtulAH shvashurAH pautrAH shyAlAH sambandhinastathA .. 34..\\
etAnna hantumichchhAmi ghnato.api madhusUdana . 
api trailokyarAjyasya hetoH kiM nu mahIkR^ite .. 35..\\
nihatya dhArtarAShTrAnnaH kA prItiH syAjjanArdana . 
pApamevAshrayedasmAnhatvaitAnAtatAyinaH .. 36..\\
tasmAnnArhA vaya.n hantu.n dhArtarAShTrAnsvabAndhavAn . 
svajana.n hi kathaM hatvA sukhinaH syAma mAdhava .. 37..\\
yadyapyete na pashyanti lobhopahatachetasaH . 
kulakShayakR^ita.n doShaM mitradrohe cha pAtakam .. 38..\\
kathaM na GYeyamasmAbhiH pApAdasmAnnivartitum . 
kulakShayakR^ita.n doShaM prapashyadbhirjanArdana .. 39..\\
kulakShaye praNashyanti kuladharmAH sanAtanAH . 
dharme naShTe kula.n kR^itsnamadharmo.abhibhavatyuta .. 40..\\
adharmAbhibhavAtkR^iShNa praduShyanti kulastriyaH . 
strIShu duShTAsu vArShNeya jAyate varNasa~NkaraH .. 41..\\
sa~Nkaro narakAyaiva kulaghnAnA.n kulasya cha . 
patanti pitaro hyeShA.n luptapiNDodakakriyAH .. 42..\\
doShairetaiH kulaghnAnA.n varNasa~NkarakArakaiH . 
utsAdyante jAtidharmAH kuladharmAshcha shAshvatAH .. 43..\\
utsannakuladharmANAM manuShyANA.n janArdana . 
narake niyata.n vAso bhavatItyanushushruma .. 44..\\
aho bata mahatpApa.n kartu.n vyavasitA vayam . 
yadrAjyasukhalobhena hantu.n svajanamudyatAH .. 45..\\
yadi mAmapratIkAramashastra.n shastrapANayaH . 
dhArtarAShTrA raNe hanyustanme kShemataraM bhavet .. 46..\\
evamuktvArjunaH sa~Nkhye rathopastha upAvishat . 
visR^ijya sashara.n chApa.n shokasa.nvignamAnasaH .. 47..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 24}
 sa~njaya uvAcha

ta.n tathA kR^ipayAviShTamashrupUrNAkulekShaNam . 
viShIdantamida.n vAkyamuvAcha madhusUdanaH .. 1..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

kutastvA kashmalamida.n viShame samupasthitam . 
anAryajuShTamasvargyamakIrtikaramarjuna .. 2..\\
klaibyaM mA sma gamaH pArtha naitattvayyupapadyate . 
kShudra.n hR^idayadaurbalya.n tyaktvottiShTha parantapa .. 3..\\

 arjuna uvAcha

kathaM bhIShmamaha.n sa~Nkhye droNa.n cha madhusUdana . 
iShubhiH pratiyotsyAmi pUjArhAvarisUdana .. 4..\\
gurUnahatvA hi mahAnubhAvA~n 
shreyo bhoktuM bhaikShyamapIha loke . 
hatvArthakAmA.nstu gurUnihaiva 
bhu~njIya bhogAnrudhirapradigdhAn .. 5..\\
na chaitadvidmaH kataranno garIyo 
yadvA jayema yadi vA no jayeyuH . 
yAneva hatvA na jijIviShAmas 
te.avasthitAH pramukhe dhArtarAShTrAH .. 6..\\
kArpaNyadoShopahatasvabhAvaH 
pR^ichchhAmi tvA.n dharmasaMmUDhachetAH . 
yachchhreyaH syAnnishchitaM brUhi tanme 
shiShyaste.aha.n shAdhi mA.n tvAM prapannam .. 7..\\
na hi prapashyAmi mamApanudyAd 
yachchhokamuchchhoShaNamindriyANAm . 
avApya bhUmAvasapatnamR^iddhaM 
rAjya.n surANAmapi chAdhipatyam .. 8..\\

 sa~njaya uvAcha

evamuktvA hR^iShIkesha.n guDAkeshaH parantapaH . 
na yotsya iti govindamuktvA tUShNIM babhUva ha .. 9..\\
tamuvAcha hR^iShIkeshaH prahasanniva bhArata . 
senayorubhayormadhye viShIdantamida.n vachaH .. 10..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

ashochyAnanvashochastvaM praGYAvAdAMshcha bhAShase . 
gatAsUnagatAsUMshcha nAnushochanti paNDitAH .. 11..\\
na tvevAha.n jAtu nAsaM na tvaM neme janAdhipAH . 
na chaiva na bhaviShyAmaH sarve vayamataH param .. 12..\\
dehino.asminyathA dehe kaumAra.n yauvana.n jarA . 
tathA dehAntaraprAptirdhIrastatra na muhyati .. 13..\\
mAtrAsparshAstu kaunteya shItoShNasukhaduHkhadAH . 
AgamApAyino.anityAstA.nstitikShasva bhArata .. 14..\\
ya.n hi na vyathayantyete puruShaM puruSharShabha . 
samaduHkhasukha.n dhIra.n so.amR^itatvAya kalpate .. 15..\\
nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH . 
ubhayorapi dR^iShTo.antastvanayostattvadarshibhiH .. 16..\\
avinAshi tu tadviddhi yena sarvamida.n tatam . 
vinAshamavyayasyAsya na kash chitkartumarhati .. 17..\\
antavanta ime dehA nityasyoktAH sharIriNaH . 
anAshino.aprameyasya tasmAdyudhyasva bhArata .. 18..\\
ya ena.n vetti hantAraM yashchainaM manyate hatam . 
ubhau tau na vijAnIto nAya.n hanti na hanyate .. 19..\\
na jAyate mriyate vA kadA chin 
nAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH . 
ajo nityaH shAshvato.ayaM purANo 
na hanyate hanyamAne sharIre .. 20..\\
vedAvinAshinaM nitya.n ya enamajamavyayam . 
katha.n sa puruShaH pArtha ka.n ghAtayati hanti kam .. 21..\\
vAsA.nsi jIrNAni yathA vihAya 
navAni gR^ihNAti naro.aparANi . 
tathA sharIrANi vihAya jIrNAni 
anyAni sa.nyAti navAni dehI .. 22..\\
naina.n chhindanti shastrANi nainaM dahati pAvakaH . 
na chaina.n kledayantyApo na shoShayati mArutaH .. 23..\\
achchhedyo.ayamadAhyo.ayamakledyo.ashoShya eva cha . 
nityaH sarvagataH sthANurachalo.aya.n sanAtanaH .. 24..\\
avyakto.ayamachintyo.ayamavikAryo.ayamuchyate . 
tasmAdeva.n viditvainaM nAnushochitumarhasi .. 25..\\
atha chainaM nityajAtaM nitya.n vA manyase mR^itam . 
tathApi tvaM mahAbAho naiva.n shochitumarhasi .. 26..\\
jAtasya hi dhruvo mR^ityurdhruva.n janma mR^itasya cha . 
tasmAdaparihArye.arthe na tva.n shochitumarhasi .. 27..\\
avyaktAdIni bhUtAni vyaktamadhyAni bhArata . 
avyaktanidhanAnyeva tatra kA paridevanA .. 28..\\
Ashcharyavatpashyati kash chidenam 
Ashcharyavadvadati tathaiva chAnyaH . 
AshcharyavachchainamanyaH shR^iNoti 
shrutvApyena.n veda na chaiva kash chit .. 29..\\
dehI nityamavadhyo.aya.n dehe sarvasya bhArata . 
tasmAtsarvANi bhUtAni na tva.n shochitumarhasi .. 30..\\
svadharmamapi chAvekShya na vikampitumarhasi . 
dharmyAddhi yuddhAchchhreyo.anyatkShatriyasya na vidyate .. 31..\\
yadR^ichchhayA chopapanna.n svargadvAramapAvR^itam . 
sukhinaH kShatriyAH pArtha labhante yuddhamIdR^isham .. 32..\\
atha chettvamima.n dharmya.n sa~NgrAmaM na kariShyasi . 
tataH svadharma.n kIrtiM cha hitvA pApamavApsyasi .. 33..\\
akIrti.n chApi bhUtAni kathayiShyanti te.avyayAm . 
sambhAvitasya chAkIrtirmaraNAdatirichyate .. 34..\\
bhayAdraNAduparataM ma.nsyante tvAM mahArathAH . 
yeShA.n cha tvaM bahumato bhUtvA yAsyasi lAghavam .. 35..\\
avAchyavAdAMshcha bahUnvadiShyanti tavAhitAH . 
nindantastava sAmarthya.n tato duHkhataraM nu kim .. 36..\\
hato vA prApsyasi svarga.n jitvA vA bhokShyase mahIm . 
tasmAduttiShTha kaunteya yuddhAya kR^itanishchayaH .. 37..\\
sukhaduHkhe same kR^itvA lAbhAlAbhau jayAjayau . 
tato yuddhAya yujyasva naivaM pApamavApsyasi .. 38..\\
eShA te.abhihitA sA~Nkhye buddhiryoge tvimA.n shR^iNu . 
buddhyA yukto yayA pArtha karmabandhaM prahAsyasi .. 39..\\
nehAbhikramanAsho.asti pratyavAyo na vidyate . 
svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt .. 40..\\
vyavasAyAtmikA buddhirekeha kurunandana . 
bahushAkhA hyanantAshcha buddhayo.avyavasAyinAm .. 41..\\
yAmimAM puShpitA.n vAchaM pravadantyavipashchitaH . 
vedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH .. 42..\\
kAmAtmAnaH svargaparA janmakarmaphalapradAm . 
kriyAvisheShabahulAM bhogaishvaryagatiM prati .. 43..\\
bhogaishvaryaprasaktAnA.n tayApahR^itachetasAm . 
vyavasAyAtmikA buddhiH samAdhau na vidhIyate .. 44..\\
traiguNyaviShayA vedA nistraiguNyo bhavArjuna . 
nirdvandvo nityasattvastho niryogakShema AtmavAn .. 45..\\
yAvAnartha udapAne sarvataH samplutodake . 
tAvAnsarveShu vedeShu brAhmaNasya vijAnataH .. 46..\\
karmaNyevAdhikAraste mA phaleShu kadA chana . 
mA karmaphalaheturbhUrmA te sa~Ngo.astvakarmaNi .. 47..\\
yogasthaH kuru karmANi sa~Nga.n tyaktvA dhana~njaya . 
siddhyasiddhyoH samo bhUtvA samatva.n yoga uchyate .. 48..\\
dUreNa hyavara.n karma buddhiyogAddhana~njaya . 
buddhau sharaNamanvichchha kR^ipaNAH phalahetavaH .. 49..\\
buddhiyukto jahAtIha ubhe sukR^itaduShkR^ite . 
tasmAdyogAya yujyasva yogaH karmasu kaushalam .. 50..\\
karmajaM buddhiyuktA hi phala.n tyaktvA manIShiNaH . 
janmabandhavinirmuktAH pada.n gachchhantyanAmayam .. 51..\\
yadA te mohakalilaM buddhirvyatitariShyati . 
tadA gantAsi nirveda.n shrotavyasya shrutasya cha .. 52..\\
shrutivipratipannA te yadA sthAsyati nishchalA . 
samAdhAvachalA buddhistadA yogamavApsyasi .. 53..\\

 arjuna uvAcha

sthitapraGYasya kA bhAShA samAdhisthasya keshava . 
sthitadhIH kiM prabhASheta kimAsIta vrajeta kim .. 54..\\
prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha manogatAn . 
AtmanyevAtmanA tuShTaH sthitapraGYastadochyate .. 55..\\
duHkheShvanudvignamanAH sukheShu vigataspR^ihaH . 
vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmuniruchyate .. 56..\\
yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya shubhAshubham . 
nAbhinandati na dveShTi tasya praGYA pratiShThitA .. 57..\\
yadA sa.nharate chAya.n kUrmo.a~NgAnIva sarvashaH . 
indriyANIndriyArthebhyastasya praGYA pratiShThitA .. 58..\\
viShayA vinivartante nirAhArasya dehinaH . 
rasavarja.n raso.apyasya para.n dR^iShTvA nivartate .. 59..\\
yatato hyapi kaunteya puruShasya vipashchitaH . 
indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM manaH .. 60..\\
tAni sarvANi sa.nyamya yukta AsIta matparaH . 
vashe hi yasyendriyANi tasya praGYA pratiShThitA .. 61..\\
dhyAyato viShayAnpu.nsaH sa~NgasteShUpajAyate . 
sa~NgAtsa~njAyate kAmaH kAmAtkrodho.abhijAyate .. 62..\\
krodhAdbhavati saMmohaH saMmohAtsmR^itivibhramaH . 
smR^itibhraMshAdbuddhinAsho buddhinAshAtpraNashyati .. 63..\\
rAgadveShaviyuktaistu viShayAnindriyaish charan . 
AtmavashyairvidheyAtmA prasAdamadhigachchhati .. 64..\\
prasAde sarvaduHkhAnA.n hAnirasyopajAyate . 
prasannachetaso hyAshu buddhiH paryavatiShThate .. 65..\\
nAsti buddhirayuktasya na chAyuktasya bhAvanA . 
na chAbhAvayataH shAntirashAntasya kutaH sukham .. 66..\\
indriyANA.n hi charatAM yanmano.anuvidhIyate . 
tadasya harati praGYA.n vAyurnAvamivAmbhasi .. 67..\\
tasmAdyasya mahAbAho nigR^ihItAni sarvashaH . 
indriyANIndriyArthebhyastasya praGYA pratiShThitA .. 68..\\
yA nishA sarvabhUtAnA.n tasyAM jAgarti sa.nyamI . 
yasyA.n jAgrati bhUtAni sA nishA pashyato muneH .. 69..\\
ApUryamANamachalapratiShThaM 
samudramApaH pravishanti yadvat . 
tadvatkAmA yaM pravishanti sarve 
sa shAntimApnoti na kAmakAmI .. 70..\\
vihAya kAmAnyaH sarvAnpumAMshcharati niHspR^ihaH . 
nirmamo niraha~NkAraH sa shAntimadhigachchhati .. 71..\\
eShA brAhmI sthitiH pArtha nainAM prApya vimuhyati . 
sthitvAsyAmantakAle.api brahmanirvANamR^ichchhati .. 72..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 25}
 arjuna uvAcha

jyAyasI chetkarmaNaste matA buddhirjanArdana . 
tatki.n karmaNi ghore mAM niyojayasi keshava .. 1..\\
vyAmishreNaiva vAkyena buddhiM mohayasIva me . 
tadeka.n vada nishchitya yena shreyo.ahamApnuyAm .. 2..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

loke.asmindvividhA niShThA purA proktA mayAnagha . 
GYAnayogena sA~NkhyAnA.n karmayogena yoginAm .. 3..\\
na karmaNAmanArambhAnnaiShkarmyaM puruSho.ashnute . 
na cha saMnyasanAdeva siddhi.n samadhigachchhati .. 4..\\
na hi kashchitkShaNamapi jAtu tiShThatyakarmakR^it . 
kAryate hyavashaH karma sarvaH prakR^itijairguNaiH .. 5..\\
karmendriyANi sa.nyamya ya Aste manasA smaran . 
indriyArthAnvimUDhAtmA mithyAchAraH sa uchyate .. 6..\\
yastvindriyANi manasA niyamyArabhate.arjuna . 
karmendriyaiH karmayogamasaktaH sa vishiShyate .. 7..\\
niyata.n kuru karma tvaM karma jyAyo hyakarmaNaH . 
sharIrayAtrApi cha te na prasidhyedakarmaNaH .. 8..\\
yaGYArthAtkarmaNo.anyatra loko.aya.n karmabandhanaH . 
tadartha.n karma kaunteya muktasa~NgaH samAchara .. 9..\\
sahayaGYAH prajAH sR^iShTvA purovAcha prajApatiH . 
anena prasaviShyadhvameSha vo.astviShTakAmadhuk .. 10..\\
devAnbhAvayatAnena te devA bhAvayantu vaH . 
parasparaM bhAvayantaH shreyaH paramavApsyatha .. 11..\\
iShTAnbhogAnhi vo devA dAsyante yaGYabhAvitAH . 
tairdattAnapradAyaibhyo yo bhu~Nkte stena eva saH .. 12..\\
yaGYashiShTAshinaH santo muchyante sarvakilbiShaiH . 
bhu~njate te tvaghaM pApA ye pachantyAtmakAraNAt .. 13..\\
annAdbhavanti bhUtAni parjanyAdannasambhavaH . 
yaGYAdbhavati parjanyo yaGYaH karmasamudbhavaH .. 14..\\
karma brahmodbhava.n viddhi brahmAkSharasamudbhavam . 
tasmAtsarvagataM brahma nitya.n yaGYe pratiShThitam .. 15..\\
evaM pravartita.n chakraM nAnuvartayatIha yaH . 
aghAyurindriyArAmo moghaM pArtha sa jIvati .. 16..\\
yastvAtmaratireva syAdAtmatR^iptashcha mAnavaH . 
Atmanyeva cha santuShTastasya kAryaM na vidyate .. 17..\\
naiva tasya kR^itenArtho nAkR^iteneha kash chana . 
na chAsya sarvabhUteShu kashchidarthavyapAshrayaH .. 18..\\
tasmAdasaktaH satata.n kAryaM karma samAchara . 
asakto hyAcharankarma paramApnoti pUruShaH .. 19..\\
karmaNaiva hi sa.nsiddhimAsthitA janakAdayaH . 
lokasa~NgrahamevApi sampashyankartumarhasi .. 20..\\
yadyadAcharati shreShThastattadevetaro janaH . 
sa yatpramANa.n kurute lokastadanuvartate .. 21..\\
na me pArthAsti kartavya.n triShu lokeShu kiM chana . 
nAnavAptamavAptavya.n varta eva cha karmaNi .. 22..\\
yadi hyahaM na varteya.n jAtu karmaNyatandritaH . 
mama vartmAnuvartante manuShyAH pArtha sarvashaH .. 23..\\
utsIdeyurime lokA na kuryA.n karma chedaham . 
sa~Nkarasya cha kartA syAmupahanyAmimAH prajAH .. 24..\\
saktAH karmaNyavidvA.nso yathA kurvanti bhArata . 
kuryAdvidvA.nstathAsaktashchikIrShurlokasa~Ngraham .. 25..\\
na buddhibheda.n janayedaGYAnAM karmasa~NginAm . 
joShayetsarvakarmANi vidvAnyuktaH samAcharan .. 26..\\
prakR^iteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvashaH . 
aha~NkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate .. 27..\\
tattvavittu mahAbAho guNakarmavibhAgayoH . 
guNA guNeShu vartanta iti matvA na sajjate .. 28..\\
prakR^iterguNasaMmUDhAH sajjante guNakarmasu . 
tAnakR^itsnavido mandAnkR^itsnavinna vichAlayet .. 29..\\
mayi sarvANi karmANi saMnyasyAdhyAtmachetasA . 
nirAshIrnirmamo bhUtvA yudhyasva vigatajvaraH .. 30..\\
ye me matamidaM nityamanutiShThanti mAnavAH . 
shraddhAvanto.anasUyanto muchyante te.api karmabhiH .. 31..\\
ye tvetadabhyasUyanto nAnutiShThanti me matam . 
sarvaGYAnavimUDhA.nstAnviddhi naShTAnachetasaH .. 32..\\
sadR^isha.n cheShTate svasyAH prakR^iterGYAnavAnapi . 
prakR^iti.n yAnti bhUtAni nigrahaH ki.n kariShyati .. 33..\\
indriyasyendriyasyArthe rAgadveShau vyavasthitau . 
tayorna vashamAgachchhettau hyasya paripanthinau .. 34..\\
shreyAnsvadharmo viguNaH paradharmAtsvanuShThitAt . 
svadharme nidhana.n shreyaH paradharmo bhayAvahaH .. 35..\\

 arjuna uvAcha

atha kena prayukto.ayaM pApa.n charati pUruShaH . 
anichchhannapi vArShNeya balAdiva niyojitaH .. 36..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

kAma eSha krodha eSha rajoguNasamudbhavaH . 
mahAshano mahApApmA viddhyenamiha vairiNam .. 37..\\
dhUmenAvriyate vahniryathAdarsho malena cha . 
yatholbenAvR^ito garbhastathA tenedamAvR^itam .. 38..\\
AvR^ita.n GYAnametena GYAnino nityavairiNA . 
kAmarUpeNa kaunteya duShpUreNAnalena cha .. 39..\\
indriyANi mano buddhirasyAdhiShThAnamuchyate . 
etairvimohayatyeSha GYAnamAvR^itya dehinam .. 40..\\
tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarShabha . 
pApmAnaM prajahi hyena.n GYAnaviGYAnanAshanam .. 41..\\
indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH . 
manasastu parA buddhiryo buddheH paratastu saH .. 42..\\
evaM buddheH paraM buddhvA sa.nstabhyAtmAnamAtmanA . 
jahi shatruM mahAbAho kAmarUpa.n durAsadam .. 43..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 26}
 shrIbhagavAnuvAcha

ima.n vivasvate yogaM proktavAnahamavyayam . 
vivasvAnmanave prAha manurikShvAkave.abravIt .. 1..\\
evaM paramparAprAptamima.n rAjarShayo viduH . 
sa kAleneha mahatA yogo naShTaH parantapa .. 2..\\
sa evAyaM mayA te.adya yogaH proktaH purAtanaH . 
bhakto.asi me sakhA cheti rahasya.n hyetaduttamam .. 3..\\

 arjuna uvAcha

aparaM bhavato janma para.n janma vivasvataH . 
kathametadvijAnIyA.n tvamAdau proktavAniti .. 4..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

bahUni me vyatItAni janmAni tava chArjuna . 
tAnyaha.n veda sarvANi na tvaM vettha parantapa .. 5..\\
ajo.api sannavyayAtmA bhUtAnAmIshvaro.api san . 
prakR^iti.n svAmadhiShThAya sambhavAmyAtmamAyayA .. 6..\\
yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata . 
abhyutthAnamadharmasya tadAtmAna.n sR^ijAmyaham .. 7..\\
paritrANAya sAdhUnA.n vinAshAya cha duShkR^itAm . 
dharmasa.nsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge .. 8..\\
janma karma cha me divyameva.n yo vetti tattvataH . 
tyaktvA dehaM punarjanma naiti mAm eti so.arjuna .. 9..\\
vItarAgabhayakrodhA manmayA mAmupAshritAH . 
bahavo GYAnatapasA pUtA madbhAvamAgatAH .. 10..\\
ye yathA mAM prapadyante tA.nstathaiva bhajAmyaham . 
mama vartmAnuvartante manuShyAH pArtha sarvashaH .. 11..\\
kA~NkShantaH karmaNA.n siddhiM yajanta iha devatAH . 
kShipra.n hi mAnuShe loke siddhirbhavati karmajA .. 12..\\
chAturvarNyaM mayA sR^iShTa.n guNakarmavibhAgashaH . 
tasya kartAramapi mA.n viddhyakartAramavyayam .. 13..\\
na mA.n karmANi limpanti na me karmaphale spR^ihA . 
iti mA.n yo.abhijAnAti karmabhirna sa badhyate .. 14..\\
eva.n GYAtvA kR^ita.n karma pUrvairapi mumukShubhiH . 
kuru karmaiva tasmAttvaM pUrvaiH pUrvatara.n kR^itam .. 15..\\
ki.n karma kimakarmeti kavayo.apyatra mohitAH . 
tatte karma pravakShyAmi yajGYAtvA mokShyase.ashubhAt .. 16..\\
karmaNo hyapi boddhavyaM boddhavya.n cha vikarmaNaH . 
akarmaNashcha boddhavya.n gahanA karmaNo gatiH .. 17..\\
karmaNyakarma yaH pashyedakarmaNi cha karma yaH . 
sa buddhimAnmanuShyeShu sa yuktaH kR^itsnakarmakR^it .. 18..\\
yasya sarve samArambhAH kAmasa~NkalpavarjitAH . 
GYAnAgnidagdhakarmANa.n tamAhuH paNDitaM budhAH .. 19..\\
tyaktvA karmaphalAsa~NgaM nityatR^ipto nirAshrayaH . 
karmaNyabhipravR^itto.api naiva ki.n chitkaroti saH .. 20..\\
nirAshIryatachittAtmA tyaktasarvaparigrahaH . 
shArIra.n kevalaM karma kurvannApnoti kilbiSham .. 21..\\
yadR^ichchhAlAbhasantuShTo dvandvAtIto vimatsaraH . 
samaH siddhAvasiddhau cha kR^itvApi na nibadhyate .. 22..\\
gatasa~Ngasya muktasya GYAnAvasthitachetasaH . 
yaGYAyAcharataH karma samagraM pravilIyate .. 23..\\
brahmArpaNaM brahma havirbrahmAgnau brahmaNA hutam . 
brahmaiva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA .. 24..\\
daivamevApare yaGYa.n yoginaH paryupAsate . 
brahmAgnAvapare yaGYa.n yaGYenaivopajuhvati .. 25..\\
shrotrAdInIndriyANyanye sa.nyamAgniShu juhvati . 
shabdAdInviShayAnanya indriyAgniShu juhvati .. 26..\\
sarvANIndriyakarmANi prANakarmANi chApare . 
Atmasa.nyamayogAgnau juhvati GYAnadIpite .. 27..\\
dravyayaGYAstapoyaGYA yogayaGYAstathApare . 
svAdhyAyaGYAnayaGYAshcha yatayaH saMshitavratAH .. 28..\\
apAne juhvati prANaM prANe.apAna.n tathApare . 
prANApAnagatI ruddhvA prANAyAmaparAyaNAH .. 29..\\
apare niyatAhArAH prANAnprANeShu juhvati . 
sarve.apyete yaGYavido yaGYakShapitakalmaShAH .. 30..\\
yaGYashiShTAmR^itabhujo yAnti brahma sanAtanam . 
nAya.n loko.astyayaGYasya kuto.anyaH kurusattama .. 31..\\
evaM bahuvidhA yaGYA vitatA brahmaNo mukhe . 
karmajAnviddhi tAnsarvAneva.n GYAtvA vimokShyase .. 32..\\
shreyAndravyamayAdyaGYAjGYAnayaGYaH parantapa . 
sarva.n karmAkhilaM pArtha GYAne parisamApyate .. 33..\\
tadviddhi praNipAtena pariprashnena sevayA . 
upadekShyanti te GYAna.n GYAninastattvadarshinaH .. 34..\\
yajGYAtvA na punarmohameva.n yAsyasi pANDava . 
yena bhUtAnyasheSheNa drakShyasyAtmanyatho mayi .. 35..\\
api chedasi pApebhyaH sarvebhyaH pApakR^ittamaH . 
sarva.n GYAnaplavenaiva vR^ijinaM santariShyasi .. 36..\\
yathaidhA.nsi samiddho.agnirbhasmasAtkurute.arjuna . 
GYAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA .. 37..\\
na hi GYAnena sadR^ishaM pavitramiha vidyate . 
tatsvaya.n yogasa.nsiddhaH kAlenAtmani vindati .. 38..\\
shraddhAvA.Nllabhate GYAna.n tatparaH sa.nyatendriyaH . 
GYAna.n labdhvA parAM shAntimachireNAdhigachchhati .. 39..\\
aGYashchAshraddadhAnashcha saMshayAtmA vinashyati . 
nAya.n loko.asti na paro na sukhaM saMshayAtmanaH .. 40..\\
yogasaMnyastakarmANa.n GYAnasa~nchinnasaMshayam . 
AtmavantaM na karmANi nibadhnanti dhana~njaya .. 41..\\
tasmAdaGYAnasambhUta.n hR^itsthaM GYAnAsinAtmanaH . 
chhittvaina.n saMshayaM yogamAtiShThottiShTha bhArata .. 42..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 27}
 arjuna uvAcha

saMnyAsa.n karmaNAM kR^iShNa punaryogaM cha sha.nsasi . 
yachchhreya etayoreka.n tanme brUhi sunishchitam .. 1..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

saMnyAsaH karmayogashcha niHshreyasakarAvubhau . 
tayostu karmasaMnyAsAtkarmayogo vishiShyate .. 2..\\
GYeyaH sa nityasaMnyAsI yo na dveShTi na kA~NkShati . 
nirdvandvo hi mahAbAho sukhaM bandhAtpramuchyate .. 3..\\
sA~Nkhyayogau pR^ithagbAlAH pravadanti na paNDitAH . 
ekamapyAsthitaH samyagubhayorvindate phalam .. 4..\\
yatsA~NkhyaiH prApyate sthAna.n tadyogairapi gamyate . 
eka.n sA~Nkhya.n cha yogaM cha yaH pashyati sa pashyati .. 5..\\
saMnyAsastu mahAbAho duHkhamAptumayogataH . 
yogayukto munirbrahma nachireNAdhigachchhati .. 6..\\
yogayukto vishuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH . 
sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate .. 7..\\
naiva ki.n chitkaromIti yukto manyeta tattvavit . 
pashya~nshR^iNvanspR^isha~njighrannashnangachchhansvapa~nshvasan .. 8..\\
pralapanvisR^ijangR^ihNannunmiShannimiShannapi . 
indriyANIndriyArtheShu vartanta iti dhArayan .. 9..\\
brahmaNyAdhAya karmANi sa~Nga.n tyaktvA karoti yaH . 
lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA .. 10..\\
kAyena manasA buddhyA kevalairindriyairapi . 
yoginaH karma kurvanti sa~Nga.n tyaktvAtmashuddhaye .. 11..\\
yuktaH karmaphala.n tyaktvA shAntimApnoti naiShThikIm . 
ayuktaH kAmakAreNa phale sakto nibadhyate .. 12..\\
sarvakarmANi manasA saMnyasyAste sukha.n vashI . 
navadvAre pure dehI naiva kurvanna kArayan .. 13..\\
na kartR^itvaM na karmANi lokasya sR^ijati prabhuH . 
na karmaphalasa.nyoga.n svabhAvastu pravartate .. 14..\\
nAdatte kasya chitpApaM na chaiva sukR^ita.n vibhuH . 
aGYAnenAvR^ita.n GYAna.n tena muhyanti jantavaH .. 15..\\
GYAnena tu tadaGYAna.n yeShAM nAshitamAtmanaH . 
teShAmAdityavajGYAnaM prakAshayati tatparam .. 16..\\
tadbuddhayastadAtmAnastanniShThAstatparAyaNAH . 
gachchhantyapunarAvR^itti.n GYAnanirdhUtakalmaShAH .. 17..\\
vidyAvinayasampanne brAhmaNe gavi hastini . 
shuni chaiva shvapAke cha paNDitAH samadarshinaH .. 18..\\
ihaiva tairjitaH sargo yeShA.n sAmye sthitaM manaH . 
nirdoSha.n hi samaM brahma tasmAdbrahmaNi te sthitAH .. 19..\\
na prahR^iShyetpriyaM prApya nodvijetprApya chApriyam . 
sthirabuddhirasaMmUDho brahmavidbrahmaNi sthitaH .. 20..\\
bAhyasparsheShvasaktAtmA vindatyAtmani yatsukham . 
sa brahmayogayuktAtmA sukhamakShayamashnute .. 21..\\
ye hi sa.nsparshajA bhogA duHkhayonaya eva te . 
AdyantavantaH kaunteya na teShu ramate budhaH .. 22..\\
shaknotIhaiva yaH soDhuM prAksharIravimokShaNAt . 
kAmakrodhodbhava.n vegaM sa yuktaH sa sukhI naraH .. 23..\\
yo.antaHsukho.antarArAmastathAntarjyotireva yaH . 
sa yogI brahmanirvANaM brahmabhUto.adhigachchhati .. 24..\\
labhante brahmanirvANamR^iShayaH kShINakalmaShAH . 
chhinnadvaidhA yatAtmAnaH sarvabhUtahite ratAH .. 25..\\
kAmakrodhaviyuktAnA.n yatInAM yatachetasAm . 
abhito brahmanirvANa.n vartate viditAtmanAm .. 26..\\
sparshAnkR^itvA bahirbAhyAMshchakShushchaivAntare bhruvoH . 
prANApAnau samau kR^itvA nAsAbhyantarachAriNau .. 27..\\
yatendriyamanobuddhirmunirmokShaparAyaNaH . 
vigatechchhAbhayakrodho yaH sadA mukta eva saH .. 28..\\
bhoktAra.n yaGYatapasAM sarvalokamaheshvaram .. 29..\\
suhR^ida.n sarvabhUtAnAM GYAtvA mAM shAntimR^ichchhati .. 5..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 28}
 shrIbhagavAnuvAcha

anAshritaH karmaphala.n kAryaM karma karoti yaH . 
sa saMnyAsI cha yogI cha na niragnirna chAkriyaH .. 1..\\
ya.n saMnyAsamiti prAhuryoga.n taM viddhi pANDava . 
na hyasaMnyastasa~Nkalpo yogI bhavati kash chana .. 2..\\
ArurukShormuneryoga.n karma kAraNamuchyate . 
yogArUDhasya tasyaiva shamaH kAraNamuchyate .. 3..\\
yadA hi nendriyArtheShu na karmasvanuShajjate . 
sarvasa~NkalpasaMnyAsI yogArUDhastadochyate .. 4..\\
uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet . 
Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH .. 5..\\
bandhurAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH . 
anAtmanastu shatrutve vartetAtmaiva shatruvat .. 6..\\
jitAtmanaH prashAntasya paramAtmA samAhitaH . 
shItoShNasukhaduHkheShu tathA mAnApamAnayoH .. 7..\\
GYAnaviGYAnatR^iptAtmA kUTastho vijitendriyaH . 
yukta ityuchyate yogI samaloShTAshmakA~nchanaH .. 8..\\
suhR^inmitrAryudAsInamadhyasthadveShyabandhuShu . 
sAdhuShvapi cha pApeShu samabuddhirvishiShyate .. 9..\\
yogI yu~njIta satatamAtmAna.n rahasi sthitaH . 
ekAkI yatachittAtmA nirAshIraparigrahaH .. 10..\\
shuchau deshe pratiShThApya sthiramAsanamAtmanaH . 
nAtyuchchhritaM nAtinIcha.n chailAjinakushottaram .. 11..\\
tatraikAgraM manaH kR^itvA yatachittendriyakriyaH . 
upavishyAsane yu~njyAdyogamAtmavishuddhaye .. 12..\\
sama.n kAyashirogrIvaM dhArayannachala.n sthiraH . 
samprekShya nAsikAgra.n sva.n dishashchAnavalokayan .. 13..\\
prashAntAtmA vigatabhIrbrahmachArivrate sthitaH . 
manaH sa.nyamya machchitto yukta AsIta matparaH .. 14..\\
yu~njanneva.n sadAtmAnaM yogI niyatamAnasaH . 
shAntiM nirvANaparamAM matsa.nsthAm adhigachchhati .. 15..\\
nAtyashnatastu yogo.asti na chaikAntamanashnataH . 
na chAtisvapnashIlasya jAgrato naiva chArjuna .. 16..\\
yuktAhAravihArasya yuktacheShTasya karmasu . 
yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHkhahA .. 17..\\
yadA viniyata.n chittamAtmanyevAvatiShThate . 
niHspR^ihaH sarvakAmebhyo yukta ityuchyate tadA .. 18..\\
yathA dIpo nivAtastho ne~Ngate sopamA smR^itA . 
yogino yatachittasya yu~njato yogamAtmanaH .. 19..\\
yatroparamate chittaM niruddha.n yogasevayA . 
yatra chaivAtmanAtmAnaM pashyannAtmani tuShyati .. 20..\\
sukhamAtyantika.n yattadbuddhigrAhyamatIndriyam . 
vetti yatra na chaivAya.n sthitashchalati tattvataH .. 21..\\
ya.n labdhvA chAparaM lAbhaM manyate nAdhika.n tataH . 
yasminsthito na duHkhena guruNApi vichAlyate .. 22..\\
ta.n vidyAdduHkhasa.nyogaviyogaM yogasa~nj~nitam . 
sa nishchayena yoktavyo yogo.anirviNNachetasA .. 23..\\
sa~NkalpaprabhavAnkAmA.nstyaktvA sarvAnasheShataH . 
manasaivendriyagrAma.n viniyamya samantataH .. 24..\\
shanaiH shanairuparamedbuddhyA dhR^itigR^ihItayA . 
Atmasa.nsthaM manaH kR^itvA na ki.n chidapi chintayet .. 25..\\
yato yato nishcharati manashcha~nchalamasthiram . 
tatastato niyamyaitadAtmanyeva vashaM nayet .. 26..\\
prashAntamanasa.n hyenaM yoginaM sukhamuttamam . 
upaiti shAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSham .. 27..\\
yu~njanneva.n sadAtmAnaM yogI vigatakalmaShaH . 
sukhena brahmasa.nsparshamatyanta.n sukhamashnute .. 28..\\
sarvabhUtasthamAtmAna.n sarvabhUtAni chAtmani . 
IkShate yogayuktAtmA sarvatra samadarshanaH .. 29..\\
yo mAM pashyati sarvatra sarva.n cha mayi pashyati . 
tasyAhaM na praNashyAmi sa cha me na praNashyati .. 30..\\
sarvabhUtasthita.n yo mAM bhajatyekatvamAsthitaH . 
sarvathA vartamAno.api sa yogI mayi vartate .. 31..\\
Atmaupamyena sarvatra samaM pashyati yo.arjuna . 
sukha.n vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramo mataH .. 32..\\

 arjuna uvAcha

yo.aya.n yogastvayA proktaH sAmyena madhusUdana . 
etasyAhaM na pashyAmi cha~nchalatvAtsthiti.n sthirAm .. 33..\\
cha~nchala.n hi manaH kR^iShNa pramAthi balavaddR^iDham . 
tasyAhaM nigrahaM manye vAyoriva suduShkaram .. 34..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

asaMshayaM mahAbAho mano durNigraha.n chalam . 
abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa cha gR^ihyate .. 35..\\
asa.nyatAtmanA yogo duShprApa iti me matiH . 
vashyAtmanA tu yatatA shakyo.avAptumupAyataH .. 36..\\

 arjuna uvAcha

ayatiH shraddhayopeto yogAchchalitamAnasaH . 
aprApya yogasa.nsiddhi.n kAM gatiM kR^iShNa gachchhati .. 37..\\
kachchinnobhayavibhraShTashchhinnAbhramiva nashyati . 
apratiShTho mahAbAho vimUDho brahmaNaH pathi .. 38..\\
etanme saMshaya.n kR^iShNa chhettumarhasyasheShataH . 
tvadanyaH saMshayasyAsya chhettA na hyupapadyate .. 39..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

pArtha naiveha nAmutra vinAshastasya vidyate . 
na hi kalyANakR^itkashchiddurgati.n tAta gachchhati .. 40..\\
prApya puNyakR^itA.n lokAnuShitvA shAshvatIH samAH . 
shuchInA.n shrImatA.n gehe yogabhraShTo.abhijAyate .. 41..\\
atha vA yoginAmeva kule bhavati dhImatAm . 
etaddhi durlabhatara.n loke janma yadIdR^isham .. 42..\\
tatra taM buddhisa.nyoga.n labhate paurvadehikam . 
yatate cha tato bhUyaH sa.nsiddhau kurunandana .. 43..\\
pUrvAbhyAsena tenaiva hriyate hyavasho.api saH . 
jiGYAsurapi yogasya shabdabrahmAtivartate .. 44..\\
prayatnAdyatamAnastu yogI saMshuddhakilbiShaH . 
anekajanmasa.nsiddhastato yAti parA.n gatim .. 45..\\
tapasvibhyo.adhiko yogI GYAnibhyo.api mato.adhikaH . 
karmibhyashchAdhiko yogI tasmAdyogI bhavArjuna .. 46..\\
yoginAmapi sarveShAM madgatenAntarAtmanA . 
shraddhAvAnbhajate yo mA.n sa me yuktatamo mataH .. 47..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 29}
 shrIbhagavAnuvAcha

mayyAsaktamanAH pArtha yoga.n yu~njanmadAshrayaH . 
asaMshaya.n samagraM mAM yathA GYAsyasi tachchhR^iNu .. 1..\\
GYAna.n te.aha.n saviGYAnamidaM vakShyAmyasheShataH . 
yajGYAtvA neha bhUyo.anyajGYAtavyamavashiShyate .. 2..\\
manuShyANA.n sahasreShu kash chidyatati siddhaye . 
yatatAmapi siddhAnA.n kashchinmA.n vetti tattvataH .. 3..\\
bhUmirApo.analo vAyuH khaM mano buddhireva cha . 
aha~NkAra itIyaM me bhinnA prakR^itiraShTadhA .. 4..\\
apareyamitastvanyAM prakR^iti.n viddhi me parAm . 
jIvabhUtAM mahAbAho yayeda.n dhAryate jagat .. 5..\\
etadyonIni bhUtAni sarvANItyupadhAraya . 
aha.n kR^itsnasya jagataH prabhavaH pralayastathA .. 6..\\
mattaH parataraM nAnyatki.n chidasti dhana~njaya . 
mayi sarvamidaM prota.n sUtre maNigaNA iva .. 7..\\
raso.ahamapsu kaunteya prabhAsmi shashisUryayoH . 
praNavaH sarvavedeShu shabdaH khe pauruShaM nR^iShu .. 8..\\
puNyo gandhaH pR^ithivyA.n cha tejashchAsmi vibhAvasau . 
jIvana.n sarvabhUteShu tapashchAsmi tapasviShu .. 9..\\
bIjaM mA.n sarvabhUtAnAM viddhi pArtha sanAtanam . 
buddhirbuddhimatAmasmi tejastejasvinAm aham .. 10..\\
balaM balavatA.n chAhaM kAmarAgavivarjitam . 
dharmAviruddho bhUteShu kAmo.asmi bharatarShabha .. 11..\\
ye chaiva sAttvikA bhAvA rAjasAstAmasAsh cha ye . 
matta eveti tAnviddhi na tvaha.n teShu te mayi .. 12..\\
tribhirguNamayairbhAvairebhiH sarvamida.n jagat . 
mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam .. 13..\\
daivI hyeShA guNamayI mama mAyA duratyayA . 
mAmeva ye prapadyante mAyAmetA.n taranti te .. 14..\\
na mA.n duShkR^itino mUDhAH prapadyante narAdhamAH . 
mAyayApahR^itaGYAnA AsuraM bhAvamAshritAH .. 15..\\
chaturvidhA bhajante mA.n janAH sukR^itino.arjuna . 
Arto jiGYAsurarthArthI GYAnI cha bharatarShabha .. 16..\\
teShA.n GYAnI nityayukta ekabhaktirvishiShyate . 
priyo hi GYAnino.atyarthamaha.n sa cha mama priyaH .. 17..\\
udArAH sarva evaite GYAnI tvAtmaiva me matam . 
AsthitaH sa hi yuktAtmA mAmevAnuttamA.n gatim .. 18..\\
bahUnA.n janmanAmante GYAnavAnmAM prapadyate . 
vAsudevaH sarvamiti sa mahAtmA sudurlabhaH .. 19..\\
kAmaistaistairhR^itaGYAnAH prapadyante.anyadevatAH . 
ta.n taM niyamamAsthAya prakR^ityA niyatAH svayA .. 20..\\
yo yo yA.n yA.n tanuM bhaktaH shraddhayArchitumichchhati . 
tasya tasyAchalA.n shraddhA.n tAmeva vidadhAmyaham .. 21..\\
sa tayA shraddhayA yuktastasyA rAdhanamIhate . 
labhate cha tataH kAmAnmayaiva vihitAnhi tAn .. 22..\\
antavattu phala.n teShAM tadbhavatyalpamedhasAm . 
devAndevayajo yAnti madbhaktA yAnti mAm api .. 23..\\
avyakta.n vyaktimApannaM manyante mAmabuddhayaH . 
paraM bhAvamajAnanto mamAvyayamanuttamam .. 24..\\
nAhaM prakAshaH sarvasya yogamAyAsamAvR^itaH . 
mUDho.ayaM nAbhijAnAti loko mAm ajamavyayam .. 25..\\
vedAha.n samatItAni vartamAnAni chArjuna . 
bhaviShyANi cha bhUtAni mA.n tu veda na kash chana .. 26..\\
ichchhAdveShasamutthena dvandvamohena bhArata . 
sarvabhUtAni saMmoha.n sarge yAnti parantapa .. 27..\\
yeShA.n tvantagataM pApaM janAnAM puNyakarmaNAm . 
te dvandvamohanirmuktA bhajante mA.n dR^iDhavratAH .. 28..\\
jarAmaraNamokShAya mAmAshritya yatanti ye . 
te brahma tadviduH kR^itsnamadhyAtma.n karma chAkhilam .. 29..\\
sAdhibhUtAdhidaivaM mA.n sAdhiyaGYa.n cha ye viduH . 
prayANakAle.api cha mA.n te viduryuktachetasaH .. 30..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 30}
 arjuna uvAcha

ki.n tadbrahma kimadhyAtmaM kiM karma puruShottama . 
adhibhUta.n cha kiM proktamadhidaivaM kimuchyate .. 1..\\
adhiyaGYaH katha.n ko.atra dehe.asminmadhusUdana . 
prayANakAle cha katha.n GYeyo.asi niyatAtmabhiH .. 2..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

akSharaM brahma parama.n svabhAvo.adhyAtmamuchyate . 
bhUtabhAvodbhavakaro visargaH karmasa~nj~nitaH .. 3..\\
adhibhUta.n kSharo bhAvaH puruShashchAdhidaivatam . 
adhiyaGYo.ahamevAtra dehe dehabhR^itA.n vara .. 4..\\
antakAle cha mAmeva smaranmuktvA kalevaram . 
yaH prayAti sa madbhAva.n yAti nAstyatra saMshayaH .. 5..\\
ya.n yaM vApi smaranbhAva.n tyajatyante kalevaram . 
ta.n tamevaiti kaunteya sadA tadbhAvabhAvitaH .. 6..\\
tasmAtsarveShu kAleShu mAm anusmara yudhya cha . 
mayyarpitamanobuddhirmAmevaiShyasyasaMshayaH .. 7..\\
abhyAsayogayuktena chetasA nAnyagAminA . 
paramaM puruSha.n divya.n yAti pArthAnuchintayan .. 8..\\
kaviM purANamanushAsitAram 
aNoraNIyA.nsamanusmaredyaH . 
sarvasya dhAtAramachintyarUpam 
AdityavarNa.n tamasaH parastAt .. 9..\\
prayANakAle manasAchalena 
bhaktyA yukto yogabalena chaiva . 
bhruvormadhye prANamAveshya samyak 
sa taM paraM puruShamupaiti divyam .. 10..\\
yadakShara.n vedavido vadanti 
vishanti yadyatayo vItarAgAH . 
yadichchhanto brahmacharya.n charanti 
tatte pada.n sa~NgraheNa pravakShye .. 11..\\
sarvadvArANi sa.nyamya mano hR^idi nirudhya cha . 
mUrdhnyAdhAyAtmanaH prANamAsthito yogadhAraNAm .. 12..\\
omityekAkSharaM brahma vyAharanmAm anusmaran . 
yaH prayAti tyajandeha.n sa yAti paramA.n gatim .. 13..\\
ananyachetAH satata.n yo mAM smarati nityashaH . 
tasyAha.n sulabhaH pArtha nityayuktasya yoginaH .. 14..\\
mAmupetya punarjanma duHkhAlayamashAshvatam . 
nApnuvanti mahAtmAnaH sa.nsiddhiM paramA.n gatAH .. 15..\\
A brahmabhuvanAllokAH punarAvartino.arjuna . 
mAm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate .. 16..\\
sahasrayugaparyantamaharyadbrahmaNo viduH . 
rAtri.n yugasahasrAntA.n te.ahorAtravido janAH .. 17..\\
avyaktAdvyaktayaH sarvAH prabhavantyaharAgame . 
rAtryAgame pralIyante tatraivAvyaktasa~nj~nake .. 18..\\
bhUtagrAmaH sa evAyaM bhUtvA bhUtvA pralIyate . 
rAtryAgame.avashaH pArtha prabhavatyaharAgame .. 19..\\
parastasmAttu bhAvo.anyo.avyakto.avyaktAtsanAtanaH . 
yaH sa sarveShu bhUteShu nashyatsu na vinashyati .. 20..\\
avyakto.akShara ityuktastamAhuH paramA.n gatim . 
yaM prApya na nivartante taddhAma paramaM mama .. 21..\\
puruShaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyastvananyayA . 
yasyAntaHsthAni bhUtAni yena sarvamida.n tatam .. 22..\\
yatra kAle tvanAvR^ittimAvR^itti.n chaiva yoginaH . 
prayAtA yAnti ta.n kAla.n vakShyAmi bharatarShabha .. 23..\\
agnirjyotirahaH shuklaH ShaNmAsA uttarAyaNam . 
tatra prayAtA gachchhanti brahma brahmavido janAH .. 24..\\
dhUmo rAtristathA kR^iShNaH ShaNmAsA dakShiNAyanam . 
tatra chAndramasa.n jyotiryogI prApya nivartate .. 25..\\
shuklakR^iShNe gatI hyete jagataH shAshvate mate . 
ekayA yAtyanAvR^ittimanyayAvartate punaH .. 26..\\
naite sR^itI pArtha jAnanyogI muhyati kash chana . 
tasmAtsarveShu kAleShu yogayukto bhavArjuna .. 27..\\
vedeShu yaGYeShu tapaHsu chaiva 
dAneShu yatpuNyaphalaM pradiShTam . 
atyeti tatsarvamida.n viditvA 
yogI para.n sthAnamupaiti chAdyam .. 28..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 31}
 shrIbhagavAnuvAcha

ida.n tu te guhyatamaM pravakShyAmyanasUyave . 
GYAna.n viGYAnasahitaM yajGYAtvA mokShyase.ashubhAt .. 1..\\
rAjavidyA rAjaguhyaM pavitramidamuttamam . 
pratyakShAvagama.n dharmya.n susukhaM kartumavyayam .. 2..\\
ashraddadhAnAH puruShA dharmasyAsya parantapa . 
aprApya mAM nivartante mR^ityusa.nsAravartmani .. 3..\\
mayA tatamida.n sarva.n jagadavyaktamUrtinA . 
matsthAni sarvabhUtAni na chAha.n teShvavasthitaH .. 4..\\
na cha matsthAni bhUtAni pashya me yogamaishvaram . 
bhUtabhR^inna cha bhUtastho mamAtmA bhUtabhAvanaH .. 5..\\
yathAkAshasthito nitya.n vAyuH sarvatrago mahAn . 
tathA sarvANi bhUtAni matsthAnItyupadhAraya .. 6..\\
sarvabhUtAni kaunteya prakR^iti.n yAnti mAmikAm . 
kalpakShaye punastAni kalpAdau visR^ijAmyaham .. 7..\\
prakR^iti.n svAmavaShTabhya visR^ijAmi punaH punaH . 
bhUtagrAmamima.n kR^itsnamavashaM prakR^itervashAt .. 8..\\
na cha mA.n tAni karmANi nibadhnanti dhana~njaya . 
udAsInavadAsInamasakta.n teShu karmasu .. 9..\\
mayAdhyakSheNa prakR^itiH sUyate sacharAcharam . 
hetunAnena kaunteya jagadviparivartate .. 10..\\
avajAnanti mAM mUDhA mAnuShI.n tanumAshritam . 
paraM bhAvamajAnanto mama bhUtamaheshvaram .. 11..\\
moghAshA moghakarmANo moghaGYAnA vichetasaH . 
rAkShasImAsurI.n chaiva prakR^itiM mohinI.n shritAH .. 12..\\
mahAtmAnastu mAM pArtha daivIM prakR^itimAshritAH . 
bhajantyananyamanaso GYAtvA bhUtAdimavyayam .. 13..\\
satata.n kIrtayanto mA.n yatantashcha dR^iDhavratAH . 
namasyantashcha mAM bhaktyA nityayuktA upAsate .. 14..\\
GYAnayaGYena chApyanye yajanto mAmupAsate . 
ekatvena pR^ithaktvena bahudhA vishvatomukham .. 15..\\
aha.n kraturaha.n yaGYaH svadhAhamahamauShadham . 
mantro.ahamahamevAjyamahamagniraha.n hutam .. 16..\\
pitAhamasya jagato mAtA dhAtA pitAmahaH . 
vedyaM pavitramo~NkAra R^iksAma yajureva cha .. 17..\\
gatirbhartA prabhuH sAkShI nivAsaH sharaNa.n suhR^it . 
prabhavaH pralayaH sthAnaM nidhAnaM bIjamavyayam .. 18..\\
tapAmyahamaha.n varShaM nigR^ihNAmyutsR^ijAmi cha . 
amR^ita.n chaiva mR^ityushcha sadasachchAhamarjuna .. 19..\\
traividyA mA.n somapAH pUtapApA 
yaGYairiShTvA svargatiM prArthayante . 
te puNyamAsAdya surendralokam 
ashnanti divyAndivi devabhogAn .. 20..\\
te taM bhuktvA svargaloka.n vishAlaM 
kShINe puNye martyaloka.n vishanti . 
eva.n trayIdharmamanuprapannA 
gatAgata.n kAmakAmA labhante .. 21..\\
ananyAshchintayanto mA.n ye janAH paryupAsate . 
teShAM nityAbhiyuktAnA.n yogakShemaM vahAmyaham .. 22..\\
ye.apyanyadevatAbhaktA yajante shraddhayAnvitAH . 
te.api mAmeva kaunteya yajantyavidhipUrvakam .. 23..\\
aha.n hi sarvayaGYAnAM bhoktA cha prabhureva cha . 
na tu mAmabhijAnanti tattvenAtash chyavanti te .. 24..\\
yAnti devavratA devAnpitR^InyAnti pitR^ivratAH . 
bhUtAni yAnti bhUtejyA yAnti madyAjino.api mAm .. 25..\\
patraM puShpaM phala.n toya.n yo me bhaktyA prayachchhati . 
tadahaM bhaktyupahR^itamashnAmi prayatAtmanaH .. 26..\\
yatkaroShi yadashnAsi yajjuhoShi dadAsi yat . 
yattapasyasi kaunteya tatkuruShva madarpaNam .. 27..\\
shubhAshubhaphalairevaM mokShyase karmabandhanaiH . 
saMnyAsayogayuktAtmA vimukto mAmupaiShyasi .. 28..\\
samo.aha.n sarvabhUteShu na me dveShyo.asti na priyaH . 
ye bhajanti tu mAM bhaktyA mayi te teShu chApyaham .. 29..\\
api chetsudurAchAro bhajate mAmananyabhAk . 
sAdhureva sa mantavyaH samyagvyavasito hi saH .. 30..\\
kShipraM bhavati dharmAtmA shashvachchhAntiM nigachchhati . 
kaunteya pratijAnIhi na me bhaktaH praNashyati .. 31..\\
mA.n hi pArtha vyapAshritya ye.api syuH pApayonayaH . 
striyo vaishyAstathA shUdrAste.api yAnti parA.n gatim .. 32..\\
kiM punarbrAhmaNAH puNyA bhaktA rAjarShayastathA . 
anityamasukha.n lokamimaM prApya bhajasva mAm .. 33..\\
manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM namaskuru . 
mAmevaiShyasi yuktvaivamAtmAnaM matparAyaNaH .. 34..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 32}
 shrIbhagavAnuvAcha

bhUya eva mahAbAho shR^iNu me parama.n vachaH . 
yatte.ahaM prIyamANAya vakShyAmi hitakAmyayA .. 1..\\
na me viduH suragaNAH prabhavaM na maharShayaH . 
ahamAdirhi devAnAM maharShINA.n cha sarvashaH .. 2..\\
yo mAmajamanAdi.n cha vetti lokamaheshvaram . 
asaMmUDhaH sa martyeShu sarvapApaiH pramuchyate .. 3..\\
buddhirGYAnamasaMmohaH kShamA satya.n damaH shamaH . 
sukha.n duHkhaM bhavo.abhAvo bhayaM chAbhayameva cha .. 4..\\
ahi.nsA samatA tuShTistapo dAna.n yasho.ayashaH . 
bhavanti bhAvA bhUtAnAM matta eva pR^ithagvidhAH .. 5..\\
maharShayaH sapta pUrve chatvAro manavastathA . 
madbhAvA mAnasA jAtA yeShA.n loka imAH prajAH .. 6..\\
etA.n vibhUtiM yoga.n cha mama yo vetti tattvataH . 
so.avikampena yogena yujyate nAtra saMshayaH .. 7..\\
aha.n sarvasya prabhavo mattaH sarvaM pravartate . 
iti matvA bhajante mAM budhA bhAvasamanvitAH .. 8..\\
machchittA madgataprANA bodhayantaH parasparam . 
kathayantashcha mAM nitya.n tuShyanti cha ramanti cha .. 9..\\
teShA.n satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam . 
dadAmi buddhiyoga.n ta.n yena mAmupayAnti te .. 10..\\
teShAmevAnukampArthamahamaGYAnaja.n tamaH . 
nAshayAmyAtmabhAvastho GYAnadIpena bhAsvatA .. 11..\\

 arjuna uvAcha

paraM brahma para.n dhAma pavitraM paramaM bhavAn . 
puruSha.n shAshvata.n divyamAdidevamajaM vibhum .. 12..\\
AhustvAmR^iShayaH sarve devarShirnAradastathA . 
asito devalo vyAsaH svaya.n chaiva bravIShi me .. 13..\\
sarvametadR^itaM manye yanmA.n vadasi keshava . 
na hi te bhagavanvyakti.n vidurdevA na dAnavAH .. 14..\\
svayamevAtmanAtmAna.n vettha tvaM puruShottama . 
bhUtabhAvana bhUtesha devadeva jagatpate .. 15..\\
vaktumarhasyasheSheNa divyA hyAtmavibhUtayaH . 
yAbhirvibhUtibhirlokAnimA.nstva.n vyApya tiShThasi .. 16..\\
katha.n vidyAmahaM yogi.nstvAM sadA parichintayan . 
keShu keShu cha bhAveShu chintyo.asi bhagavanmayA .. 17..\\
vistareNAtmano yoga.n vibhUti.n cha janArdana . 
bhUyaH kathaya tR^iptirhi shR^iNvato nAsti me.amR^itam .. 18..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

hanta te kathayiShyAmi divyA hyAtmavibhUtayaH . 
prAdhAnyataH kurushreShTha nAstyanto vistarasya me .. 19..\\
ahamAtmA guDAkesha sarvabhUtAshayasthitaH . 
ahamAdishcha madhya.n cha bhUtAnAm anta eva cha .. 20..\\
AdityAnAmaha.n viShNurjyotiShAM raviraMshumAn . 
marIchirmarutAmasmi nakShatrANAmaha.n shashI .. 21..\\
vedAnA.n sAmavedo.asmi devAnAmasmi vAsavaH . 
indriyANAM manashchAsmi bhUtAnAmasmi chetanA .. 22..\\
rudrANA.n sha~NkarashchAsmi vittesho yakSharakShasAm . 
vasUnAM pAvakashchAsmi meruH shikhariNAm aham .. 23..\\
purodhasA.n cha mukhyaM mA.n viddhi pArtha bR^ihaspatim . 
senAnInAmaha.n skandaH sarasAmasmi sAgaraH .. 24..\\
maharShINAM bhR^iguraha.n girAmasmyekamakSharam . 
yaGYAnA.n japayaGYo.asmi sthAvarANA.n himAlayaH .. 25..\\
ashvatthaH sarvavR^ikShANA.n devarShINAM cha nAradaH . 
gandharvANA.n chitrarathaH siddhAnAM kapilo muniH .. 26..\\
uchchaiHshravasamashvAnA.n viddhi mAmamR^itodbhavam . 
airAvata.n gajendrANAM narANAM cha narAdhipam .. 27..\\
AyudhAnAmaha.n vajra.n dhenUnAmasmi kAmadhuk . 
prajanashchAsmi kandarpaH sarpANAmasmi vAsukiH .. 28..\\
anantashchAsmi nAgAnA.n varuNo yAdasAm aham . 
pitR^INAmaryamA chAsmi yamaH sa.nyamatAm aham .. 29..\\
prahlAdashchAsmi daityAnA.n kAlaH kalayatAm aham . 
mR^igANA.n cha mR^igendro.aha.n vainateyashcha pakShiNAm .. 30..\\
pavanaH pavatAmasmi rAmaH shastrabhR^itAm aham . 
jhaShANAM makarashchAsmi srotasAmasmi jAhnavI .. 31..\\
sargANAmAdirantashcha madhya.n chaivAhamarjuna . 
adhyAtmavidyA vidyAnA.n vAdaH pravadatAm aham .. 32..\\
akSharANAmakAro.asmi dvandvaH sAmAsikasya cha . 
ahamevAkShayaH kAlo dhAtAha.n vishvatomukhaH .. 33..\\
mR^ityuH sarvaharashchAhamudbhavashcha bhaviShyatAm . 
kIrtiH shrIrvAkcha nArINA.n smR^itirmedhA dhR^itiH kShamA .. 34..\\
bR^ihatsAma tathA sAmnA.n gAyatrI chhandasAm aham . 
mAsAnAM mArgashIrSho.ahamR^itUnA.n kusumAkaraH .. 35..\\
dyUta.n chhalayatAmasmi tejastejasvinAm aham . 
jayo.asmi vyavasAyo.asmi sattva.n sattvavatAm aham .. 36..\\
vR^iShNInA.n vAsudevo.asmi pANDavAnA.n dhana~njayaH . 
munInAmapyaha.n vyAsaH kavInAmushanA kaviH .. 37..\\
daNDo damayatAmasmi nItirasmi jigIShatAm . 
mauna.n chaivAsmi guhyAnA.n GYAnaM GYAnavatAm aham .. 38..\\
yachchApi sarvabhUtAnAM bIja.n tadahamarjuna . 
na tadasti vinA yatsyAnmayA bhUta.n charAcharam .. 39..\\
nAnto.asti mama divyAnA.n vibhUtInAM parantapa . 
eSha tUddeshataH prokto vibhUtervistaro mayA .. 40..\\
yadyadvibhUtimatsattva.n shrImadUrjitameva vA . 
tattadevAvagachchha tvaM mama tejo.aMshasambhavam .. 41..\\
atha vA bahunaitena ki.n GYAtena tavArjuna . 
viShTabhyAhamida.n kR^itsnamekAMshena sthito jagat .. 42..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 33}
 arjuna uvAcha

madanugrahAya parama.n guhyamadhyAtmasa~nj~nitam . 
yattvayokta.n vachastena moho.ayaM vigato mama .. 1..\\
bhavApyayau hi bhUtAnA.n shrutau vistarasho mayA . 
tvattaH kamalapatrAkSha mAhAtmyamapi chAvyayam .. 2..\\
evametadyathAttha tvamAtmAnaM parameshvara . 
draShTumichchhAmi te rUpamaishvaraM puruShottama .. 3..\\
manyase yadi tachchhakyaM mayA draShTumiti prabho . 
yogeshvara tato me tva.n darshayAtmAnamavyayam .. 4..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

pashya me pArtha rUpANi shatasho.atha sahasrashaH . 
nAnAvidhAni divyAni nAnAvarNAkR^itIni cha .. 5..\\
pashyAdityAnvasUnrudrAnashvinau marutastathA . 
bahUnyadR^iShTapUrvANi pashyAshcharyANi bhArata .. 6..\\
ihaikastha.n jagatkR^itsnaM pashyAdya sacharAcharam . 
mama dehe guDAkesha yachchAnyaddraShTumichchhasi .. 7..\\
na tu mA.n shakyase draShTumanenaiva svachakShuShA . 
divya.n dadAmi te chakShuH pashya me yogamaishvaram .. 8..\\

 sa~njaya uvAcha

evamuktvA tato rAjanmahAyogeshvaro hariH . 
darshayAmAsa pArthAya parama.n rUpamaishvaram .. 9..\\
anekavaktranayanamanekAdbhutadarshanam . 
anekadivyAbharaNa.n divyAnekodyatAyudham .. 10..\\
divyamAlyAmbaradhara.n divyagandhAnulepanam . 
sarvAshcharyamaya.n devamananta.n vishvatomukham .. 11..\\
divi sUryasahasrasya bhavedyugapadutthitA . 
yadi bhAH sadR^ishI sA syAdbhAsastasya mahAtmanaH .. 12..\\
tatraikastha.n jagatkR^itsnaM pravibhaktamanekadhA . 
apashyaddevadevasya sharIre pANDavastadA .. 13..\\
tataH sa vismayAviShTo hR^iShTaromA dhana~njayaH . 
praNamya shirasA deva.n kR^itA~njalirabhAShata .. 14..\\

 arjuna uvAcha

pashyAmi devA.nstava deva dehe 
sarvA.nstathA bhUtavisheShasa~NghAn . 
brahmANamIsha.n kamalAsanastham 
R^iShIMshcha sarvAnuragAMshcha divyAn .. 15..\\
anekabAhUdaravaktranetraM 
pashyAmi tvA sarvato.anantarUpam . 
nAntaM na madhyaM na punastavAdiM 
pashyAmi vishveshvara vishvarUpa .. 16..\\
kirITina.n gadinaM chakriNaM cha 
tejorAshi.n sarvato dIptimantam . 
pashyAmi tvA.n durnirIkShya.n samantAd 
dIptAnalArkadyutimaprameyam .. 17..\\
tvamakSharaM parama.n veditavyaM 
tvamasya vishvasya paraM nidhAnam . 
tvamavyayaH shAshvatadharmagoptA 
sanAtanastvaM puruSho mato me .. 18..\\
anAdimadhyAntamanantavIryam 
anantabAhu.n shashisUryanetram . 
pashyAmi tvA.n dIptahutAshavaktraM 
svatejasA vishvamida.n tapantam .. 19..\\
dyAvApR^ithivyoridamantara.n hi 
vyApta.n tvayaikena dishashcha sarvAH . 
dR^iShTvAdbhuta.n rUpamida.n tavograM 
lokatrayaM pravyathitaM mahAtman .. 20..\\
amI hi tvA surasa~NghA vishanti 
ke chidbhItAH prA~njalayo gR^iNanti . 
svastItyuktvA maharShisiddhasa~NghAH 
stuvanti tvA.n stutibhiH puShkalAbhiH .. 21..\\
rudrAdityA vasavo ye cha sAdhyA 
vishve.ashvinau marutashchoShmapAsh cha . 
gandharvayakShAsurasiddhasa~NghA 
vIkShante tvA.n vismitAsh chaiva sarve .. 22..\\
rUpaM mahatte bahuvaktranetraM 
mahAbAho bahubAhUrupAdam . 
bahUdaraM bahudaMShTrAkarAlaM 
dR^iShTvA lokAH pravyathitAstathAham .. 23..\\
nabhaHspR^isha.n dIptamanekavarNaM 
vyAttAnana.n dIptavishAlanetram . 
dR^iShTvA hi tvAM pravyathitAntarAtmA 
dhR^itiM na vindAmi shama.n cha viShNo .. 24..\\
daMShTrAkarAlAni cha te mukhAni 
dR^iShTvaiva kAlAnalasaMnibhAni . 
disho na jAne na labhe cha sharma 
prasIda devesha jagannivAsa .. 25..\\
amI cha tvA.n dhR^itarAShTrasya putrAH 
sarve sahaivAvanipAlasa~NghaiH . 
bhIShmo droNaH sUtaputrastathAsau 
sahAsmadIyairapi yodhamukhyaiH .. 26..\\
vaktrANi te tvaramANA vishanti 
daMShTrAkarAlAni bhayAnakAni . 
ke chidvilagnA dashanAntareShu 
sandR^ishyante chUrNitairuttamA~NgaiH .. 27..\\
yathA nadInAM bahavo.ambuvegAH 
samudramevAbhimukhA dravanti . 
tathA tavAmI naralokavIrA 
vishanti vaktrANyabhivijvalanti .. 28..\\
yathA pradIpta.n jvalanaM pata~NgA 
vishanti nAshAya samR^iddhavegAH . 
tathaiva nAshAya vishanti lokAs 
tavApi vaktrANi samR^iddhavegAH .. 29..\\
lelihyase grasamAnaH samantAl 
lokAnsamagrAnvadanairjvaladbhiH . 
tejobhirApUrya jagatsamagraM 
bhAsastavogrAH pratapanti viShNo .. 30..\\
AkhyAhi me ko bhavAnugrarUpo 
namo.astu te devavara prasIda . 
viGYAtumichchhAmi bhavantamAdyaM 
na hi prajAnAmi tava pravR^ittim .. 31..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

kAlo.asmi lokakShayakR^itpravR^iddho 
lokAnsamAhartumiha pravR^ittaH . 
R^ite.api tvA na bhaviShyanti sarve 
ye.avasthitAH pratyanIkeShu yodhAH .. 32..\\
tasmAttvamuttiShTha yasho labhasva 
jitvA shatrUnbhu~NkShva rAjya.n samR^iddham . 
mayaivaite nihatAH pUrvameva 
nimittamAtraM bhava savyasAchin .. 33..\\
droNa.n cha bhIShmaM cha jayadrathaM cha 
karNa.n tathAnyAnapi yodhavIrAn . 
mayA hatA.nstva.n jahi mA vyathiShThA 
yudhyasva jetAsi raNe sapatnAn .. 34..\\

 sa~njaya uvAcha

etachchhrutvA vachana.n keshavasya 
kR^itA~njalirvepamAnaH kirITI . 
namaskR^itvA bhUya evAha kR^iShNaM 
sagadgadaM bhItabhItaH praNamya .. 35..\\

 arjuna uvAcha

sthAne hR^iShIkesha tava prakIrtyA 
jagatprahR^iShyatyanurajyate cha . 
rakShA.nsi bhItAni disho dravanti 
sarve namasyanti cha siddhasa~NghAH .. 36..\\
kasmAchcha te na nameranmahAtman 
garIyase brahmaNo.apyAdikartre . 
ananta devesha jagannivAsa 
tvamakShara.n sadasattatparaM yat .. 37..\\
tvamAdidevaH puruShaH purANas 
tvamasya vishvasya paraM nidhAnam . 
vettAsi vedya.n cha paraM cha dhAma 
tvayA tata.n vishvamanantarUpa .. 38..\\
vAyuryamo.agnirvaruNaH shashA~NkaH 
prajApatistvaM prapitAmahash cha . 
namo namaste.astu sahasrakR^itvaH 
punashcha bhUyo.api namo namaste .. 39..\\
namaH purastAdatha pR^iShThataste 
namo.astu te sarvata eva sarva . 
anantavIryAmitavikramastvaM 
sarva.n samApnoShi tato.asi sarvaH .. 40..\\
sakheti matvA prasabha.n yaduktaM 
he kR^iShNa he yAdava he sakheti . 
ajAnatA mahimAna.n tavedaM 
mayA pramAdAtpraNayena vApi .. 41..\\
yachchAvahAsArthamasatkR^ito.asi 
vihArashayyAsanabhojaneShu . 
eko.atha vApyachyuta tatsamakShaM 
tatkShAmaye tvAm ahamaprameyam .. 42..\\
pitAsi lokasya charAcharasya 
tvamasya pUjyashcha gururgarIyAn . 
na tvatsamo.astyabhyadhikaH kuto.anyo 
lokatraye.apyapratimaprabhAva .. 43..\\
tasmAtpraNamya praNidhAya kAyaM 
prasAdaye tvAmahamIshamIDyam . 
piteva putrasya sakheva sakhyuH 
priyaH priyAyArhasi deva soDhum .. 44..\\
adR^iShTapUrva.n hR^iShito.asmi dR^iShTvA 
bhayena cha pravyathitaM mano me . 
tadeva me darshaya deva rUpaM 
prasIda devesha jagannivAsa .. 45..\\
kirITina.n gadinaM chakrahastam 
ichchhAmi tvA.n draShTumahaM tathaiva . 
tenaiva rUpeNa chaturbhujena 
sahasrabAho bhava vishvamUrte .. 46..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

mayA prasannena tavArjunedaM 
rUpaM para.n darshitamAtmayogAt . 
tejomaya.n vishvamanantam 
Adya.n yanme tvadanyena na dR^iShTapUrvam .. 47..\\
na veda yaGYAdhyayanairna dAnair 
na cha kriyAbhirna tapobhirugraiH . 
eva.nrUpaH shakya ahaM nR^iloke 
draShTu.n tvadanyena kurupravIra .. 48..\\
mA te vyathA mA cha vimUDhabhAvo 
dR^iShTvA rUpa.n ghoramIdR^i~N mamedam . 
vyapetabhIH prItamanAH punastvaM 
tadeva me rUpamidaM prapashya .. 49..\\

 sa~njaya uvAcha

ityarjuna.n vAsudevastathoktvA 
svaka.n rUpa.n darshayAmAsa bhUyaH . 
AshvAsayAmAsa cha bhItamenaM 
bhUtvA punaH saumyavapurmahAtmA .. 50..\\

 arjuna uvAcha

dR^iShTvedaM mAnuSha.n rUpa.n tava saumyaM janArdana . 
idAnImasmi sa.nvR^ittaH sachetAH prakR^iti.n gataH .. 51..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

sudurdarshamida.n rUpa.n dR^iShTavAnasi yanmama . 
devA apyasya rUpasya nitya.n darshanakA~NkShiNaH .. 52..\\
nAha.n vedairna tapasA na dAnena na chejyayA . 
shakya eva.nvidho draShTu.n dR^iShTavAnasi mA.n yathA .. 53..\\
bhaktyA tvananyayA shakya ahameva.nvidho.arjuna . 
GYAtu.n draShTuM cha tattvena praveShTuM cha parantapa .. 54..\\
matkarmakR^inmatparamo madbhaktaH sa~NgavarjitaH . 
nirvairaH sarvabhUteShu yaH sa mAmeti pANDava .. 55..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 34}
 arjuna uvAcha

eva.n satatayuktA ye bhaktAstvAM paryupAsate . 
ye chApyakSharamavyakta.n teShAM ke yogavittamAH .. 1..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

mayyAveshya mano ye mAM nityayuktA upAsate . 
shraddhayA parayopetAste me yuktatamA matAH .. 2..\\
ye tvakSharamanirdeshyamavyaktaM paryupAsate . 
sarvatragamachintya.n cha kUTasthamachalaM dhruvam .. 3..\\
saMniyamyendriyagrAma.n sarvatra samabuddhayaH . 
te prApnuvanti mAmeva sarvabhUtahite ratAH .. 4..\\
klesho.adhikatarasteShAmavyaktAsaktachetasAm . 
avyaktA hi gatirduHkha.n dehavadbhiravApyate .. 5..\\
ye tu sarvANi karmANi mayi saMnyasya matparAH . 
ananyenaiva yogena mA.n dhyAyanta upAsate .. 6..\\
teShAmaha.n samuddhartA mR^ityusa.nsArasAgarAt . 
bhavAmi nachirAtpArtha mayyAveshitachetasAm .. 7..\\
mayyeva mana Adhatsva mayi buddhiM niveshaya . 
nivasiShyasi mayyeva ata UrdhvaM na saMshayaH .. 8..\\
atha chitta.n samAdhAtuM na shaknoShi mayi sthiram . 
abhyAsayogena tato mAmichchhAptu.n dhana~njaya .. 9..\\
abhyAse.apyasamartho.asi matkarmaparamo bhava . 
madarthamapi karmANi kurvansiddhimavApsyasi .. 10..\\
athaitadapyashakto.asi kartuM madyogamAshritaH . 
sarvakarmaphalatyAga.n tataH kuru yatAtmavAn .. 11..\\
shreyo hi GYAnamabhyAsAjGYAnAddhyAna.n vishiShyate . 
dhyAnAtkarmaphalatyAgastyAgAchchhAntiranantaram .. 12..\\
adveShTA sarvabhUtAnAM maitraH karuNa eva cha . 
nirmamo niraha~NkAraH samaduHkhasukhaH kShamI .. 13..\\
santuShTaH satata.n yogI yatAtmA dR^iDhanishchayaH . 
mayyarpitamanobuddhiryo madbhaktaH sa me priyaH .. 14..\\
yasmAnnodvijate loko lokAnnodvijate cha yaH . 
harShAmarShabhayodvegairmukto yaH sa cha me priyaH .. 15..\\
anapekShaH shuchirdakSha udAsIno gatavyathaH . 
sarvArambhaparityAgI yo madbhaktaH sa me priyaH .. 16..\\
yo na hR^iShyati na dveShTi na shochati na kA~NkShati . 
shubhAshubhaparityAgI bhaktimAnyaH sa me priyaH .. 17..\\
samaH shatrau cha mitre cha tathA mAnApamAnayoH . 
shItoShNasukhaduHkheShu samaH sa~NgavivarjitaH .. 18..\\
tulyanindAstutirmaunI santuShTo yena kena chit . 
aniketaH sthiramatirbhaktimAnme priyo naraH .. 19..\\
ye tu dharmyAmR^itamida.n yathoktaM paryupAsate . 
shraddadhAnA matparamA bhaktAste.atIva me priyAH .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 35}
 shrIbhagavAnuvAcha

ida.n sharIra.n kaunteya kShetramityabhidhIyate . 
etadyo vetti taM prAhuH kShetraGYa iti tadvidaH .. 1..\\
kShetraGYa.n chApi mA.n viddhi sarvakShetreShu bhArata . 
kShetrakShetraGYayorGYAna.n yattajGYAnaM mataM mama .. 2..\\
tatkShetra.n yachcha yAdR^ikcha yadvikAri yatash cha yat . 
sa cha yo yatprabhAvashcha tatsamAsena me shR^iNu .. 3..\\
R^iShibhirbahudhA gIta.n chhandobhirvividhaiH pR^ithak . 
brahmasUtrapadaishchaiva hetumadbhirvinishchitaiH .. 4..\\
mahAbhUtAnyaha~NkAro buddhiravyaktameva cha . 
indriyANi dashaika.n cha pa~ncha chendriyagocharAH .. 5..\\
ichchhA dveShaH sukha.n duHkha.n sa~NghAtashchetanA dhR^itiH . 
etatkShetra.n samAsena savikAramudAhR^itam .. 6..\\
amAnitvamadambhitvamahi.nsA kShAntirArjavam . 
AchAryopAsana.n shauchaM sthairyamAtmavinigrahaH .. 7..\\
indriyArtheShu vairAgyamanaha~NkAra eva cha . 
janmamR^ityujarAvyAdhiduHkhadoShAnudarshanam .. 8..\\
asaktiranabhiShva~NgaH putradAragR^ihAdiShu . 
nitya.n cha samachittatvamiShTAniShTopapattiShu .. 9..\\
mayi chAnanyayogena bhaktiravyabhichAriNI . 
viviktadeshasevitvamaratirjanasa.nsadi .. 10..\\
adhyAtmaGYAnanityatva.n tattvaGYAnArthadarshanam . 
etajGYAnamiti proktamaGYAna.n yadato.anyathA .. 11..\\
GYeya.n yattatpravakShyAmi yajGYAtvAmR^itamashnute . 
anAdimatparaM brahma na sattannAsaduchyate .. 12..\\
sarvataH pANipAda.n tatsarvato.akShishiromukham . 
sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati .. 13..\\
sarvendriyaguNAbhAsa.n sarvendriyavivarjitam . 
asakta.n sarvabhR^ichchaiva nirguNa.n guNabhoktR^i cha .. 14..\\
bahirantashcha bhUtAnAmachara.n charameva cha . 
sUkShmatvAttadaviGYeya.n dUrasthaM chAntike cha tat .. 15..\\
avibhakta.n cha bhUteShu vibhaktamiva cha sthitam . 
bhUtabhartR^icha tajGYeya.n grasiShNu prabhaviShNu cha .. 16..\\
jyotiShAmapi tajjyotistamasaH paramuchyate . 
GYAna.n GYeyaM GYAnagamyaM hR^idi sarvasya viShThitam .. 17..\\
iti kShetra.n tathA GYAna.n GYeyaM choktaM samAsataH . 
madbhakta etadviGYAya madbhAvAyopapadyate .. 18..\\
prakR^itiM puruSha.n chaiva viddhyanAdI ubhAvapi . 
vikArAMshcha guNAMshchaiva viddhi prakR^itisambhavAn .. 19..\\
kAryakAraNakartR^itve hetuH prakR^itiruchyate . 
puruShaH sukhaduHkhAnAM bhoktR^itve heturuchyate .. 20..\\
puruShaH prakR^itistho hi bhu~Nkte prakR^itijAnguNAn . 
kAraNa.n guNasa~Ngo.asya sadasadyonijanmasu .. 21..\\
upadraShTAnumantA cha bhartA bhoktA maheshvaraH . 
paramAtmeti chApyukto dehe.asminpuruShaH paraH .. 22..\\
ya eva.n vetti puruShaM prakR^iti.n cha guNaiH saha . 
sarvathA vartamAno.api na sa bhUyo.abhijAyate .. 23..\\
dhyAnenAtmani pashyanti ke chidAtmAnamAtmanA . 
anye sA~Nkhyena yogena karmayogena chApare .. 24..\\
anye tvevamajAnantaH shrutvAnyebhya upAsate . 
te.api chAtitarantyeva mR^ityu.n shrutiparAyaNAH .. 25..\\
yAvatsa~njAyate ki.n chitsattva.n sthAvaraja~Ngamam . 
kShetrakShetraGYasa.nyogAttadviddhi bharatarShabha .. 26..\\
sama.n sarveShu bhUteShu tiShThantaM parameshvaram . 
vinashyatsvavinashyanta.n yaH pashyati sa pashyati .. 27..\\
samaM pashyanhi sarvatra samavasthitamIshvaram . 
na hinastyAtmanAtmAna.n tato yAti parAM gatim .. 28..\\
prakR^ityaiva cha karmANi kriyamANAni sarvashaH . 
yaH pashyati tathAtmAnamakartAra.n sa pashyati .. 29..\\
yadA bhUtapR^ithagbhAvamekasthamanupashyati . 
tata eva cha vistAraM brahma sampadyate tadA .. 30..\\
anAditvAnnirguNatvAtparamAtmAyamavyayaH . 
sharIrastho.api kaunteya na karoti na lipyate .. 31..\\
yathA sarvagata.n saukShmyAdAkAshaM nopalipyate . 
sarvatrAvasthito dehe tathAtmA nopalipyate .. 32..\\
yathA prakAshayatyekaH kR^itsna.n lokamimaM raviH . 
kShetra.n kShetrI tathA kR^itsnaM prakAshayati bhArata .. 33..\\
kShetrakShetraGYayorevamantara.n GYAnachakShuShA . 
bhUtaprakR^itimokSha.n cha ye viduryAnti te param .. 34..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 36}
 shrIbhagavAnuvAcha

paraM bhUyaH pravakShyAmi GYAnAnA.n GYAnamuttamam . 
yajGYAtvA munayaH sarve parA.n siddhimito gatAH .. 1..\\
ida.n GYAnamupAshritya mama sAdharmyamAgatAH . 
sarge.api nopajAyante pralaye na vyathanti cha .. 2..\\
mama yonirmahadbrahma tasmingarbha.n dadhAmyaham . 
sambhavaH sarvabhUtAnA.n tato bhavati bhArata .. 3..\\
sarvayoniShu kaunteya mUrtayaH sambhavanti yAH . 
tAsAM brahma mahadyonirahaM bIjapradaH pitA .. 4..\\
sattva.n rajastama iti guNAH prakR^itisambhavAH . 
nibadhnanti mahAbAho dehe dehinamavyayam .. 5..\\
tatra sattvaM nirmalatvAtprakAshakamanAmayam . 
sukhasa~Ngena badhnAti GYAnasa~Ngena chAnagha .. 6..\\
rajo rAgAtmaka.n viddhi tR^iShNAsa~Ngasamudbhavam . 
tannibadhnAti kaunteya karmasa~Ngena dehinam .. 7..\\
tamastvaGYAnaja.n viddhi mohanaM sarvadehinAm . 
pramAdAlasyanidrAbhistannibadhnAti bhArata .. 8..\\
sattva.n sukhe sa~njayati rajaH karmaNi bhArata . 
GYAnamAvR^itya tu tamaH pramAde sa~njayatyuta .. 9..\\
rajastamashchAbhibhUya sattvaM bhavati bhArata . 
rajaH sattva.n tamashchaiva tamaH sattva.n rajastathA .. 10..\\
sarvadvAreShu dehe.asminprakAsha upajAyate . 
GYAna.n yadA tadA vidyAdvivR^iddhaM sattvamityuta .. 11..\\
lobhaH pravR^ittirArambhaH karmaNAmashamaH spR^ihA . 
rajasyetAni jAyante vivR^iddhe bharatarShabha .. 12..\\
aprakAsho.apravR^ittishcha pramAdo moha eva cha . 
tamasyetAni jAyante vivR^iddhe kurunandana .. 13..\\
yadA sattve pravR^iddhe tu pralaya.n yAti dehabhR^it . 
tadottamavidA.n lokAnamalAnpratipadyate .. 14..\\
rajasi pralaya.n gatvA karmasa~NgiShu jAyate . 
tathA pralInastamasi mUDhayoniShu jAyate .. 15..\\
karmaNaH sukR^itasyAhuH sAttvikaM nirmalaM phalam . 
rajasastu phala.n duHkhamaGYAnaM tamasaH phalam .. 16..\\
sattvAtsa~njAyate GYAna.n rajaso lobha eva cha . 
pramAdamohau tamaso bhavato.aGYAnameva cha .. 17..\\
Urdhva.n gachchhanti sattvasthA madhye tiShThanti rAjasAH . 
jaghanyaguNavR^ittasthA adho gachchhanti tAmasAH .. 18..\\
nAnya.n guNebhyaH kartAra.n yadA draShTAnupashyati . 
guNebhyashcha para.n vetti madbhAvaM so.adhigachchhati .. 19..\\
guNAnetAnatItya trIndehI dehasamudbhavAn . 
janmamR^ityujarAduHkhairvimukto.amR^itamashnute .. 20..\\

 arjuna uvAcha

kairli~NgaistrInguNAnetAnatIto bhavati prabho . 
kimAchAraH katha.n chaitA.nstrInguNAnativartate .. 21..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

prakAsha.n cha pravR^ittiM cha mohameva cha pANDava . 
na dveShTi sampravR^ittAni na nivR^ittAni kA~NkShati .. 22..\\
udAsInavadAsIno guNairyo na vichAlyate . 
guNA vartanta ityeva yo.avatiShThati ne~Ngate .. 23..\\
samaduHkhasukhaH svasthaH samaloShTAshmakA~nchanaH . 
tulyapriyApriyo dhIrastulyanindAtmasa.nstutiH .. 24..\\
mAnApamAnayostulyastulyo mitrAripakShayoH . 
sarvArambhaparityAgI guNAtItaH sa uchyate .. 25..\\
mA.n cha yo.avyabhichAreNa bhaktiyogena sevate . 
sa guNAnsamatItyaitAnbrahmabhUyAya kalpate .. 26..\\
brahmaNo hi pratiShThAhamamR^itasyAvyayasya cha . 
shAshvatasya cha dharmasya sukhasyaikAntikasya cha .. 27..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 37}
 shrIbhagavAnuvAcha

UrdhvamUlamadhaHshAkhamashvatthaM prAhuravyayam . 
chhandA.nsi yasya parNAni yasta.n veda sa vedavit .. 1..\\
adhashchordhvaM prasR^itAstasya shAkhA 
guNapravR^iddhA viShayapravAlAH . 
adhashcha mUlAnyanusantatAni 
karmAnubandhIni manuShyaloke .. 2..\\
na rUpamasyeha tathopalabhyate 
nAnto na chAdirna cha sampratiShThA . 
ashvatthamena.n suvirUDhamUlam 
asa~NgashastreNa dR^iDhena chhittvA .. 3..\\
tataH pada.n tatparimArgitavyaM 
yasmingatA na nivartanti bhUyaH . 
tameva chAdyaM puruShaM prapadye 
yataH pravR^ittiH prasR^itA purANI .. 4..\\
nirmAnamohA jitasa~NgadoShA 
adhyAtmanityA vinivR^ittakAmAH . 
dvandvairvimuktAH sukhaduHkhasa~nj~nair 
gachchhantyamUDhAH padamavyaya.n tat .. 5..\\
na tadbhAsayate sUryo na shashA~Nko na pAvakaH . 
yadgatvA na nivartante taddhAma paramaM mama .. 6..\\
mamaivAMsho jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH . 
manaHShaShThAnIndriyANi prakR^itisthAni karShati .. 7..\\
sharIra.n yadavApnoti yachchApyutkrAmatIshvaraH . 
gR^ihItvaitAni sa.nyAti vAyurgandhAnivAshayAt .. 8..\\
shrotra.n chakShuH sparshanaM cha rasanaM ghrANameva cha . 
adhiShThAya manashchAya.n viShayAnupasevate .. 9..\\
utkrAmanta.n sthitaM vApi bhu~njAnaM vA guNAnvitam . 
vimUDhA nAnupashyanti pashyanti GYAnachakShuShaH .. 10..\\
yatanto yoginashchainaM pashyantyAtmanyavasthitam . 
yatanto.apyakR^itAtmAno nainaM pashyantyachetasaH .. 11..\\
yadAdityagata.n tejo jagadbhAsayate.akhilam . 
yachchandramasi yachchAgnau tattejo viddhi mAmakam .. 12..\\
gAmAvishya cha bhUtAni dhArayAmyahamojasA . 
puShNAmi chauShadhIH sarvAH somo bhUtvA rasAtmakaH .. 13..\\
aha.n vaishvAnaro bhUtvA prANinA.n dehamAshritaH . 
prANApAnasamAyuktaH pachAmyanna.n chaturvidham .. 14..\\
sarvasya chAha.n hR^idi saMniviShTo 
mattaH smR^itirGYAnamapohana.n cha . 
vedaish cha sarvairahameva vedyo 
vedAntakR^idvedavideva chAham .. 15..\\
dvAvimau puruShau loke kSharashchAkShara eva cha . 
kSharaH sarvANi bhUtAni kUTastho.akShara uchyate .. 16..\\
uttamaH puruShastvanyaH paramAtmetyudAhR^itaH . 
yo lokatrayamAvishya bibhartyavyaya IshvaraH .. 17..\\
yasmAtkSharamatIto.ahamakSharAdapi chottamaH . 
ato.asmi loke vede cha prathitaH puruShottamaH .. 18..\\
yo mAmevamasaMmUDho jAnAti puruShottamam . 
sa sarvavidbhajati mA.n sarvabhAvena bhArata .. 19..\\
iti guhyatama.n shAstramidamuktaM mayAnagha . 
etadbuddhvA buddhimAnsyAtkR^itakR^ityashcha bhArata .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 38}
 shrIbhagavAnuvAcha

abhaya.n sattvasaMshuddhirGYAnayogavyavasthitiH . 
dAna.n damashcha yaGYashcha svAdhyAyastapa Arjavam .. 1..\\
ahi.nsA satyamakrodhastyAgaH shAntirapaishunam . 
dayA bhUteShvaloluptvaM mArdava.n hrIrachApalam .. 2..\\
tejaH kShamA dhR^itiH shauchamadroho nAtimAnitA . 
bhavanti sampada.n daivImabhijAtasya bhArata .. 3..\\
dambho darpo.atimAnashcha krodhaH pAruShyameva cha . 
aGYAna.n chAbhijAtasya pArtha sampadamAsurIm .. 4..\\
daivI sampadvimokShAya nibandhAyAsurI matA . 
mA shuchaH sampada.n daivImabhijAto.asi pANDava .. 5..\\
dvau bhUtasargau loke.asmindaiva Asura eva cha . 
daivo vistarashaH prokta AsuraM pArtha me shR^iNu .. 6..\\
pravR^itti.n cha nivR^ittiM cha janA na vidurAsurAH . 
na shauchaM nApi chAchAro na satya.n teShu vidyate .. 7..\\
asatyamapratiShTha.n te jagadAhuranIshvaram . 
aparasparasambhUta.n kimanyatkAmahaitukam .. 8..\\
etA.n dR^iShTimavaShTabhya naShTAtmAno.alpabuddhayaH . 
prabhavantyugrakarmANaH kShayAya jagato.ahitAH .. 9..\\
kAmamAshritya duShpUra.n dambhamAnamadAnvitAH . 
mohAdgR^ihItvAsadgrAhAnpravartante.ashuchivratAH .. 10..\\
chintAmaparimeyA.n cha pralayAntAmupAshritAH . 
kAmopabhogaparamA etAvaditi nishchitAH .. 11..\\
AshApAshashatairbaddhAH kAmakrodhaparAyaNAH . 
Ihante kAmabhogArthamanyAyenArthasa~ncayAn .. 12..\\
idamadya mayA labdhamidaM prApsye manoratham . 
idamastIdamapi me bhaviShyati punardhanam .. 13..\\
asau mayA hataH shatrurhaniShye chAparAnapi . 
Ishvaro.ahamahaM bhogI siddho.ahaM balavAnsukhI .. 14..\\
ADhyo.abhijanavAnasmi ko.anyo.asti sadR^isho mayA . 
yakShye dAsyAmi modiShya ityaGYAnavimohitAH .. 15..\\
anekachittavibhrAntA mohajAlasamAvR^itAH . 
prasaktAH kAmabhogeShu patanti narake.ashuchau .. 16..\\
AtmasambhAvitAH stabdhA dhanamAnamadAnvitAH . 
yajante nAmayaGYaiste dambhenAvidhipUrvakam .. 17..\\
aha~NkAraM bala.n darpaM kAmaM krodhaM cha saMshritAH . 
mAmAtmaparadeheShu pradviShanto.abhyasUyakAH .. 18..\\
tAnaha.n dviShataH krUrAnsa.nsAreShu narAdhamAn . 
kShipAmyajasramashubhAnAsurIShveva yoniShu .. 19..\\
AsurI.n yonimApannA mUDhA janmani janmani . 
mAmaprApyaiva kaunteya tato yAntyadhamA.n gatim .. 20..\\
trividhaM narakasyeda.n dvAraM nAshanamAtmanaH . 
kAmaH krodhastathA lobhastasmAdetattraya.n tyajet .. 21..\\
etairvimuktaH kaunteya tamodvAraistribhirnaraH . 
AcharatyAtmanaH shreyastato yAti parA.n gatim .. 22..\\
yaH shAstravidhimutsR^ijya vartate kAmakArataH . 
na sa siddhimavApnoti na sukhaM na parA.n gatim .. 23..\\
tasmAchchhAstraM pramANa.n te kAryAkAryavyavasthitau . 
GYAtvA shAstravidhAnokta.n karma kartumihArhasi .. 24..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 39}
 arjuna uvAcha

ye shAstravidhimutsR^ijya yajante shraddhayAnvitAH . 
teShAM niShThA tu kA kR^iShNa sattvamAho rajastamaH .. 1..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

trividhA bhavati shraddhA dehinA.n sA svabhAvajA . 
sAttvikI rAjasI chaiva tAmasI cheti tA.n shR^iNu .. 2..\\
sattvAnurUpA sarvasya shraddhA bhavati bhArata . 
shraddhAmayo.ayaM puruSho yo yachchhraddhaH sa eva saH .. 3..\\
yajante sAttvikA devAnyakSharakShA.nsi rAjasAH . 
pretAnbhUtagaNAMshchAnye yajante tAmasA janAH .. 4..\\
ashAstravihita.n ghoraM tapyante ye tapo janAH . 
dambhAha~NkArasa.nyuktAH kAmarAgabalAnvitAH .. 5..\\
karshayantaH sharIrasthaM bhUtagrAmamachetasaH . 
mA.n chaivAntaHsharIrasthaM tAnviddhyAsuranishchayAn .. 6..\\
AhArastvapi sarvasya trividho bhavati priyaH . 
yaGYastapastathA dAna.n teShAM bhedamima.n shR^iNu .. 7..\\
AyuHsattvabalArogyasukhaprItivivardhanAH . 
rasyAH snigdhAH sthirA hR^idyA AhArAH sAttvikapriyAH .. 8..\\
kaTvamlalavaNAtyuShNatIkShNarUkShavidAhinaH . 
AhArA rAjasasyeShTA duHkhashokAmayapradAH .. 9..\\
yAtayAma.n gatarasaM pUti paryuShitaM cha yat . 
uchchhiShTamapi chAmedhyaM bhojana.n tAmasapriyam .. 10..\\
aphalAkA~NkShibhiryaGYo vidhidR^iShTo ya ijyate . 
yaShTavyameveti manaH samAdhAya sa sAttvikaH .. 11..\\
abhisandhAya tu phala.n dambhArthamapi chaiva yat . 
ijyate bharatashreShTha ta.n yaGYaM viddhi rAjasam .. 12..\\
vidhihInamasR^iShTAnnaM mantrahInamadakShiNam . 
shraddhAvirahita.n yaGYa.n tAmasaM parichakShate .. 13..\\
devadvijaguruprAGYapUjana.n shauchamArjavam . 
brahmacharyamahi.nsA cha shArIra.n tapa uchyate .. 14..\\
anudvegakara.n vAkyaM satyaM priyahita.n cha yat . 
svAdhyAyAbhyasana.n chaiva vA~NmayaM tapa uchyate .. 15..\\
manaHprasAdaH saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH . 
bhAvasaMshuddhirityetattapo mAnasamuchyate .. 16..\\
shraddhayA parayA tapta.n tapastattrividhaM naraiH . 
aphalAkA~NkShibhiryuktaiH sAttvikaM parichakShate .. 17..\\
satkAramAnapUjArtha.n tapo dambhena chaiva yat . 
kriyate tadiha prokta.n rAjasa.n chalamadhruvam .. 18..\\
mUDhagrAheNAtmano yatpIDayA kriyate tapaH . 
parasyotsAdanArtha.n vA tattAmasamudAhR^itam .. 19..\\
dAtavyamiti yaddAna.n dIyate.anupakAriNe . 
deshe kAle cha pAtre cha taddAna.n sAttvikaM smR^itam .. 20..\\
yattu pratyupakArArthaM phalamuddishya vA punaH . 
dIyate cha parikliShTa.n taddAna.n rAjasaM smR^itam .. 21..\\
adeshakAle yaddAnamapAtrebhyashcha dIyate . 
asatkR^itamavaGYAta.n tattAmasamudAhR^itam .. 22..\\
o.n tatsaditi nirdesho brahmaNastrividhaH smR^itaH . 
brAhmaNAstena vedAshcha yaGYAshcha vihitAH purA .. 23..\\
tasmAdom ityudAhR^itya yaGYadAnatapaHkriyAH . 
pravartante vidhAnoktAH satataM brahmavAdinAm .. 24..\\
tadityanabhisandhAya phala.n yaGYatapaHkriyAH . 
dAnakriyAshcha vividhAH kriyante mokShakA~NkShibhiH .. 25..\\
sadbhAve sAdhubhAve cha sadityetatprayujyate . 
prashaste karmaNi tathA sachchhabdaH pArtha yujyate .. 26..\\
yaGYe tapasi dAne cha sthitiH saditi chochyate . 
karma chaiva tadarthIya.n sadityevAbhidhIyate .. 27..\\
ashraddhayA huta.n dattaM tapastaptaM kR^itaM cha yat . 
asadityuchyate pArtha na cha tatpretya no iha .. 28..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 40}
 arjuna uvAcha

saMnyAsasya mahAbAho tattvamichchhAmi veditum . 
tyAgasya cha hR^iShIkesha pR^ithakkeshiniShUdana .. 1..\\

 shrIbhagavAnuvAcha

kAmyAnA.n karmaNAM nyAsa.n saMnyAsaM kavayo viduH . 
sarvakarmaphalatyAgaM prAhustyAga.n vichakShaNAH .. 2..\\
tyAjya.n doShavadityeke karma prAhurmanIShiNaH . 
yaGYadAnatapaHkarma na tyAjyamiti chApare .. 3..\\
nishchaya.n shR^iNu me tatra tyAge bharatasattama . 
tyAgo hi puruShavyAghra trividhaH samprakIrtitaH .. 4..\\
yaGYadAnatapaHkarma na tyAjya.n kAryameva tat . 
yaGYo dAna.n tapashchaiva pAvanAni manIShiNAm .. 5..\\
etAnyapi tu karmANi sa~Nga.n tyaktvA phalAni cha . 
kartavyAnIti me pArtha nishchitaM matamuttamam .. 6..\\
niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate . 
mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH .. 7..\\
duHkhamityeva yatkarma kAyakleshabhayAttyajet . 
sa kR^itvA rAjasa.n tyAgaM naiva tyAgaphala.n labhet .. 8..\\
kAryamityeva yatkarma niyata.n kriyate.arjuna . 
sa~Nga.n tyaktvA phalaM chaiva sa tyAgaH sAttviko mataH .. 9..\\
na dveShTyakushala.n karma kushale nAnuShajjate . 
tyAgI sattvasamAviShTo medhAvI chhinnasaMshayaH .. 10..\\
na hi dehabhR^itA shakya.n tyaktuM karmANyasheShataH . 
yastu karmaphalatyAgI sa tyAgItyabhidhIyate .. 11..\\
aniShTamiShTaM mishra.n cha trividhaM karmaNaH phalam . 
bhavatyatyAginAM pretya na tu saMnyAsinA.n kva chit .. 12..\\
pa~nchaitAni mahAbAho kAraNAni nibodha me . 
sA~Nkhye kR^itAnte proktAni siddhaye sarvakarmaNAm .. 13..\\
adhiShThAna.n tathA kartA karaNaM cha pR^ithagvidham . 
vividhAshcha pR^ithakcheShTA daiva.n chaivAtra pa~nchamam .. 14..\\
sharIravA~Nmanobhiryatkarma prArabhate naraH . 
nyAyya.n vA viparItaM vA pa~nchaite tasya hetavaH .. 15..\\
tatraiva.n sati kartAramAtmAna.n kevalaM tu yaH . 
pashyatyakR^itabuddhitvAnna sa pashyati durmatiH .. 16..\\
yasya nAha~NkR^ito bhAvo buddhiryasya na lipyate . 
hatvApi sa imA.NllokAnna hanti na nibadhyate .. 17..\\
GYAna.n GYeyaM pariGYAtA trividhA karmachodanA . 
karaNa.n karma karteti trividhaH karmasa~NgrahaH .. 18..\\
GYAna.n karma cha kartA cha tridhaiva guNabhedataH . 
prochyate guNasa~NkhyAne yathAvachchhR^iNu tAnyapi .. 19..\\
sarvabhUteShu yenaikaM bhAvamavyayamIkShate . 
avibhakta.n vibhakteShu tajGYAnaM viddhi sAttvikam .. 20..\\
pR^ithaktvena tu yajGYAnaM nAnAbhAvAnpR^ithagvidhAn . 
vetti sarveShu bhUteShu tajGYAna.n viddhi rAjasam .. 21..\\
yattu kR^itsnavadekasminkArye saktamahaitukam . 
atattvArthavadalpa.n cha tattAmasamudAhR^itam .. 22..\\
niyata.n sa~NgarahitamarAgadveShataH kR^itam . 
aphalaprepsunA karma yattatsAttvikamuchyate .. 23..\\
yattu kAmepsunA karma sAha~NkAreNa vA punaH . 
kriyate bahulAyAsa.n tadrAjasamudAhR^itam .. 24..\\
anubandha.n kShaya.n hi.nsAmanapekShya cha pauruSham . 
mohAdArabhyate karma yattattAmasamuchyate .. 25..\\
muktasa~Ngo.anaha.nvAdI dhR^ityutsAhasamanvitaH . 
siddhyasiddhyornirvikAraH kartA sAttvika uchyate .. 26..\\
rAgI karmaphalaprepsurlubdho hi.nsAtmako.ashuchiH . 
harShashokAnvitaH kartA rAjasaH parikIrtitaH .. 27..\\
ayuktaH prAkR^itaH stabdhaH shaTho naikR^itiko.alasaH . 
viShAdI dIrghasUtrI cha kartA tAmasa uchyate .. 28..\\
buddherbheda.n dhR^iteshchaiva guNatastrividha.n shR^iNu . 
prochyamAnamasheSheNa pR^ithaktvena dhana~njaya .. 29..\\
pravR^itti.n cha nivR^ittiM cha kAryAkArye bhayAbhaye . 
bandhaM mokSha.n cha yA vetti buddhiH sA pArtha sAttvikI .. 30..\\
yayA dharmamadharma.n cha kAryaM chAkAryameva cha . 
ayathAvatprajAnAti buddhiH sA pArtha rAjasI .. 31..\\
adharma.n dharmamiti yA manyate tamasAvR^itA . 
sarvArthAnviparItAMshcha buddhiH sA pArtha tAmasI .. 32..\\
dhR^ityA yayA dhArayate manaHprANendriyakriyAH . 
yogenAvyabhichAriNyA dhR^itiH sA pArtha sAttvikI .. 33..\\
yayA tu dharmakAmArthAndhR^ityA dhArayate.arjuna . 
prasa~Ngena phalAkA~NkShI dhR^itiH sA pArtha rAjasI .. 34..\\
yayA svapnaM bhaya.n shokaM viShAdaM madameva cha . 
na vimu~nchati durmedhA dhR^itiH sA pArtha tAmasI .. 35..\\
sukha.n tvidAnIM trividha.n shR^iNu me bharatarShabha . 
abhyAsAdramate yatra duHkhAnta.n cha nigachchhati .. 36..\\
yattadagre viShamiva pariNAme.amR^itopamam . 
tatsukha.n sAttvikaM proktamAtmabuddhiprasAdajam .. 37..\\
viShayendriyasa.nyogAdyattadagre.amR^itopamam . 
pariNAme viShamiva tatsukha.n rAjasaM smR^itam .. 38..\\
yadagre chAnubandhe cha sukhaM mohanamAtmanaH . 
nidrAlasyapramAdottha.n tattAmasamudAhR^itam .. 39..\\
na tadasti pR^ithivyA.n vA divi deveShu vA punaH . 
sattvaM prakR^itijairmukta.n yadebhiH syAttribhirguNaiH .. 40..\\
brAhmaNakShatriyavishA.n shUdrANA.n cha parantapa . 
karmANi pravibhaktAni svabhAvaprabhavairguNaiH .. 41..\\
shamo damastapaH shaucha.n kShAntirArjavameva cha . 
GYAna.n viGYAnamAstikyaM brahmakarma svabhAvajam .. 42..\\
shaurya.n tejo dhR^itirdAkShya.n yuddhe chApyapalAyanam . 
dAnamIshvarabhAvashcha kShAtra.n karma svabhAvajam .. 43..\\
kR^iShigorakShyavANijya.n vaishyakarma svabhAvajam . 
paricharyAtmaka.n karma shUdrasyApi svabhAvajam .. 44..\\
sve sve karmaNyabhirataH sa.nsiddhi.n labhate naraH . 
svakarmanirataH siddhi.n yathA vindati tachchhR^iNu .. 45..\\
yataH pravR^ittirbhUtAnA.n yena sarvamida.n tatam . 
svakarmaNA tamabhyarchya siddhi.n vindati mAnavaH .. 46..\\
shreyAnsvadharmo viguNaH paradharmAtsvanuShThitAt . 
svabhAvaniyata.n karma kurvannApnoti kilbiSham .. 47..\\
sahaja.n karma kaunteya sadoShamapi na tyajet . 
sarvArambhA hi doSheNa dhUmenAgnirivAvR^itAH .. 48..\\
asaktabuddhiH sarvatra jitAtmA vigataspR^ihaH . 
naiShkarmyasiddhiM paramA.n saMnyAsenAdhigachchhati .. 49..\\
siddhiM prApto yathA brahma tathApnoti nibodha me . 
samAsenaiva kaunteya niShThA GYAnasya yA parA .. 50..\\
buddhyA vishuddhayA yukto dhR^ityAtmAnaM niyamya cha . 
shabdAdInviShayA.nstyaktvA rAgadveShau vyudasya cha .. 51..\\
viviktasevI laghvAshI yatavAkkAyamAnasaH . 
dhyAnayogaparo nitya.n vairAgyaM samupAshritaH .. 52..\\
aha~NkAraM bala.n darpaM kAmaM krodhaM parigraham . 
vimuchya nirmamaH shAnto brahmabhUyAya kalpate .. 53..\\
brahmabhUtaH prasannAtmA na shochati na kA~NkShati . 
samaH sarveShu bhUteShu madbhakti.n labhate parAm .. 54..\\
bhaktyA mAmabhijAnAti yAvAnyashchAsmi tattvataH . 
tato mA.n tattvato GYAtvA vishate tadanantaram .. 55..\\
sarvakarmANyapi sadA kurvANo madvyapAshrayaH . 
matprasAdAdavApnoti shAshvataM padamavyayam .. 56..\\
chetasA sarvakarmANi mayi saMnyasya matparaH . 
buddhiyogamupAshritya machchittaH satataM bhava .. 57..\\
machchittaH sarvadurgANi matprasAdAttariShyasi . 
atha chettvamaha~NkArAnna shroShyasi vina~NkShyasi .. 58..\\
yadaha~NkAramAshritya na yotsya iti manyase . 
mithyaiSha vyavasAyaste prakR^itistvAM niyokShyati .. 59..\\
svabhAvajena kaunteya nibaddhaH svena karmaNA . 
kartuM nechchhasi yanmohAtkariShyasyavasho.api tat .. 60..\\
IshvaraH sarvabhUtAnA.n hR^iddeshe.arjuna tiShThati . 
bhrAmayansarvabhUtAni yantrArUDhAni mAyayA .. 61..\\
tameva sharaNa.n gachchha sarvabhAvena bhArata . 
tatprasAdAtparA.n shAntiM sthAnaM prApsyasi shAshvatam .. 62..\\
iti te GYAnamAkhyAta.n guhyAdguhyataraM mayA . 
vimR^ishyaitadasheSheNa yathechchhasi tathA kuru .. 63..\\
sarvaguhyatamaM bhUyaH shR^iNu me parama.n vachaH . 
iShTo.asi me dR^iDhamiti tato vakShyAmi te hitam .. 64..\\
manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM namaskuru . 
mAmevaiShyasi satya.n te pratijAne priyo.asi me .. 65..\\
sarvadharmAnparityajya mAmeka.n sharaNaM vraja . 
aha.n tvA sarvapApebhyo mokShayiShyAmi mA shuchaH .. 66..\\
ida.n te nAtapaskAya nAbhaktAya kadA chana . 
na chAshushrUShave vAchyaM na cha mA.n yo.abhyasUyati .. 67..\\
ya idaM parama.n guhyaM madbhakteShvabhidhAsyati . 
bhaktiM mayi parA.n kR^itvA mAmevaiShyatyasaMshayaH .. 68..\\
na cha tasmAnmanuShyeShu kashchinme priyakR^ittamaH . 
bhavitA na cha me tasmAdanyaH priyataro bhuvi .. 69..\\
adhyeShyate cha ya ima.n dharmya.n sa.nvAdamAvayoH . 
GYAnayaGYena tenAhamiShTaH syAmiti me matiH .. 70..\\
shraddhAvAnanasUyashcha shR^iNuyAdapi yo naraH . 
so.api muktaH shubhA.NllokAnprApnuyAtpuNyakarmaNAm .. 71..\\
kachchidetachchhrutaM pArtha tvayaikAgreNa chetasA . 
kachchidaGYAnasaMmohaH pranaShTaste dhana~njaya .. 72..\\

 arjuna uvAcha

naShTo mohaH smR^itirlabdhA tvatprasAdAnmayAchyuta . 
sthito.asmi gatasandehaH kariShye vachana.n tava .. 73..\\

 sa~njaya uvAcha

ityaha.n vAsudevasya pArthasya cha mahAtmanaH . 
sa.nvAdamimamashrauShamadbhuta.n romaharShaNam .. 74..\\
vyAsaprasAdAchchhrutavAnetadguhyamahaM param . 
yoga.n yogeshvarAtkR^iShNAtsAkShAtkathayataH svayam .. 75..\\
rAjansa.nsmR^itya sa.nsmR^itya sa.nvAdamimamadbhutam . 
keshavArjunayoH puNya.n hR^iShyAmi cha muhurmuhuH .. 76..\\
tachcha sa.nsmR^itya sa.nsmR^itya rUpamatyadbhuta.n hareH . 
vismayo me mahAnrAjanhR^iShyAmi cha punaH punaH .. 77..\\
yatra yogeshvaraH kR^iShNo yatra pArtho dhanurdharaH . 
tatra shrIrvijayo bhUtirdhruvA nItirmatirmama .. 78..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 41}
 sa~njaya uvAcha

tato dhana~njaya.n dR^iShTvA bANagANDIvadhAriNam . 
punareva mahAnAda.n vyasR^ijanta mahArathAH .. 1..\\
pANDavAH somakAshchaiva ye chaiShAmanuyAyinaH . 
dadhmushcha muditAH sha~NkhAnvIrAH sAgarasambhavAn .. 2..\\
tato bheryashcha peshyashcha krakachA goviShANikAH . 
sahasaivAbhyahanyanta tataH shabdo mahAnabhUt .. 3..\\
atha devAH sagandharvAH pitarashcha janeshvara . 
siddhachAraNasa~NghAshcha samIyuste didR^ikShayA .. 4..\\
R^iShayashcha mahAbhAgAH puraskR^itya shatakratum . 
samIyustatra sahitA draShTu.n tadvaishasaM mahat .. 5..\\
tato yudhiShThiro dR^iShTvA yuddhAya susamudyate . 
te sene sAgaraprakhye muhuH prachalite nR^ipa .. 6..\\
vimuchya kavacha.n vIro nikShipya cha varAyudham . 
avaruhya rathAttUrNaM padbhyAmeva kR^itA~njaliH .. 7..\\
pitAmahamabhiprekShya dharmarAjo yudhiShThiraH . 
vAgyataH prayayau yena prA~Nmukho ripuvAhinIm .. 8..\\
taM prayAntamabhiprekShya kuntIputro dhana~njayaH . 
avatIrya rathAttUrNaM bhrAtR^ibhiH sahito.anvayAt .. 9..\\
vAsudevashcha bhagavAnpR^iShThato.anujagAma ha . 
yathAmukhyAshcha rAjAnastamanvAjagmurutsukAH .. 10..\\

 arjuna uvAcha

ki.n te vyavasita.n rAjanyadasmAnapahAya vai . 
padbhyAmeva prayAto.asi prA~Nmukho ripuvAhinIm .. 11..\\

 bhImasena uvAcha

kva gamiShyasi rAjendra nikShiptakavachAyudhaH . 
daMshiteShvarisainyeShu bhrAtR^InutsR^ijya pArthiva .. 12..\\

 nakula uvAcha

eva~Ngate tvayi jyeShThe mama bhrAtari bhArata . 
bhIrme dunoti hR^idayaM brUhi gantA bhavAnkva nu .. 13..\\

 sahadeva uvAcha

asminraNasamUhe vai vartamAne mahAbhaye . 
yoddhavye kva nu gantAsi shatrUnabhimukho nR^ipa .. 14..\\

 sa~njaya uvAcha

evamAbhAShyamANo.api bhrAtR^ibhiH kurunandana . 
novAcha vAgyataH ki.n chidgachchhatyeva yudhiShThiraH .. 15..\\
tAnuvAcha mahAprAGYo vAsudevo mahAmanAH . 
abhiprAyo.asya viGYAto mayeti prahasanniva .. 16..\\
eSha bhIShma.n tathA droNaM gautama.n shalyameva cha . 
anumAnya gurUnsarvAnyotsyate pArthivo.aribhiH .. 17..\\
shrUyate hi purAkalpe gurUnananumAnya yaH . 
yudhyate sa bhavedvyaktamapadhyAto mahattaraiH .. 18..\\
anumAnya yathAshAstra.n yastu yudhyenmahattaraiH . 
dhruvastasya jayo yuddhe bhavediti matirmama .. 19..\\
evaM bruvati kR^iShNe tu dhArtarAShTrachamUM prati . 
hAhAkAro mahAnAsInniHshabdAstvapare.abhavan .. 20..\\
dR^iShTvA yudhiShThira.n dUrAddhArtarAShTrasya sainikAH . 
mithaH sa~NkathayA.n chakrurnesho.asti kulapA.nsanaH .. 21..\\
vyaktaM bhIta ivAbhyeti rAjAsau bhIShmamantikAt . 
yudhiShThiraH sasodaryaH sharaNArthaM prayAchakaH .. 22..\\
dhana~njaye kathaM nAthe pANDave cha vR^ikodare . 
nakule sahadeve cha bhIto.abhyeti cha pANDavaH .. 23..\\
na nUna.n kShatriyakule jAtaH samprathite bhuvi . 
yathAsya hR^idayaM bhItamalpasattvasya sa.nyuge .. 24..\\
tataste kShatriyAH sarve prasha.nsanti sma kauravAn . 
hR^iShTAH sumanaso bhUtvA chailAni dudhuvuH pR^ithak .. 25..\\
vyanindanta tataH sarve yodhAstatra vishAM pate . 
yudhiShThira.n sasodaryaM sahita.n keshavena ha .. 26..\\
tatastatkaurava.n sainya.n dhikkR^itvA tu yudhiShThiram . 
niHshabdamabhavattUrNaM punareva vishAM pate .. 27..\\
kiM nu vakShyati rAjAsau kiM bhIShmaH prativakShyati . 
kiM bhImaH samarashlAghI kiM nu kR^iShNArjunAviti .. 28..\\
vivakShita.n kimasyeti saMshayaH sumahAnabhUt . 
ubhayoH senayo rAjanyudhiShThirakR^ite tadA .. 29..\\
sa vigAhya chamU.n shatroH sharashaktisamAkulAm . 
bhIShmamevAbhyayAttUrNaM bhrAtR^ibhiH parivAritaH .. 30..\\
tamuvAcha tataH pAdau karAbhyAM pIDya pANDavaH . 
bhIShma.n shAntanavaM rAjA yuddhAya samupasthitam .. 31..\\

 yudhiShThira uvAcha

Amantraye tvA.n durdharSha yotsye tAta tvayA saha . 
anujAnIhi mA.n tAta AshiShash cha prayojaya .. 32..\\

 bhIShma uvAcha

yadyevaM nAbhigachchhethA yudhi mAM pR^ithivIpate . 
shapeya.n tvAM mahArAja parAbhAvAya bhArata .. 33..\\
prIto.asmi putra yudhyasva jayamApnuhi pANDava . 
yatte.abhilaShita.n chAnyattadavApnuhi sa.nyuge .. 34..\\
vriyatA.n cha varaH pArtha kimasmatto.abhikA~NkShasi . 
eva.n gate mahArAja na tavAsti parAjayaH .. 35..\\
arthasya puruSho dAso dAsastvartho na kasya chit . 
iti satyaM mahArAja baddho.asmyarthena kauravaiH .. 36..\\
atastvA.n klIbavadvAkyaM bravImi kurunandana . 
hR^ito.asmyarthena kauravya yuddhAdanyatkimichchhasi .. 37..\\

 yudhiShThira uvAcha

mantrayasva mahAprAGYa hitaiShI mama nityashaH . 
yudhyasva kauravasyArthe mamaiSha satata.n varaH .. 38..\\

 bhIShma uvAcha

rAjankimatra sAhya.n te karomi kurunandana . 
kAma.n yotsye parasyArthe brUhi yatte vivakShitam .. 39..\\

 yudhiShThira uvAcha

katha.n jayeya.n sa~NgrAme bhavantamaparAjitam . 
etanme mantraya hita.n yadi shreyaH prapashyasi .. 40..\\

 bhIShma uvAcha

na taM pashyAmi kaunteya yo mA.n yudhyantamAhave . 
vijayeta pumAnkashchidapi sAkShAchchhatakratuH .. 41..\\

 yudhiShThira uvAcha

hanta pR^ichchhAmi tasmAttvAM pitAmaha namo.astu te . 
jayopAyaM bravIhi tvamAtmanaH samare paraiH .. 42..\\

 bhIShma uvAcha

na shatru.n tAta pashyAmi samare yo jayeta mAm . 
na tAvanmR^ityukAlo me punarAgamana.n kuru .. 43..\\

 sa~njaya uvAcha

tato yudhiShThiro vAkyaM bhIShmasya kurunandana . 
shirasA pratijagrAha bhUyastamabhivAdya cha .. 44..\\
prAyAtpunarmahAbAhurAchAryasya rathaM prati . 
pashyatA.n sarvasainyAnAM madhyena bhrAtR^ibhiH saha .. 45..\\
sa droNamabhivAdyAtha kR^itvA chaiva pradakShiNam . 
uvAcha vAchA durdharShamAtmaniHshreyasa.n vachaH .. 46..\\
Amantraye tvAM bhagavanyotsye vigatakalmaShaH . 
jayeya.n cha ripUnsarvAnanuGYAtastvayA dvija .. 47..\\

 droNa uvAcha

yadi mAM nAbhigachchhethA yuddhAya kR^itanishchayaH . 
shapeya.n tvAM mahArAja parAbhAvAya sarvashaH .. 48..\\
tadyudhiShThira tuShTo.asmi pUjitashcha tvayAnagha . 
anujAnAmi yudhyasva vijaya.n samavApnuhi .. 49..\\
karavANi cha te kAmaM brUhi yatte.abhikA~NkShitam . 
eva.n gate mahArAja yuddhAdanyatkimichchhasi .. 50..\\
arthasya puruSho dAso dAsastvartho na kasya chit . 
iti satyaM mahArAja baddho.asmyarthena kauravaiH .. 51..\\
atastvA.n klIbavadbrUmo yuddhAdanyatkimichchhasi . 
yotsyAmi kauravasyArthe tavAshAsyo jayo mayA .. 52..\\

 yudhiShThira uvAcha

jayamAshAssva me brahmanmantrayasva cha maddhitam . 
yudhyasva kauravasyArthe vara eSha vR^ito mayA .. 53..\\

 droNa uvAcha

dhruvaste vijayo rAjanyasya mantrI haristava . 
aha.n cha tvAbhijAnAmi raNe shatrUnvijeShyasi .. 54..\\
yato dharmastataH kR^iShNo yataH kR^iShNastato jayaH . 
yudhyasva gachchha kaunteya pR^ichchha mA.n kiM bravImi te .. 55..\\

 yudhiShThira uvAcha

pR^ichchhAmi tvA.n dvijashreShTha shR^iNu me yadvivakShitam . 
katha.n jayeya.n sa~NgrAme bhavantamaparAjitam .. 56..\\

 droNa uvAcha

na te.asti vijayastAvadyAvadyudhyAmyaha.n raNe . 
mamAshu nidhane rAjanyatasva saha sodaraiH .. 57..\\

 yudhiShThira uvAcha

hanta tasmAnmahAbAho vadhopAya.n vadAtmanaH . 
AchArya praNipatyaiSha pR^ichchhAmi tvAM namo.astu te .. 58..\\

 droNa uvAcha

na shatru.n tAta pashyAmi yo mA.n hanyAdraNe sthitam . 
yudhyamAna.n susa.nrabdhaM sharavarShaughavarShiNam .. 59..\\
R^ite prAyagata.n rAjannyastashastramachetanam . 
hanyAnmA.n yudhi yodhAnAM satyametadbravImi te .. 60..\\
shastra.n chAha.n raNe jahyAM shrutvA sumahadapriyam . 
shraddheyavAkyAtpuruShAdetatsatyaM bravImi te .. 61..\\

 sa~njaya uvAcha

etachchhrutvA mahArAja bhAradvAjasya dhImataH . 
anumAnya tamAchAryaM prAyAchchhAradvataM prati .. 62..\\
so.abhivAdya kR^ipa.n rAjA kR^itvA chApi pradakShiNam . 
uvAcha durdharShatama.n vAkyaM vAkyavishAradaH .. 63..\\
anumAnaye tvA.n yotsyAmi guro vigatakalmaShaH . 
jayeya.n cha ripUnsarvAnanuGYAtastvayAnagha .. 64..\\

 kR^ipa uvAcha

yadi mAM nAbhigachchhethA yuddhAya kR^itanishchayaH . 
shapeya.n tvAM mahArAja parAbhAvAya sarvashaH .. 65..\\
arthasya puruSho dAso dAsastvartho na kasya chit . 
iti satyaM mahArAja baddho.asmyarthena kauravaiH .. 66..\\
teShAmarthe mahArAja yoddhavyamiti me matiH . 
atastvA.n klIbavadbrUmi yuddhAdanyatkimichchhasi .. 67..\\

 yudhiShThira uvAcha

hanta pR^ichchhAmi te tasmAdAchArya shR^iNu me vachaH .. 68..\\

 sa~njaya uvAcha

ityuktvA vyathito rAjA novAcha gatachetanaH . 
ta.n gautamaH pratyuvAcha viGYAyAsya vivakShitam . 
avadhyo.ahaM mahIpAla yudhyasva jayamApnuhi .. 69..\\
prItastvabhigamenAha.n jayaM tava narAdhipa . 
AshAsiShye sadotthAya satyametadbravImi te .. 70..\\
etachchhrutvA mahArAja gautamasya vachastadA . 
anumAnya kR^ipa.n rAjA prayayau yena madrarAT .. 71..\\
sa shalyamabhivAdyAtha kR^itvA chAbhipradakShiNam . 
uvAcha rAjA durdharShamAtmaniHshreyasa.n vachaH .. 72..\\
anumAnaye tvA.n yotsyAmi guro vigatakalmaShaH . 
jayeya.n cha mahArAja anuGYAtastvayA ripUn .. 73..\\

 shalya uvAcha

yadi mAM nAbhigachchhethA yuddhAya kR^itanishchayaH . 
shapeya.n tvAM mahArAja parAbhAvAya vai raNe .. 74..\\
tuShTo.asmi pUjitashchAsmi yatkA~NkShasi tadastu te . 
anujAnAmi chaiva tvA.n yudhyasva jayamApnuhi .. 75..\\
brUhi chaiva para.n vIra kenArthaH ki.n dadAmi te . 
eva.n gate mahArAja yuddhAdanyatkimichchhasi .. 76..\\
arthasya puruSho dAso dAsastvartho na kasya chit . 
iti satyaM mahArAja baddho.asmyarthena kauravaiH .. 77..\\
kariShyAmi hi te kAmaM bhAgineya yathepsitam . 
bravImyataH klIbavattvA.n yuddhAdanyatkimichchhasi .. 78..\\

 yudhiShThira uvAcha

mantrayasva mahArAja nityaM maddhitamuttamam . 
kAma.n yudhya parasyArthe varametadvR^iNomyaham .. 79..\\

 shalya uvAcha

brUhi kimatra sAhya.n te karomi nR^ipasattama . 
kAma.n yotsye parasyArthe vR^ito.asmyarthena kauravaiH .. 80..\\

 yudhiShThira uvAcha

sa eva me varaH satya udyoge yastvayA kR^itaH . 
sUtaputrasya sa~NgrAme kAryastejovadhastvayA .. 81..\\

 shalya uvAcha

sampatsyatyeSha te kAmaH kuntIputra yathepsitaH . 
gachchha yudhyasva visrabdhaM pratijAne jaya.n tava .. 82..\\

 sa~njaya uvAcha

anumAnyAtha kaunteyo mAtulaM madrakeshvaram . 
nirjagAma mahAsainyAdbhrAtR^ibhiH parivAritaH .. 83..\\
vAsudevastu rAdheyamAhave.abhijagAma vai . 
tata enamuvAchedaM pANDavArthe gadAgrajaH .. 84..\\
shrutaM me karNa bhIShmasya dveShAtkila na yotsyasi . 
asmAnvaraya rAdheya yAvadbhIShmo na hanyate .. 85..\\
hate tu bhIShme rAdheya punareShyasi sa.nyuge . 
dhArtarAShTrasya sAhAyya.n yadi pashyasi chetsamam .. 86..\\

 karNa uvAcha

na vipriya.n kariShyAmi dhArtarAShTrasya keshava . 
tyaktaprANa.n hi mAM viddhi duryodhanahitaiShiNam .. 87..\\

 sa~njaya uvAcha

tachchhrutvA vachana.n kR^iShNaH saMnyavartata bhArata . 
yudhiShThirapurogaishcha pANDavaiH saha sa~NgataH .. 88..\\
atha sainyasya madhye tu prAkroshatpANDavAgrajaH . 
yo.asmAnvR^iNoti tadaha.n varaye sAhyakAraNAt .. 89..\\
atha tAnsamabhiprekShya yuyutsuridamabravIt . 
prItAtmA dharmarAjAna.n kuntIputra.n yudhiShThiram .. 90..\\
aha.n yotsyAmi miShataH sa.nyuge dhArtarAShTrajAn . 
yuShmadarthe mahArAja yadi mA.n vR^iNuShe.anagha .. 91..\\

 yudhiShThira uvAcha

ehyehi sarve yotsyAmastava bhrAtR^InapaNDitAn . 
yuyutso vAsudevashcha vaya.n cha brUma sarvashaH .. 92..\\
vR^iNomi tvAM mahAbAho yudhyasva mama kAraNAt . 
tvayi piNDashcha tantushcha dhR^itarAShTrasya dR^ishyate .. 93..\\
bhajasvAsmAnrAjaputra bhajamAnAnmahAdyute . 
na bhaviShyati durbuddhirdhArtarAShTro.atyamarShaNaH .. 94..\\

 sa~njaya uvAcha

tato yuyutsuH kauravyaH parityajya sutA.nstava . 
jagAma pANDuputrANA.n senAM vishrAvya dundubhim .. 95..\\
tato yudhiShThiro rAjA samprahR^iShTaH sahAnujaiH . 
jagrAha kavachaM bhUyo dIptimatkanakojjvalam .. 96..\\
pratyapadyanta te sarve rathAnsvAnpuruSharShabhAH . 
tato vyUha.n yathApUrvaM pratyavyUhanta te punaH .. 97..\\
avAdayandundubhIMshcha shatashashchaiva puShkarAn . 
si.nhanAdAMshcha vividhAnvineduH puruSharShabhAH .. 98..\\
rathasthAnpuruShavyAghrAnpANDavAnprekShya pArthivAH . 
dhR^iShTadyumnAdayaH sarve punarjahR^iShire mudA .. 99..\\
gauravaM pANDuputrANAM mAnyAnmAnayatA.n cha tAn . 
dR^iShTvA mahIkShitastatra pUjayA.n chakrire bhR^isham .. 100..\\
sauhR^ida.n cha kR^ipAM chaiva prAptakAlaM mahAtmanAm . 
dayA.n cha GYAtiShu parAM kathayAM chakrire nR^ipAH .. 101..\\
sAdhu sAdhviti sarvatra nishcheruH stutisa.nhitAH . 
vAchaH puNyAH kIrtimatAM manohR^idayaharShiNIH .. 102..\\
mlechchhAshchAryAshcha ye tatra dadR^ishuH shushruvustadA . 
vR^itta.n tatpANDuputrANA.n ruruduste sagadgadAH .. 103..\\
tato jaghnurmahAbherIH shatashashchaiva puShkarAn . 
sha~NkhAMshcha gokShIranibhAndadhmurhR^iShTA manasvinaH .. 104..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 42}
 dhr

eva.n vyUDheShvanIkeShu mAmakeShvitareShu cha . 
ke pUrvaM prAhara.nstatra kuravaH pANDavAstathA .. 1..\\

 s

bhrAtR^ibhiH sahito rAjanputro duryodhanastava . 
bhIShmaM pramukhataH kR^itvA prayayau saha senayA .. 2..\\
tathaiva pANDavAH sarve bhImasenapurogamAH . 
bhIShmeNa yuddhamichchhantaH prayayurhR^iShTamAnasAH .. 3..\\
kShveDAH kila kilA shabdaH krakachA goviShANikAH . 
bherImR^ida~NgamurajA hayaku~njaranisvanAH .. 4..\\
ubhayoH senayo rAja.nstataste.asmAnsamadravan . 
vayaM pratinadantashcha tadAsIttumulaM mahat .. 5..\\
mahAntyanIkAni mahAsamuchchhraye 
samAgame pANDava dhArtarAShTrayoH . 
chakampire sha~NkhamR^ida~Nga nisvanaiH 
prakampitAnIva vanAni vAyunA .. 6..\\
narendra nAgAshvarathAkulAnAm 
abhyAyatInAmashive muhUrte . 
babhUva ghoShastumulashchamUnAM 
vAtoddhutAnAmiva sAgarANAm .. 7..\\
tasminsamutthite shabde tumule lomaharShaNe . 
bhImaseno mahAbAhuH prANadadgovR^iSho yathA .. 8..\\
sha~NkhadundubhinirghoSha.n vAraNAnA.n cha bR^i.nhitam . 
si.nhanAda.n cha sainyAnAM bhImasenaravo.abhyabhUt .. 9..\\
hayAnA.n heShamANAnAmanIkeShu sahasrashaH . 
sarvAnabhyabhavachchhabdAnbhImasenasya nisvanaH .. 10..\\
ta.n shrutvA ninada.n tasya sainyAstava vitatrasuH . 
jImUtasyeva nadataH shakrAshanisamasvanam .. 11..\\
vAhanAni cha sarvANi shakR^inmUtraM prasusruvuH . 
shabdena tasya vIrasya si.nhasyevetare mR^igAH .. 12..\\
darshayanghoramAtmAnaM mahAbhramiva nArayan . 
vibhIShaya.nstava sutA.nstava senA.n samabhyayAt .. 13..\\
tamAyAntaM maheShvAsa.n sodaryAH paryavArayan . 
chhAdayantaH sharavrAtairmeghA iva divAkaram .. 14..\\
duryodhanashcha putraste durmukho duHsahaH shalaH . 
duHshAsanashchAtirathastathA durmarShaNo nR^ipa .. 15..\\
viviMshatishchitraseno vikarNashcha mahArathaH . 
purumitro jayo bhojaH saumadattishcha vIryavAn .. 16..\\
mahAchApAni dhunvanto jaladA iva vidyutaH . 
AdadAnAshcha nArAchAnnirmuktAshIviShopamAn .. 17..\\
atha tAndraupadIputrAH saubhadrashcha mahAratha . 
nakulaH sahadevashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 18..\\
dhArtarAShTrAnpratiyayurardayantaH shitaiH sharaiH . 
vajrairiva mahAvegaiH shikharANi dharAbhR^itAm .. 19..\\
tasminprathamasaMmarde bhIma jyAtalanisvane . 
tAvakAnAM pareShA.n cha nAsItkashchitparA~NmukhaH .. 20..\\
lAghava.n droNashiShyANAmapashyaM bharatarShabha . 
nimittavedhinA.n rAja~nsharAnutsR^ijatAM bhR^isham .. 21..\\
nopashAmyati nirghoSho dhanuShA.n kUjatAM tathA . 
vinishcheruH sharA dIptA jyotIMShIva nabhastalAt .. 22..\\
sarve tvanye mahIpAlAH prekShakA iva bhArata . 
dadR^ishurdarshanIya.n taM bhIma.n GYAtisamAgamam .. 23..\\
tataste jAtasa.nrambhAH parasparakR^itAgasaH . 
anyonyaspardhayA rAjanvyAyachchhanta mahArathAH .. 24..\\
kurupANDavasene te hastyashvarathasa~Nkule . 
shushubhAte raNe.atIva paTe chitragate iva .. 25..\\
tataste pArthivAH sarve pragR^ihItasharAsanAH . 
saha sainyAH samApetuH putrasya tava shAsanAt .. 26..\\
yudhiShThireNa chAdiShTAH pArthivAste sahasrashaH . 
vinadantaH samApetuH putrasya tava vAhinIm .. 27..\\
ubhayoH senayostIvraH sainyAnA.n sa samAgamaH . 
antardhIyata chAdityaH sainyena rajasAvR^itaH .. 28..\\
prayuddhAnAM prabhagnAnAM punarAvartatAm api . 
nAtra sveShAM pareShA.n vA visheShaH samajAyata .. 29..\\
tasmi.nstu tumule yuddhe vartamAne mahAbhaye . 
ati sarvANyanIkAni pitA te.abhivyarochata .. 30..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 43}
 s

pUrvAhNe tasya raudrasya yuddhamahno vishAM pate . 
prAvartata mahAghora.n rAGYA.n dehAvakartanam .. 1..\\
kurUNAM pANDavAnA.n cha sa~NgrAme vijigIShatAm . 
si.nhAnAmiva sa.nhrAdo divamurvI.n cha nAdayan .. 2..\\
AsItkila kilA shabdastalasha~NkharavaiH saha . 
jaGYire si.nhanAdAshcha shUrANAM pratigarjatAm .. 3..\\
talatrAbhihatAshchaiva jyAshabdA bharatarShabha . 
pattInAM pAdashabdAshcha vAjinA.n cha mahAsvanAH .. 4..\\
tottrA~Nkusha nipAtAshcha AyudhAnA.n cha nisvanAH . 
ghaNTA shabdAshcha nAgAnAmanyonyamabhidhAvatAm .. 5..\\
tasminsamudite shabde tumule lomaharShaNe . 
babhUva rathanirghoShaH parjanyaninadopamaH .. 6..\\
te manaH krUramAdhAya samabhityaktajIvitAH . 
pANDavAnabhyavartanta sarva evochchhritadhvajAH .. 7..\\
svaya.n shAntanavo rAjannabhyadhAvaddhana~njayam . 
pragR^ihya kArmuka.n ghoraM kAladaNDopama.n raNe .. 8..\\
arjuno.api dhanurgR^ihya gANDIva.n lokavishrutam . 
abhyadhAvata tejasvI gA~Ngeya.n raNamUrdhani .. 9..\\
tAvubhau kurushArdUlau parasparavadhaiShiNau . 
gA~Ngeyastu raNe pArtha.n viddhvA nAkampayadbalI . 
tathaiva pANDavo rAjanbhIShmaM nAkampayadyudhi .. 10..\\
sAtyakishcha maheShvAsaH kR^itavarmANamabhyayAt . 
tayoH samabhavadyuddha.n tumula.n lomaharShaNam .. 11..\\
sAtyakiH kR^itavarmANa.n kR^itavarmA cha sAtyakim . 
AnarhatuH sharairghoraistakShamANau parasparam .. 12..\\
tau sharAchita sarvA~Ngau shushubhAte mahAbalau . 
vasante puShpashabalau puShpitAviva kuMshukau .. 13..\\
abhimanyurmaheShvAso bR^ihadbalamayodhayat . 
tataH kosalako rAjA saubhadrasya vishAM pate . 
dhvaja.n chichchheda samare sArathiM cha nyapAtayat .. 14..\\
saubhadrastu tataH kruddhaM pAtite rathasArathau . 
bR^ihadbalaM mahArAja vivyAdha navabhiH sharaiH .. 15..\\
athAparAbhyAM bhallAbhyAM pItAbhyAmarimardanaH . 
dhvajamekena chichchheda pArShNimekena sArathim . 
anyonya.n cha sharaistIkShNaiH kruddhau rAja.nstatakShatuH .. 16..\\
mAnina.n samare dR^ipta.n kR^itavairaM mahAratham . 
bhImasenastava suta.n duryodhanamayodhayat .. 17..\\
tAvubhau narashArdUlau kurumukhyau mahAbalau . 
anyonya.n sharavarShAbhyAM vavR^iShAte raNAjire .. 18..\\
tau tu vIkShya mahAtmAnau kR^itinau chitrayodhinau . 
vismayaH sarvabhUtAnA.n samapadyata bhArata .. 19..\\
duHshAsanastu nakulaM pratyudyAya mahAratham . 
avidhyannishitairbANairbahubhirmarmabhedibhiH .. 20..\\
tasya mAdrI sutaH ketu.n sa shara.n cha sharAsanam . 
chichchheda nishitairbANaiH prahasanniva bhArata . 
athainaM pa~nchaviMshatyA kShudrakANA.n samArdayat .. 21..\\
putrastu tava durdharSho nakulasya mahAhave . 
yugeShA.n chichchhide bANairdhvajaM chaiva nyapAtayat .. 22..\\
durmukhaH sahadeva.n tu pratyudyAya mahAbalam . 
vivyAdha sharavarSheNa yatamAnaM mahAhave .. 23..\\
sahadevastato vIro durmukhasya mahAhave . 
shareNa bhR^ishatIkShNena pAtayAmAsa sArathim .. 24..\\
tAvanyonya.n samAsAdya samare yuddhadurmadau . 
trAsayetA.n sharairghoraiH kR^itapratikR^itaiShiNau .. 25..\\
yudhiShThiraH svaya.n rAjA madrarAjAnamabhyayAt . 
tasya madrAdhipashchApa.n dvidhA chichchheda mAriSha .. 26..\\
tadapAsya dhanushchhinna.n kuntIputro yudhiShThiraH . 
anyakArmukamAdAya vegavadbalavattaram .. 27..\\
tato madreshvara.n rAjA sharaiH saMnataparvabhiH . 
chhAdayAmAsa sa~NkruddhastiShTha tiShTheti chAbravIt .. 28..\\
dhR^iShTadyumnastato droNamabhyadravata bhArata . 
tasya droNaH susa~NkruddhaH parAsu karaNa.n dR^iDham . 
tridhA chichchheda samare yatamAnasya kArmukam .. 29..\\
shara.n chaiva mahAghoraM kAladaNDamivAparam . 
preShayAmAsa samare so.asya kAye nyamajjata .. 30..\\
athAnyaddhanurAdAya sAyakAMshcha chaturdasha . 
droNa.n drupadaputrastu prativivyAdha sa.nyuge . 
tAvanyonya.n susa~Nkruddhau chakratuH subhR^ishaM raNam .. 31..\\
saumadatti.n raNe sha~Nkho rabhasaM rabhaso yudhi . 
pratyudyayau mahArAja tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 32..\\
tasya vai dakShiNa.n vIro nirbibheda raNe bhujam . 
saumadattistathA sha~Nkha.n jatru deshe samAhanat .. 33..\\
tayoH samabhavadyuddha.n ghorarUpa.n vishAM pate . 
dR^iptayoH samare tUrNa.n vR^itravAsavayoriva .. 34..\\
bAhlIka.n tu raNe kruddhaM kruddha rUpo vishAM pate . 
abhyadravadameyAtmA dhR^iShTaketurmahArathaH .. 35..\\
bAhlIkastu tato rAjandhR^iShTaketumamarShaNam . 
sharairbahubhirAnarchchhatsi.nhanAdamathAnadat .. 36..\\
chedirAjastu sa~Nkruddho bAhlIkaM navabhiH sharaiH . 
vivyAdha samare tUrNaM matto mattamiva dvipam .. 37..\\
tau tatra samare kruddhau nardantau cha muhurmuhuH . 
samIyatuH susa~NkruddhAva~NgAraka budhAviva .. 38..\\
rAkShasa.n krUrakarmANaM krUrakarmA ghaTotkachaH . 
alambusaM pratyudiyAdbala.n shakra ivAhave .. 39..\\
ghaTotkachastu sa~Nkruddho rAkShasa.n taM mahAbalam . 
navatyA sAyakaistIkShNairdArayAmAsa bhArata .. 40..\\
alambusastu samare bhaimaseniM mahAbalam . 
bahudhA vArayAmAsa sharaiH saMnataparvabhiH .. 41..\\
vyabhrAjetA.n tatastau tu sa.nyuge sharavikShatau . 
yathA devAsure yuddhe balashakrau mahAbalau .. 42..\\
shikhaNDI samare rAjandrauNimabhyudyatau balI . 
ashvatthAmA tataH kruddhaH shikhaNDinamavasthitam .. 43..\\
nArAchena sutIkShNena bhR^isha.n viddhvA vyakampayat . 
shikhaNDyapi tato rAjandroNaputramatADayat .. 44..\\
sAyakena supItena tIkShNena nishitena cha . 
tau jaghnatustadAnyonya.n sharairbahuvidhairmR^idhe .. 45..\\
bhagadatta.n raNe shUraM virATo vAhinIpatiH . 
abhyayAttvarito rAja.nstato yuddhamavartata .. 46..\\
virATo bhagadattena sharavarSheNa tADitaH . 
abhyavarShatsusa~Nkruddho megho vR^iShTyA ivAchalam .. 47..\\
bhagadattastatastUrNa.n virATaM pR^ithivIpatim . 
chhAdayAmAsa samare meghaH sUryamivoditam .. 48..\\
bR^ihatkShatra.n tu kaikeyaM kR^ipaH shAradvato yayau . 
ta.n kR^ipaH sharavarSheNa chhAdayAmAsa bhArata .. 49..\\
gautama.n kekayaH kruddhaH sharavR^iShTyAbhyapUrayat . 
tAvanyonya.n hayAnhatvA dhanuShI vinikR^itya vai .. 50..\\
virathAvasiyuddhAya samIyaturamarShaNau . 
tayostadabhavadyuddha.n ghorarUpa.n sudAruNam .. 51..\\
drupadastu tato rAjA saindhava.n vai jayadratham . 
abhyudyayau samprahR^iShTo hR^iShTarUpaM parantapa .. 52..\\
tataH saindhavako rAjA drupada.n vishikhaistribhiH . 
tADayAmAsa samare sa cha taM pratyavidhyata .. 53..\\
tayoH samabhavadyuddha.n ghorarUpa.n sudAruNam . 
IkShitR^iprItijanana.n shukrA~NgArakayoriva .. 54..\\
vikarNastu sutastubhya.n suta somaM mahAbalam . 
abhyayAjjavanairashvaistato yuddhamavartata .. 55..\\
vikarNaH suta soma.n tu viddhvA nAkampayachchharaiH . 
suta somo vikarNa.n cha tadadbhutamivAbhavat .. 56..\\
susharmANaM naravyAghra.n chekitAno mahArathaH . 
abhyadravatsusa~NkruddhaH pANDavArthe parAkramI .. 57..\\
susharmA tu mahArAja chekitAnaM mahAratham . 
mahatA sharavarSheNa vArayAmAsa sa.nyuge .. 58..\\
chekitAno.api sa.nrabdhaH susharmANaM mahAhave . 
prAchchhAdayattamiShubhirmahAmegha ivAchalam .. 59..\\
shakuniH prativindhya.n tu parAkrAntaM parAkramI . 
abhyadravata rAjendra matto mattamiva dvipam .. 60..\\
yaudhiShThirastu sa~NkruddhaH saubalaM nishitaiH sharaiH . 
vyadArayata sa~NgrAme maghavAniva dAnavam .. 61..\\
shakuniH prativindhya.n tu pratividhyantamAhave . 
vyadArayanmahAprAGYaH sharaiH saMnataparvabhiH .. 62..\\
sudakShiNa.n tu rAjendra kAmbojAnAM mahAratham . 
shrutakarmA parAkrAntamabhyadravata sa.nyuge .. 63..\\
sudakShiNastu samare sAhadeviM mahAratham . 
viddhvA nAkampayata vai mainAkamiva parvatam .. 64..\\
shrutakarmA tataH kruddhaH kAmbojAnAM mahAratham . 
sharairbahubhirAnarchhaddarayanniva sarvashaH .. 65..\\
irAvAnatha sa~NkruddhaH shrutAyuShamamarShaNam . 
pratyudyayau raNe yatto yatta rUpatara.n tataH .. 66..\\
Arjunistasya samare hayAnhatvA mahArathaH . 
nanAda sumahannAda.n tatsainyaM pratyapUrayat .. 67..\\
shrutAyustvatha sa~NkruddhaH phAlguneH samare hayAn . 
nijaghAna gadAgreNa tato yuddhamavartata .. 68..\\
vindAnuvindAvAvantyau kuntibhojaM mahAratham . 
sa sena.n sa sutaM vIraM sa.nsasajjaturAhave .. 69..\\
tatrAdbhutamapashyAma AvantyAnAM parAkramam . 
yadayudhyansthirA bhUtvA mahatyA senayA saha .. 70..\\
anuvindastu gadayA kuntibhojamatADayat . 
kuntibhojastatastUrNa.n sharavrAtairavAkirat .. 71..\\
kuntibhojasutashchApi vinda.n vivyAdha sAyakaiH . 
sa cha taM prativivyAdha tadadbhutamivAbhavat .. 72..\\
kekayA bhrAtaraH pa~ncha gAndhArAnpa~ncha mAriSha . 
sa sainyAste sa sainyAMshcha yodhayAmAsurAhave .. 73..\\
vIrabAhushcha te putro vairATi.n rathasattamam . 
uttara.n yodhayAmAsa vivyAdha nishitaiH sharaiH . 
uttarashchApi ta.n ghora.n vivyAdha nishitaiH sharaiH .. 74..\\
chedirATsamare rAjannulUka.n samabhidravat . 
ulUkashchApi taM bANairnishitairlomavAhibhiH .. 75..\\
tayoryuddha.n samabhavadghorarUpaM vishAM pate . 
dArayetA.n susa~NkruddhAvanyonyamaparAjitau .. 76..\\
eva.n dvandva sahasrANi rathavAraNavAjinAm . 
padAtInA.n cha samare tava teShAM cha sa~Nkulam .. 77..\\
muhUrtamiva tadyuddhamAsInmadhuradarshanam . 
tata unmattavadrAjanna prAGYAyata ki.n chana .. 78..\\
gajo gajena samare rathI cha rathina.n yayau . 
ashvo.ashva.n samabhipretya padAtishcha padAtinam .. 79..\\
tato yuddha.n sudurdharShaM vyAkulaM samapadyata . 
shUrANA.n samare tatra samAsAdya parasparam .. 80..\\
tatra devarShayaH siddhAshchAraNAshcha samAgatAH . 
praikShanta tadraNa.n ghoraM devAsuraraNopamam .. 81..\\
tato danti sahasrANi rathAnA.n chApi mAriSha . 
ashvaughAH puruShaughAshcha viparIta.n samAyayuH .. 82..\\
tatra tatraiva dR^ishyante rathavAraNapattayaH . 
sAdinashcha naravyAghra yudhyamAnA muhurmuhuH .. 83..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 44}
 s

rAja~nshatasahasrANi tatra tatra tadA tadA . 
nirmaryAdaM prayuddhAni tatte vakShyAmi bhArata .. 1..\\
na putraH pitara.n jaGYe na pitA putramaurasam . 
na bhrAtA bhrAtara.n tatra svasrIyaM na cha mAtulaH .. 2..\\
mAtulaM na cha svasrIyo na sakhAya.n sakhA tathA . 
AviShTA iva yudhyante pANDavAH kurubhiH saha .. 3..\\
rathAnIkaM naravyAghrAH ke chidabhyapatanrathaiH . 
abhajyanta yugaireva yugAni bharatarShabha .. 4..\\
ratheShAshcha ratheShAbhiH kUbarA rathakUbaraiH . 
sa.nhatA sa.nhataiH ke chitparasparajighA.nsavaH .. 5..\\
na shekushchalitu.n ke chitsaMnipatya rathA rathaiH . 
prabhinnAstu mahAkAyAH saMnipatya gajA gajaiH .. 6..\\
bahudhAdArayankruddhA viShANairitaretaram . 
sa tomarapatAkaishcha vAraNAH paravAraNaiH .. 7..\\
abhisR^itya mahArAja vegavadbhirmahAgajaiH . 
dantairabhihatAstatra chukrushuH paramAturAH .. 8..\\
abhinItAshcha shikShAbhistottrA~Nkusha samAhatAH . 
suprabhinnAH prabhinnAnA.n saMmukhAbhimukhA yayuH .. 9..\\
prabhinnairapi sa.nsaktAH ke chittatra mahAgajAH . 
krau~nchavanninadaM muktvA prAdravanta tatastataH .. 10..\\
samyakpraNItA nAgAshcha prabhinnakaraTA mukhAH . 
R^iShTitomaranArAchairnirviddhA varavAraNAH .. 11..\\
vinedurbhinnamarmANo nipetushcha gatAsavaH . 
prAdravanta dishaH ke chinnadanto bhairavAnravAn .. 12..\\
gajAnAM pAdarakShAstu vyUDhoraskAH prahAriNaH . 
R^iShTibhishcha dhanurbhishcha vimalaishcha parashvadhaiH .. 13..\\
gadAbhirmusalaishchaiva bhiNDipAlaiH sa tomaraiH . 
AyasaiH parighaishchaiva nistriMshairvimalaiH shitaiH .. 14..\\
pragR^ihItaiH susa.nrabdhA dhAvamAnAstatastataH . 
vyadR^ishyanta mahArAja parasparajighA.nsavaH .. 15..\\
rAjamAnAshcha nistriMshAH sa.nsiktA narashoNitaiH . 
pratyadR^ishyanta shUrANAmanyonyamabhidhAvatAm .. 16..\\
avakShiptAvadhUtAnAmasInA.n vIrabAhubhiH . 
sa~njaGYe tumulaH shabdaH patatAM paramarmasu .. 17..\\
gadAmusalarugNAnAM bhinnAnA.n cha varAsibhiH . 
danti dantAvabhinnAnAM mR^iditAnA.n cha dantibhiH .. 18..\\
tatra tatra naraughANA.n kroshatAm itaretaram . 
shushruvurdAruNA vAchaH pretAnAmiva bhArata .. 19..\\
hayairapi hayArohAshchAmarApIDa dhAribhiH . 
ha.nsairiva mahAvegairanyonyamabhidudruvuH .. 20..\\
tairvimuktA mahAprAsA jAmbUnadavibhUShaNAH . 
AshugA vimalAstIkShNAH sampeturbhujagopamAH .. 21..\\
ashvairagryajavaiH ke chidAplutya mahato rathAn . 
shirA.nsyAdadire vIrA rathinAmashvasAdinaH .. 22..\\
bahUnapi hayArohAnbhallaiH saMnataparvabhiH . 
rathI jaghAna samprApya bANagocharamAgatAn .. 23..\\
nagameghapratIkAshAshchAkShipya turagAngajAH . 
pAdairevAvamR^idnanta mattAH kanakabhUShaNAH .. 24..\\
pATyamAneShu kumbheShu pArshveShvapi cha vAraNAH . 
prAsairvinihatAH ke chidvineduH paramAturAH .. 25..\\
sAshvArohAnhayAnke chidunmathya varavAraNAH . 
sahasA chikShipustatra sa~Nkule bhairave sati .. 26..\\
sAshvArohAnviShANAgrairutkShipya turagAndvipAH . 
rathaughAnavamR^idnantaH sa dhvajAnparichakramuH .. 27..\\
pu.nstvAdabhimadatvAchcha ke chidatra mahAgajAH . 
sAshvArohAnhaya~njaghnuH karaiH sa charaNaistathA .. 28..\\
ke chidAkShipya kariNaH sAshvAnapi rathAnkaraiH . 
vikarShanto dishaH sarvAH samIyuH sarvashabdagAH .. 29..\\
AshugA vimalAstIkShNAH sampeturbhujagopamAH . 
narAshvakAyAnnirbhidya lauhAni kavachAni cha .. 30..\\
nipeturvimalAH shaktyo vIrabAhubhirarpitAH . 
maholkA pratimA ghorAstatra tatra vishAM pate .. 31..\\
dvIpicharmAvanaddhaishcha vyAghracharma shayairapi . 
vikoshairvimalaiH khaDgairabhijaghnuH parAnraNe .. 32..\\
abhiplutamabhikruddhamekapArshvAvadAritam . 
vidarshayantaH sampetuH khaDgacharma parashvadhaiH .. 33..\\
shaktibhirdAritAH ke chitsa~nchinnAshcha parashvadhaiH . 
hastibhirmR^iditAH ke chitkShuNNAshchAnye tura~NgamaiH .. 34..\\
rathanemi nikR^ittAshcha nikR^ittA nishitaiH sharaiH . 
vikroshanti narA rAja.nstatra tatra sma bAndhavAn .. 35..\\
putrAnanye pitR^Inanye bhrAtR^IMshcha saha bAndhavaiH . 
mAtulAnbhAgineyAMshcha parAnapi cha sa.nyuge .. 36..\\
vikIrNAntrAH subahavo bhagnasakthAshcha bhArata . 
bAhubhiH subhujAchchhinnaiH pArshveShu cha vidAritAH . 
krandantaH samadR^ishyanta tR^iShitA jIvitepsavaH .. 37..\\
tR^iShNA parigatAH ke chidalpasattvA vishAM pate . 
bhUmau nipatitAH sa~Nkhye jalameva yayAchire .. 38..\\
rudhiraughapariklinnA klishyamAnAshcha bhArata . 
vyanindanbhR^ishamAtmAna.n tava putrAMshcha sa~NgatAn .. 39..\\
apare kShatriyAH shUrAH kR^itavairAH parasparam . 
naiva.n shastraM vimu~nchanti naiva krandanti mAriSha . 
tarjayanti cha sa.nhR^iShTAstatra tatra parasparam .. 40..\\
nirdashya dashanaishchApi krodhAtsvadashanachchhadAn . 
bhrukuTI kuTilairvaktraiH prekShante cha parasparam .. 41..\\
apare klishyamAnAstu vraNArtAH sharapIDitAH . 
niShkUjAH samapadyanta dR^iDhasattvA mahAbalAH .. 42..\\
anye tu virathAH shUrA rathamanyasya sa.nyuge . 
prArthayAnA nipatitAH sa~NkShuNNA varavAraNaiH . 
ashobhanta mahArAja puShpitA iva kiMshukAH .. 43..\\
sambabhUvuranIkeShu bahavo bhairavasvanAH . 
vartamAne mahAbhIme tasminvIravarakShaye .. 44..\\
ahanattu pitA putraM putrashcha pitara.n raNe . 
svasrIyo mAtula.n chApi svasrIyaM chApi mAtulaH .. 45..\\
sakhAya.n cha sakhA rAjansambandhI bAndhavaM tathA . 
eva.n yuyudhire tatra kuravaH pANDavaiH saha .. 46..\\
vartamAne bhaye tasminnirmaryAde mahAhave . 
bhIShmamAsAdya pArthAnA.n vAhinI samakampata .. 47..\\
ketunA pa~ncha tAreNa tAlena bharatarShabha . 
rAjatena mahAbAhuruchchhritena mahArathe . 
babhau bhIShmastadA rAjaMshchandramA iva meruNA .. 48..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 45}
 s

gatapUrvAhNabhUyiShThe tasminnahani dAruNe . 
vartamAne mahAraudre mahAvIra varakShaye .. 1..\\
durmukhaH kR^itavarmA cha kR^ipaH shalyo viviMshatiH . 
bhIShma.n jugupurAsAdya tava putreNa choditAH .. 2..\\
etairatirathairguptaH pa~nchabhirbharatarShabha . 
pANDavAnAmanIkAni vijagAhe mahArathaH .. 3..\\
chedikAshikarUSheShu pA~nchAleShu cha bhArata . 
bhIShmasya bahudhA tAlashcharanketuradR^ishyata .. 4..\\
shirA.nsi cha tadA bhIShmo bAhUMshchApi sahAyudhAn . 
nichakarta mahAvegairbhallaiH saMnataparvabhiH .. 5..\\
nR^ityato rathamArgeShu bhIShmasya bharatarShabha . 
ke chidArtasvara.n chakrurnAgA marmaNi tADitAH .. 6..\\
abhimanyuH susa~NkruddhaH pisha~NgaisturagottamaiH . 
sa.nyukta.n rathamAsthAya prAyAdbhIShmarathaM prati .. 7..\\
jAmbUnadavichitreNa karNikAreNa ketunA . 
abhyavarShata bhIShma.n cha tAMshchaiva rathasattamAn .. 8..\\
sa tAlaketostIkShNena ketumAhatya patriNA . 
bhIShmeNa yuyudhe vIrastasya chAnucharaiH saha .. 9..\\
kR^itavarmANamekena shalyaM pa~nchabhirAyasaiH . 
viddhvA navabhirAnarchhachchhitAgraiH prapitAmaham .. 10..\\
pUrNAyatavisR^iShTena samyakpraNihitena cha . 
dhvajamekena vivyAdha jAmbUnadavibhUShitam .. 11..\\
durmukhasya tu bhallena sarvAvaraNabhedinA . 
jahAra sAratheH kAyAchchhiraH saMnataparvaNA .. 12..\\
dhanushchichchheda bhallena kArtasvaravibhUShitam . 
kR^ipasya nishitAgreNa tAMshcha tIkShNamukhaiH sharaiH .. 13..\\
jaghAna paramakruddho nR^ityanniva mahArathaH . 
tasya lAghavamudvIkShya tutuShurdevatA api .. 14..\\
labdhalakShyatayA karShNeH sarve bhIShma mukhA rathAH . 
sattvavantamamanyanta sAkShAdiva dhana~njayam .. 15..\\
tasya lAghavamArgasthamalAtasadR^ishaprabham . 
dishaH paryapatachchApa.n gANDIvamiva ghoShavat .. 16..\\
tamAsAdya mahAvegairbhIShmo navabhirAshugaiH . 
vivyAdha samare tUrNamArjuniM paravIrahA .. 17..\\
dhvaja.n chAsya tribhirbhallaishchichchheda paramaujasaH . 
sArathi.n cha tribhirbANairajaghAna yatavrataH .. 18..\\
tathaiva kR^itavarmA cha kR^ipaH shalyashcha mAriSha . 
viddhvA nAkampayatkArShNiM mainAkamiva parvatam .. 19..\\
sa taiH parivR^itaH shUro dhArtarAShTrairmahArathaiH . 
vavarSha sharavarShANi kArShNiH pa~ncha rathAnprati .. 20..\\
tatasteShAM mahAstrANi sa.nvArya sharavR^iShTibhiH . 
nanAda balavA kArShNirbhIShmAya visR^ija~nsharAn .. 21..\\
tatrAsya sumahadrAjanbAhvorbalamadR^ishyata . 
yatamAnasya samare bhIShmamardayataH sharaiH .. 22..\\
parAkrAntasya tasyaiva bhIShmo.api prAhiNochchharAn . 
sa tAMshchichchheda samare bhIShmachApachyutA~nsharAn .. 23..\\
tato dhvajamamogheShurbhIShmasya navabhiH sharaiH . 
chichchheda samare vIrastata uchchukrushurjanAH .. 24..\\
sa rAjato mahAskandhastAlo hemavibhUShitaH . 
saubhadra vishikhaishchhinnaH papAta bhuvi bhArata .. 25..\\
dhvaja.n saubhadra vishikhaiH patitaM bharatarShabha . 
dR^iShTvA bhImo.anadaddhR^iShTaH saubhadramabhiharShayan .. 26..\\
atha bhIShmo mahAstrANi divyAni cha bahUni cha . 
prAdushchakre mahAraudraH kShaNe tasminmahAbalaH .. 27..\\
tataH shatasahasreNa saubhadraM prapitAmahaH . 
avAkiradameyAtmA sharANAM nataparvaNAm .. 28..\\
tato dasha maheShvAsAH pANDavAnAM mahArathAH . 
rakShArthamabhyadhAvanta saubhadra.n tvaritA rathaiH .. 29..\\
virATaH saha putreNa dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
bhImashcha kekayAshchaiva sAtyakishcha vishAM pate .. 30..\\
javenApatatA.n teShAM bhIShmaH shAntanavo raNe . 
pA~nchAlya.n tribhirAnarchhatsAtyakiM nishitaiH sharaiH .. 31..\\
pUrNAyatavisR^iShTena kShureNa nishitena cha . 
dhvajamekana chichchheda bhImasenasya patriNA .. 32..\\
jAmbUnadamayaH ketuH kesarI narasattama . 
papAta bhImasenasya bhIShmeNa mathito rathAt .. 33..\\
bhImasenastribhirviddhvA bhIShma.n shAntanavaM raNe . 
kR^ipamekena vivyAdha kR^itavarmANamaShTabhiH .. 34..\\
pragR^ihItAgra hastena vairATirapi dantinA . 
abhyadravata rAjAnaM madrAdhipatimuttaraH .. 35..\\
tasya vAraNarAjasya javenApatato rathI . 
shalyo nivArayAmAsa vegamapratima.n raNe .. 36..\\
tasya kruddhaH sa nAgendro bR^ihataH sAdhu vAhinaH . 
padA yugamadhiShThAya jaghAna chaturo hayAn .. 37..\\
sa hatAshve rathe tiShThanmadrAdhipatirAyasIm . 
uttarAnta karI.n shakti.n chikShepa bhujagopamAm .. 38..\\
tayA bhinnatanu trANaH pravishya vipula.n tamaH . 
sa papAta gajaskandhAtpramuktA~Nkusha tomaraH .. 39..\\
samAdAya cha shalyo.asimavaplutya rathottamAt . 
vAraNendrasya vikramya chichchhedAtha mahAkaram .. 40..\\
bhinnamarmA sharavrAtaishchhinnahastaH sa vAraNaH . 
bhImamArtasvara.n kR^itvA papAta cha mamAra cha .. 41..\\
etadIdR^ishaka.n kR^itvA madrarAjo mahArathaH . 
Aruroha ratha.n tUrNaM bhAsvaraM kR^itavarmaNaH .. 42..\\
uttaraM nihata.n dR^iShTvA vairATirbhrAtara.n shubham . 
kR^itavarmaNA cha sahita.n dR^iShTvA shalyamavasthitam . 
sha~NkhaH krodhAtprajajvAla haviShA havyavAD iva .. 43..\\
sa visphArya mahachchApa.n kArtasvaravibhUShitam . 
abhyadhAvajjighA.nsanvai shalyaM madrAdhipaM balI .. 44..\\
mahatA rathavaMshena samantAtparivAritaH . 
sR^ijanbANamaya.n varShaM prAyAchchhalya rathaM prati .. 45..\\
tamApatanta.n samprekShya mattavAraNavikramam . 
tAvakAnA.n rathA sapta samantAtparyavArayan . 
madrarAjaM parIpsanto mR^ityordaMShTrAntara.n gatam .. 46..\\
tato bhIShmo mahAbAhurvinadya jalado yathA . 
tAlamAtra.n dhanurgR^ihya sha~NkhamabhyadravadraNe .. 47..\\
tamudyatamudIkShyAtha maheShvAsaM mahAbalam . 
santrastA pANDavI senA vAtavegahateva nauH .. 48..\\
tatrArjunaH santvaritaH sha~NkhasyAsItpuraHsaraH . 
bhIShmAdrakShyo.ayamadyeti tato yuddhamavartata .. 49..\\
hAhAkAro mahAnAsIdyodhAnA.n yudhi yudhyatAm . 
tejastejasi sampR^iktamityeva.n vismayaM yayuH .. 50..\\
atha shalyo gadApANiravatIrya mahArathAt . 
sha~Nkhasya chaturo vAhAnahanadbharatarShabha .. 51..\\
sa hatAshvAdrathAttUrNa.n khaDgamAdAya vidrutaH . 
bIbhatsoH syandanaM prApya tataH shAntimavindata .. 52..\\
tato bhIShmarathAttUrNamutpatanti patatriNaH . 
yairantarikShaM bhUmishcha sarvataH samavastR^itam .. 53..\\
pA~nchAlAnatha matsyAMshcha kekayAMshcha prabhadrakAn . 
bhIShmaH praharatA.n shreShThaH pAtayAmAsa mArgaNaiH .. 54..\\
utsR^ijya samare tUrNaM pANDava.n savyasAchinam . 
abhyadravata pA~nchAlya.n drupada.n senayA vR^itam . 
priya.n sambandhinaM rAja~nsharAnavakiranbahUn .. 55..\\
agnineva pradagdhAni vanAni shishirAtyaye . 
sharadagdhAnyadR^ishyanta sainyAni drupadasya ha . 
atiShThata raNe bhIShmo vidhUma iva pAvakaH .. 56..\\
madhyandine yathAditya.n tapantamiva tejasA . 
na shekuH pANDaveyasya yodhA bhIShmaM nirIkShitum .. 57..\\
vIkShA.n chakruH samantAtte pANDavA bhayapIDitAH . 
trAtAraM nAdhyagachchhanta gAvaH shItArditA iva .. 58..\\
hatavipradrute sainye nirutsAhe vimardite . 
hAhAkAro mahAnAsItpANDusainyeShu bhArata .. 59..\\
tato bhIShmaH shAntanavo nityaM maNDalakArmukaH . 
mumocha bANAndIptAgrAnahInAshIviShAniva .. 60..\\
sharairekAyanIkurvandishaH sarvA yatavrataH . 
jaghAna pANDavarathAnAdishyAdishya bhArata .. 61..\\
tataH sainyeShu bhagneShu mathiteShu cha sarvashaH . 
prApte chAsta.n dinakare na prAGYAyata kiM chana .. 62..\\
bhIShma.n cha samudIryantaM dR^iShTvA pArthA mahAhave . 
avahAramakurvanta sainyAnAM bharatarShabha .. 63..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 46}
 s

kR^ite.avahAre sainyAnAM prathame bharatarShabha . 
bhIShme cha yudhi sa.nrabdhe hR^iShTe duryodhane tathA .. 1..\\
dharmarAjastatastUrNamabhigamya janArdanam . 
bhrAtR^ibhiH sahitaH sarvaiH sarvaishchaiva janeshvaraiH .. 2..\\
shuchA paramayA yuktashchintayAnaH parAjayam . 
vArShNeyamabravIdrAjandR^iShTvA bhIShmasya vikramam .. 3..\\
kR^iShNa pashya maheShvAsaM bhIShmaM bhImaparAkramam . 
sharairdahanta.n sainyaM me grIShme kakShamivAnalam .. 4..\\
kathamenaM mahAtmAnA.n shakShyAmaH prativIkShitum . 
lelihyamAna.n sainyaM me haviShmantamivAnalam .. 5..\\
eta.n hi puruShavyAghra.n dhanuShmantaM mahAbalam . 
dR^iShTvA vipradruta.n sainyaM madIyaM mArgaNAhatam .. 6..\\
shakyo jetu.n yamaH kruddho vajrapANishcha sa.nyuge . 
varuNaH pAshabhR^ichchApi kubero vA gadAdharaH .. 7..\\
na tu bhIShmo mahAtejAH shakyo jetuM mahAbalaH . 
so.ahameva~Ngate magno bhIShmAgAdha jale.alpavaH .. 8..\\
Atmano buddhidaurbalyAdbhIShmamAsAdya keshava . 
vana.n yAsyAmi govinda shreyo me tatra jIvitum .. 9..\\
na tvimAnpR^ithivIpAlAndAtuM bhIShmAya mR^ityave . 
kShapayiShyati senAM me kR^iShNa bhIShmo mahAstravit .. 10..\\
yathAnalaM prajvalitaM pata~NgAH samabhidrutAH . 
vinAshAyaiva gachchhanti tathA me sainiko janaH .. 11..\\
kShayaM nIto.asmi vArShNeya rAjyahetoH parAkramI . 
bhrAtarashchaiva me vIrAH karshitAH sharapIDitAH .. 12..\\
mR^itkR^ite bhrAtR^isauhArdAdrAjyAdbhraShTAstathA sukhAt . 
jIvitaM bahu manye.aha.n jIvita.n hyadya durlabham .. 13..\\
jIvitasya hi sheSheNa tapastapsyAmi dushcharam . 
na ghAtayiShyAmi raNe mitrANImAni keshava .. 14..\\
rathAnme bahusAhasrAndivyairastrairmahAbalaH . 
ghAtayatyanishaM bhIShmaH pravarANAM prahAriNAm .. 15..\\
kiM nu kR^itvA kR^itaM me syAdbrUhi mAdhava mAchiram . 
madhyasthamiva pashyAmi samare savyasAchinam .. 16..\\
eko bhImaH para.n shaktyA yudhyatyeSha mahAbhujaH . 
kevalaM bAhuvIryeNa kShatradharmamanusmaran .. 17..\\
gadayA vIra ghAtinyA yathotsAhaM mahAmanAH . 
karotyasukara.n karma gajAshvarathapattiShu .. 18..\\
nAlameSha kShaya.n kartuM parasainyasya mAriSha . 
Arjavenaiva yuddhena vIra varShashatairapi .. 19..\\
eko.astravitsakhA te.aya.n so.apyasmAnsamupekShate . 
nirdahyamAnAnbhIShmeNa droNena cha mahAtmanA .. 20..\\
divyAnyastrANi bhIShmasya droNasya cha mahAtmanaH . 
dhakShyanti kShatriyAnsarvAnprayuktAni punaH punaH .. 21..\\
kR^iShNa bhIShmaH susa.nrabdhaH sahitaH sarvapArthivaiH . 
kShapayiShyati no nUna.n yAdR^isho.asya parAkramaH .. 22..\\
sa tvaM pashya maheShvAsa.n yogIShvara mahAratham . 
yo bhIShma.n shamayetsa~Nkhye dAvAgni.n jalado yathA .. 23..\\
tava prasAdAdgovinda pANDavA nihatadviShaH . 
svarAjyamanusamprAptA modiShyanti sa bAndhavAH .. 24..\\
evamuktvA tataH pArtho dhyAyannAste mahAmanAH . 
chiramantarmanA bhUtvA shokopahatachetanaH .. 25..\\
shokArtaM pANDava.n GYAtvA duHkhena hatachetasam . 
abravIttatra govindo harShayansarvapANDavAn .. 26..\\
mA shucho bharatashreShTha na tva.n shochitumarhasi . 
yasya te bhrAtaraH shUrAH sarvalokasya dhanvinaH .. 27..\\
aha.n cha priyakR^idrAjansAtyakishcha mahArathaH . 
virATadrupadau vR^iddhau dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 28..\\
tathaiva sabalAH sarve rAjAno rAjasattama . 
tvatprasAdaM pratIkShante tvadbhaktAshcha vishAM pate .. 29..\\
eSha te pArShato nitya.n hitakAmaH priye rataH . 
senApatyamanuprApto dhR^iShTadyumno mahAbalaH . 
shikhaNDI cha mahAbAho bhIShmasya nidhana.n kila .. 30..\\
etachchhrutvA tato rAjA dhR^iShTadyumnaM mahAratham . 
abravItsamitau tasyA.n vAsudevasya shR^iNvataH .. 31..\\
dhR^iShTadyumna nibodheda.n yattvA vakShyAmi mAriSha . 
nAtikramyaM bhavettachcha vachanaM mama bhAShitam .. 32..\\
bhavAnsenApatirmahya.n vAsudevena saMmataH . 
kArttikeyo yathA nitya.n devAnAmabhavatpurA . 
tathA tvamapi pANDUnA.n senAnIH puruSharShabha .. 33..\\
sa tvaM puruShashArdUla vikramya jahi kauravAn . 
aha.n cha tvAnuyAsyAmi bhImaH kR^iShNashcha mAriSha .. 34..\\
mAdrIputrau cha sahitau draupadeyAshcha daMshitAH . 
ye chAnye pR^ithivIpAlAH pradhAnAH puruSharShabha .. 35..\\
tata uddharShayansarvAndhR^iShTadyumno.abhyabhAShata . 
aha.n droNAntakaH pArtha vihitaH shambhunA purA .. 36..\\
raNe bhIShma.n tathA droNaM kR^ipa.n shalyaM jayadratham . 
sarvAnadya raNe dR^iptAnpratiyotsyAmi pArthiva .. 37..\\
athotkruShTaM maheShvAsaiH pANDavairyuddhadurmadaiH . 
samudyate pArthivendra pArShate shatrusUdane .. 38..\\
tamabravIttataH pArthaH pArShataM pR^itanA patim . 
vyUhaH krau~nchAruNo nAma sarvashatrunibarhaNaH .. 39..\\
yaM bR^ihaspatirindrAya tadA devAsure.abravIt . 
ta.n yathAvatprativyUha parAnIka vinAshanam . 
adR^iShTapUrva.n rAjAnaH pashyantu kurubhiH saha .. 40..\\
tathoktaH sa nR^idevena viShNurvajrabhR^itA iva . 
prabhAte sarvasainyAnAmagre chakre dhana~njayam .. 41..\\
AdityapathagaH ketustasyAdbhuta manoramaH . 
shAsanAtpuruhUtasya nirmito vishvakarmaNA .. 42..\\
indrAyudhasavarNAbhiH patAkAbhirala~NkR^itaH . 
AkAshaga ivAkAshe gandharvanagaropamaH . 
nR^ityamAna ivAbhAti rathacharyAsu mAriSha .. 43..\\
tena ratnavatA pArthaH sa cha gANDIvadhanvanA . 
babhUva paramopetaH svayambhUriva bhAnunA .. 44..\\
shiro.abhUddrupado rAjA mahatyA senayA vR^itaH . 
kuntibhojashcha chaidyashcha chakShuShyAstA.n janeshvara .. 45..\\
dAshArNakAH prayAgAshcha dAshreraka gaNaiH saha . 
anUpagAH kirAtAshcha grIvAyAM bharatarShabha .. 46..\\
paTachcharaishcha huNDaishcha rAjanpauravakaistathA . 
niShAdaiH sahitashchApi pR^iShThamAsIdyudhiShThiraH .. 47..\\
pakShau tu bhImasenashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
draupadeyAbhimanyushcha sAtyakishcha mahArathaH .. 48..\\
pishAchA daradAshchaiva puNDrAH kuNDI viShaiH saha . 
maDakA kaDakAshchaiva ta~NgaNAH parapa~NgaNAH .. 49..\\
bAhlikAstittirAshchaiva cholAH pANDyAshcha bhArata . 
ete janapadA rAjandakShiNaM pakShamAshritAH .. 50..\\
agniveShyA jagattuNDA paladAshAshcha bhArata . 
shabarAstumbupAshchaiva vatsAshcha saha nAkulaiH . 
nakulaH sahadevashcha vAmaM pArshva.n samAshritAH .. 51..\\
rathAnAmayutaM pakShau shirashcha niyuta.n tathA . 
pR^iShThamarbudamevAsItsahasrANi cha viMshatiH . 
grIvAyAM niyuta.n chApi sahasrANi cha saptatiH .. 52..\\
pakShakoTiprapakSheShu pakShAnteShu cha vAraNAH . 
jagmuH parivR^itA rAjaMshchalanta iva parvatAH .. 53..\\
jaghanaM pAlayAmAsa virATaH saha kekayaiH . 
kAshirAjashcha shaibyashcha rathAnAmayutaistribhiH .. 54..\\
evametaM mahAvyUha.n vyUhya bhArata pANDavAH . 
sUryodayanamichchhantaH sthitA yuddhAya daMshitAH .. 55..\\
teShAmAdityavarNAni vimalAni mahAnti cha . 
shvetachchhatrANyashobhanta vAraNeShu ratheShu cha .. 56..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 47}
 s

krau~ncha.n tato mahAvyUhamabhedyaM tanayastava . 
vyUDha.n dR^iShTvA mahAghoraM pArthenAmita tejasA .. 1..\\
AchAryamupasa~Ngamya kR^ipa.n shalya.n cha mAriSha . 
saumadatti.n vikarNa.n cha ashvatthAmAnameva cha .. 2..\\
duHshAsanAdInbhrAtR^IMshcha sa sarvAneva bhArata . 
anyAMshcha subahU~nshUrAnyuddhAya samupAgatAn .. 3..\\
prAheda.n vachana.n kAle harShaya.nstanayastava . 
nAnAshastrapraharaNAH sarve shastrAstravedinaH .. 4..\\
ekaikashaH samarthAhi yUya.n sarve mahArathAH . 
pANDuputrAnraNe hantu.n sa sainyAnkimu sa.nhatAH .. 5..\\
aparyApta.n tadasmAkaM balaM bhIShmAbhirakShitam . 
paryApta.n tvidameteShAM balaM pArthiva sattamAH .. 6..\\
sa.nsthAnAH shUrasenAshcha veNikAH kukurAstathA . 
ArevakAstrigartAshcha madrakA yavanAstathA .. 7..\\
shatru~njayena sahitAstathA duHshAsanena cha . 
vikarNena cha vIreNa tathA nandopanandakaiH .. 8..\\
chitrasenena sahitAH sahitAH pANibhadrakaiH . 
bhIShmamevAbhirakShantu saha sainyapuraskR^itAH .. 9..\\
tato droNashcha bhIShmashcha tava putrashcha mAriSha . 
avyUhanta mahAvyUhaM pANDUnAM pratibAdhane .. 10..\\
bhIShmaH sainyena mahatA samantAtparivAritaH . 
yayau prakarShanmahatI.n vAhinIM surarAD iva .. 11..\\
tamanvayAnmaheShvAso bhAradvAjaH pratApavAn . 
kuntalaishcha dashArNaishcha mAgadhaishcha vishAM pate .. 12..\\
vidarbhairmekalaishchaiva karNaprAvaraNairapi . 
sahitAH sarvasainyena bhIShmamAhavashobhinam .. 13..\\
gAndhArAH sindhusauvIrAH shibayo.atha vasAtayaH . 
shakunishcha svasainyena bhAradvAjamapAlayat .. 14..\\
tato duryodhano rAjA sahitaH sarvasodaraiH . 
ashvAtakairvikarNaishcha tathA sharmila kosalaiH .. 15..\\
daradaishchUchupaishchaiva tathA kShudrakamAlavaiH . 
abhyarakShata sa.nhR^iShTaH saubaleyasya vAhinIm .. 16..\\
bhUrishravAH shalaH shalyo bhagadattashcha mAriSha . 
vindAnuvindAvAvantyau vAmaM pArshvamapAlayan .. 17..\\
saumadattiH susharmA cha kAmbojashcha sudakShiNaH . 
shatAyushcha shrutAyushcha dakShiNaM pArshvamAsthitAH .. 18..\\
ashvatthAmA kR^ipashchaiva kR^itavarmA cha sAtvataH . 
mahatyA senayA sArdha.n senA pR^iShThe vyavasthitAH .. 19..\\
pR^iShThagopAstu tasyAsannAnAdeshyA janeshvarAH . 
ketumAnvasu dAnashcha putraH kAshyasya chAbhibhUH .. 20..\\
tataste tAvakAH sarve hR^iShTA yuddhAya bhArata . 
dadhmuH sha~NkhAnmudA yuktAH si.nhanAdAMshcha nAdayan .. 21..\\
teShA.n shrutvA tu hR^iShTAnA.n kuruvR^iddhaH pitAmahaH . 
si.nhanAda.n vinadyochchaiH sha~Nkha.n dadhmau pratApavAn .. 22..\\
tataH sha~NkhAshcha bheryashcha peshyashcha vividhAH paraiH . 
AnakAshchAbhyahanyanta sa shabdastumulo.abhavat .. 23..\\
tataH shvetairhayairyukte mahati syandane sthitau . 
pradadhmatuH sha~Nkhavarau hemaratnapariShkR^itau .. 24..\\
pA~nchajanya.n hR^iShIkesho devadatta.n dhana~njayaH . 
pauNDra.n dadhmau mahAsha~NkhaM bhImakarmA vR^ikodaraH .. 25..\\
anantavijaya.n rAjA kuntIputro yudhiShThiraH . 
nakulaH sahadevashcha sughoShamaNipuShpakau .. 26..\\
kAshirAjashcha shaibyashcha shikhaNDI cha mahArathaH . 
dhR^iShTadyumno virATashcha sAtyakishcha mahAyashAH .. 27..\\
pA~nchAlyashcha maheShvAso draupadyAH pa~ncha chAtmajAH . 
sarve dadhmurmahAsha~NkhAnsi.nhanAdAMsh cha nedire .. 28..\\
sa ghoShaH sumahA.nstatra vIraistaiH samudIritaH . 
nabhashcha pR^ithivI.n chaiva tumulo vyanunAdayat .. 29..\\
evamete mahArAja prahR^iShTAH kurupANDavAH . 
punaryuddhAya sa~njagmustApayAnAH parasparam .. 30..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 48}
 dhr

eva.n vyUDheShvanIkeShu mAmakeShvitareShu cha . 
kathaM praharatA.n shreShThAH samprahAraM prachakrire .. 1..\\

 s

sama.n vyUDheShvanIkeShu saMnaddhA ruchiradhvajAH . 
apAramiva sandR^ishya sAgarapratimaM balam .. 2..\\
teShAM madhye sthito rAjA putro duryodhanastava . 
abravIttAvakAnsarvAnyudhyadhvamiti daMshitAH .. 3..\\
te manaH krUramAsthAya samabhityaktajIvitAH . 
pANDavAnabhyavartanta sarva evochchhritadhvajAH .. 4..\\
tato yuddha.n samabhavattumulaM lomaharShaNam . 
tAvakAnAM pareShA.n cha vyatiShakta rathadvipam .. 5..\\
muktAstu rathibhirbANA rukmapu~NkhAH sutejanAH . 
saMnipeturakuNThAgrA nAgeShu cha hayeShu cha .. 6..\\
tathA pravR^itte sa~NgrAme dhanurudyamya daMshitaH . 
abhipatya mahAbAhurbhIShmo bhImaparAkramaH .. 7..\\
saubhadre bhImasene cha shauneye cha mahArathe . 
kekaye cha virAte cha dhR^iShTadyumne cha pArShate .. 8..\\
eteShu naravIreShu chedimatsyeShu chAbhitaH . 
vavarSha sharavarShANi vR^iddhaH kurupitAmahaH .. 9..\\
prAkampata mahAvyUhastasminvIra samAgame . 
sarveShAmeva sainyAnAmAsIdvyatikaro mahAn .. 10..\\
sAdita dhvajanAgAshcha hatapravara vAjinaH . 
viprayAtarathAnIkAH samapadyanta pANDavAH .. 11..\\
arjunastu naravyAghro dR^iShTvA bhIShmaM mahAratham . 
vArShNeyamabravItkruddho yAhi yatra pitAmahaH .. 12..\\
eSha bhIShmaH susa~Nkruddho vArShNeya mama vAhinIm . 
nAshayiShyati suvyakta.n duryodhana hite rataH .. 13..\\
eSha droNaH kR^ipaH shalyo vikarNashcha janArdana . 
dhArtarAShTrAshcha sahitA duryodhana purogamAH .. 14..\\
pA~nchAlAnnihaniShyanti rakShitA dR^iDhadhanvanA . 
so.ahaM bhIShma.n gamiShyAmi sainyahetorjanArdana .. 15..\\
tamabravIdvAsudevo yatto bhava dhana~njaya . 
eSha tvA prApaye vIra pitAmaha rathaM prati .. 16..\\
evamuktvA tataH shaurI ratha.n ta.n lokavishrutam . 
prApayAmAsa bhIShmAya rathaM prati janeshvara .. 17..\\
cha~nchadbahu patAkena balAkA varNavAjinA . 
samuchchhritamahAbhIma nadadvAnaraketunA . 
mahatA meghanAdena rathenAdityavarchasA .. 18..\\
vinighnankauravAnIka.n shUrasenAMshcha pANDavaH . 
AyAchchharAnnuda~nshIghra.n suhR^ichchhoSha vinAshanaH .. 19..\\
tamApatanta.n vegena prabhinnamiva vAraNam . 
trAsayAna.n raNe shUrAnpAtayanta.n cha sAyakaiH .. 20..\\
saindhava pramukhairguptaH prAchya sauvIrakekayaiH . 
sahasA pratyudIyAya bhIShmaH shAntanavo.arjunam .. 21..\\
ko hi gANDIvadhanvAnamanyaH kurupitAmahAt . 
droNa vaikartanAbhyA.n vA rathaH sa.nyAtumarhati .. 22..\\
tato bhIShmo mahArAja kauravANAM pitAmahaH . 
arjuna.n sapta saptatyA nArAchAnAM samAvR^iNot .. 23..\\
droNashcha pa~nchaviMshatyA kR^ipaH pa~nchAshatA sharaiH . 
duryodhanashchatuHShaShTyA shalyashcha navabhiH sharaiH .. 24..\\
saindhavo navabhishchApi shakunishchApi pa~nchabhiH . 
vikarNo dashabhirbhallai rAjanvivyAdha pANDavam .. 25..\\
sa tairviddho maheShvAsaH samantAnnishitaiH sharaiH . 
na vivyathe mahAbAhurbhidyamAna ivAchalaH .. 26..\\
sa bhIShmaM pa~nchaviMshatyA kR^ipa.n cha navabhiH sharaiH . 
droNa.n ShaShTyA naravyAghro vikarNa.n cha tribhiH sharaiH .. 27..\\
ArtAyani.n tribhirbANai rAjAnaM chApi pa~nchabhiH . 
pratyavidhyadameyAtmA kirITI bharatarShabha .. 28..\\
ta.n sAtyakirvirATashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
draupadeyAbhimanyushcha parivavrurdhana~njayam .. 29..\\
tato droNaM maheShvAsa.n gA~Ngeyasya priye ratam . 
abhyavarShata pA~nchAlyaH sa.nyuktaH saha somakaiH .. 30..\\
bhIShmastu rathinA.n shreShThastUrNaM vivyAdha pANDavam . 
ashItyA nishitairbANaistato.akroshanta tAvakAH .. 31..\\
teShA.n tu ninada.n shrutvA prahR^iShTAnAM prahR^iShTavat . 
pravivesha tato madhya.n rathasi.nhaH pratApavAn .. 32..\\
teShA.n tu rathasi.nhAnAM madhyaM prApya dhana~njayaH . 
chikrIDa dhanuShA rAja.NllakShya.n kR^itvA mahArathAn .. 33..\\
tato duryodhano rAjA bhIShmamAha janeshvaraH . 
pIDyamAna.n svakaM sainya.n dR^iShTvA pArthena sa.nyuge .. 34..\\
eSha pANDusutastAta kR^iShNena sahito balI . 
yatatA.n sarvasainyAnAM mUlaM naH parikR^intati . 
tvayi jIvati gA~Ngeye droNe cha rathinA.n vare .. 35..\\
tvatkR^ite hyeSha karNo.api nyastashastro mahArathaH . 
na yudhyati raNe pArtha.n hitakAmaH sadA mama .. 36..\\
sa tathA kuru gA~Ngeya yathA hanyeta phalgunaH . 
evamuktastato rAjanpitA devavratastava . 
dhikkShatradharmamityuktvA yayau pArtharathaM prati .. 37..\\
ubhau shvetahayau rAjansa.nsaktau dR^ishyapArthivAH . 
si.nhanAdAnbhR^isha.n chakruH sha~NkhashabdAMshcha bhArata .. 38..\\
drauNirduryodhanashchaiva vikarNashcha tavAtmajaH . 
parivArya raNe bhIShma.n sthitA yuddhAya mAriSha .. 39..\\
tathaiva pANDavAH sarve parivArya dhana~njayam . 
sthitA yuddhAya mahate tato yuddhamavartata .. 40..\\
gA~Ngeyastu raNe pArthamAnarchhannavabhiH sharaiH . 
tamarjunaH pratyavidhyaddashabhirmarma vedhibhiH .. 41..\\
tataH sharasahasreNa suprayuktena pANDavaH . 
arjunaH samarashlAghI bhIShmasyAvArayaddishaH .. 42..\\
sharajAla.n tatastattu sharajAlena kaurava . 
vArayAmAsa pArthasya bhIShmaH shAntanavastathA .. 43..\\
ubhau paramasa.nhR^iShTAvubhau yuddhAbhinandinau . 
nirvisheShamayudhyetA.n kR^itapratikR^itaiShiNau .. 44..\\
bhIShma chApavimuktAni sharajAlAni sandhashaH . 
shIryamANAnyadR^ishyanta bhinnAnyarjuna sAyakaiH .. 45..\\
tathaivArjuna muktAni sharajAlAni bhAgashaH . 
gA~Ngeya sharanunnAni nyapatanta mahItale .. 46..\\
arjunaH pa~nchaviMshatyA bhIShmamArchchhachchhitaiH sharaiH . 
bhIShmo.api samare pArtha.n vivyAdha triMshatA sharaiH .. 47..\\
anyonyasya hayAnviddhvA dhvajau cha sumahAbalau . 
ratheShA.n rathachakre cha chikrIDaturarindamau .. 48..\\
tataH kruddho mahArAja bhIShmaH praharatA.n varaH . 
vAsudeva.n tribhirbANairAjaghAna stanAntare .. 49..\\
bhIShmachApachyutairbANairnirviddho madhusUdanaH . 
virarAja raNe rAjansa puShpa iva kiMshukaH .. 50..\\
tato.arjuno bhR^isha.n kruddho nirviddhaM prekShya mAdhavam . 
gA~Ngeya sArathi.n sa~Nkhye nirbibheda tribhiH sharaiH .. 51..\\
yatamAnau tu tau vIrAvanyonyasya vadhaM prati . 
nAshaknutA.n tadAnyonyamabhisandhAtumAhave .. 52..\\
maNDalAni vichitrANi gatapratyAgatAni cha . 
adarshayetAM bahudhA sUta sAmarthya lAghavAt .. 53..\\
antara.n cha prahAreShu tarkayantau mahArathau . 
rAjannantaramArgasthau sthitAvAstAM muhurmuhuH .. 54..\\
ubhau si.nharavonmishra.n sha~NkhashabdaM prachakratuH . 
tathaiva chApanirghoSha.n chakratustau mahArathau .. 55..\\
tayoH sha~NkhapraNAdena rathanemi svanena cha . 
dAritA sahasA bhUmishchakampa cha nanAda cha .. 56..\\
na tayorantara.n kashchiddadR^ishe bharatarShabha . 
balinau samare shUrAvanyonyasadR^ishAvubhau .. 57..\\
chihnamAtreNa bhIShma.n tu prajaGYustatra kauravAH . 
tathA pANDusutAH pArtha.n chihnamAtreNa jaGYire .. 58..\\
tayornR^ivarayo rAjandR^ishyatAdR^ikparAkramam . 
vismaya.n sarvabhUtAni jagmurbhArata sa.nyuge .. 59..\\
na tayorvivara.n kashchidraNe pashyati bhArata . 
dharme sthitasya hi yathA na kashchidvR^ijina.n kva chit .. 60..\\
ubhau hi sharajAlena tAvadR^ishyau babhUvatuH . 
prakAshau cha punastUrNaM babhUvaturubhau raNe .. 61..\\
tatra devAH sa gandharvAshchAraNAshcha saharShibhiH . 
anyonyaM pratyabhAShanta tayordR^iShTvA parAkramam .. 62..\\
na shakyau yudhi sa.nrabdhau jetumetau mahArathau . 
sa devAsuragandharvairlokairapi katha.n chana .. 63..\\
AshcharyabhUta.n lokeShu yuddhametanmahAdbhutam . 
naitAdR^ishAni yuddhAni bhaviShyanti katha.n chana .. 64..\\
nApi shakyo raNe jetuM bhIShmaH pArthena dhImatA . 
sadhanushcha rathasthashcha pravapansAyakAnraNe .. 65..\\
tathaiva pANDava.n yuddhe devairapi durAsadam . 
na vijetu.n raNe bhIShma utsaheta dhanurdharam .. 66..\\
iti sma vAchaH shrUyante prochcharantyastatastataH . 
gA~NgeyArjunayoH sa~Nkhye stavayuktA vishAM pate .. 67..\\
tvadIyAstu tato yodhAH pANDaveyAshcha bhArata . 
anyonya.n samare jaghnustayostatra parAkrame .. 68..\\
shitadhAraistathA khaDgairvimalaishcha parashvadhaiH . 
sharairanyaishcha bahubhiH shastrairnAnAvidhairyudhi . 
ubhayoH senayorvIrA nyakR^intanta parasparam .. 69..\\
vartamAne tathA ghore tasminyuddhe sudAruNe . 
droNa pA~nchAlyayo rAjanmahAnAsItsamAgamaH .. 70..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 49}
 dhr

katha.n droNo maheShvAsaH pA~nchAlyashchApi pArShataH . 
raNe samIyaturyattau tanmamAchakShva sa~njaya .. 1..\\
diShTameva paraM manye pauruShAdapi sa~njaya . 
yatra shAntanavo bhIShmo nAtaradyudhi pANDavam .. 2..\\
bhIShmo hi samare kruddho hanyAllokAMshcharAcharAn . 
sa kathaM pANDava.n yuddhe nAtaratsa~njayaujasA .. 3..\\

 s

shR^iNu rAjansthiro bhUtvA yuddhametatsudAruNam . 
na shakyaH pANDavo jetu.n devairapi sa vAsavaiH .. 4..\\
droNastu nishitairbANairdhR^iShTadyumnamayodhayat . 
sArathi.n chAsya bhallena rathanIDAdapAtayat .. 5..\\
tasyAtha chaturo vAhAMshchaturbhiH sAyakottamaiH . 
pIDayAmAsa sa~Nkruddho dhR^iShTadyumnasya mAriSha .. 6..\\
dhR^iShTadyumnastato droNaM navatyA nishitaiH sharaiH . 
vivyAdha prahasanvIrastiShTha tiShTheti chAbravIt .. 7..\\
tataH punarameyAtmA bhAradvAjaH pratApavAn . 
sharaiH prachchhAdayAmAsa dhR^iShTadyumnamamarShaNam .. 8..\\
Adade cha shara.n ghoraM pArShatasya vadhaM prati . 
shakrAshanisamasparshaM mR^ityudaNDamivAparam .. 9..\\
hAhAkAro mahAnAsItsarvasainyasya bhArata . 
tamiShu.n sandhita.n dR^iShTvA bhAradvAjena sa.nyuge .. 10..\\
tatrAdbhutamapashyAma dhR^iShTadyumnasya pauruSham . 
yadekaH samare vIrastasthau giririvAchalaH .. 11..\\
ta.n cha dIpta.n sharaM ghoramAyAntaM mR^ityumAtmanaH . 
chichchheda sharavR^iShTi.n cha bhAradvAje mumocha ha .. 12..\\
tata uchchukrushuH sarve pA~nchAlAH pANDavaiH saha . 
dhR^iShTadyumnena tatkarmakR^ita.n dR^iShTvA suduShkaram .. 13..\\
tataH shaktiM mahAvegA.n svarNavaiDUrya bhUShitAm . 
droNasya nidhanAkA~NkShI chikShepa sa parAkramI .. 14..\\
tAmApatantI.n sahasA shakti.n kanakabhUShaNAm . 
tridhA chikShepa samare bhAradvAjo hasanniva .. 15..\\
shakti.n vinihatA.n dR^iShTvA dhR^iShTadyumnaH pratApavAn . 
vavarSha sharavarShANi droNaM prati janeshvara .. 16..\\
sharavarSha.n tatastaM tu saMnivArya mahAyashAH . 
droNo drupadaputrasya madhye chichchheda kArmukam .. 17..\\
sa chhinnadhanvA samare gadA.n gurvIM mahAyashAH . 
droNAya preShayAmAsa girisAramayIM balI .. 18..\\
sA gadA vegavanmuktA prAyAddroNa jighA.nsayA . 
tatrAdbhutamapashyAma bhAradvAjasya vikramam .. 19..\\
lAghavAdvya.nsayAmAsa gadA.n hemavibhUShitAm . 
vya.nsayitvA gadA.n tAM cha preShayAmAsa pArShate .. 20..\\
bhallAnsunishitAnpItAnsvarNapu~NkhA~nshilAshitAn . 
te tasya kavachaM bhittvA papuH shoNitamAhave .. 21..\\
athAnyaddhanurAdAya dhR^iShTadyumne mahAmanAH . 
droNa.n yudhi parAkramya sharairvivyAdha pa~nchabhiH .. 22..\\
rudhirAktau tatastau tu shushubhAte nararShabhau . 
vasanta samaye rAjanpuShpitAviva kuMshukau .. 23..\\
amarShitastato rAjanparAkramya chamUmukhe . 
droNo drupadaputrasya punashchichchheda kArmukam .. 24..\\
athaina.n chhinnadhanvAna.n sharaiH saMnataparvabhiH . 
avAkiradameyAtmA vR^iShTyA megha ivAchalam .. 25..\\
sArathi.n chAsya bhallena rathanIDAdapAtayat . 
athAsya chaturo vAhAMshchaturbhirnishitaiH sharaiH .. 26..\\
pAtayAmAsa samare si.nhanAdaM nanAda cha . 
tato.apareNa bhallena hastAchchApamathAchchhinat .. 27..\\
sa chhinnadhanvA viratho hatAshvo hatasArathiH . 
gadApANiravArohatkhyApayanpauruShaM mahat .. 28..\\
tAmasya vishikhaistUrNaM pAtayAmAsa bhArata . 
rathAdanavarUDhasya tadadbhutamivAbhavat .. 29..\\
tataH sa vipula.n charma shatachandraM cha bhAnumat . 
khaDga.n cha vipulaM divyaM pragR^ihya subhujo balI .. 30..\\
abhidudrAva vegena droNasya vadhakA~NkShayA . 
AmiShArthI yathA si.nho vane mattamiva dvipam .. 31..\\
tatrAdbhutamapashyAma bhAradvAjasya pauruSham . 
lAghava.n chAstrayogaM cha balaM bAhvoshcha bhArata .. 32..\\
yadena.n sharavarSheNa vArayAmAsa pArShatam . 
na shashAka tato gantuM balavAnapi sa.nyuge .. 33..\\
tatra sthitamapashyAma dhR^iShTadyumnaM mahAratham . 
vArayANa.n sharaughAMshcha charmaNA kR^itahastavat .. 34..\\
tato bhImo mahAbAhuH sahasAbhyapatadbalI . 
sAhAyyakArI samare pArShatasya mahAtmanaH .. 35..\\
sa droNaM nishitairbANai rAjanvivyAdha saptabhiH . 
pArShata.n cha tadA tUrNamanyamAropayadratham .. 36..\\
tato duryodhano rAjA kali~Nga.n samachodayat . 
sainyena mahatA yuktaM bhAradvAjasya rakShaNe .. 37..\\
tataH sA mahatI senA kali~NgAnA.n janeshvara . 
bhImamabhyudyayau tUrNa.n tava putrasya shAsanAt .. 38..\\
pA~nchAlyamabhisantyajya droNo.api rathinA.n varaH . 
virATadrupadau vR^iddhau yodhayAmAsa sa~Ngatau . 
dhR^iShTadyumno.api samare dharmarAja.n samabhyayAt .. 39..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
kali~NgAnA.n cha samare bhImasya cha mahAtmanaH . 
jagataH prakShaya kara.n ghorarUpaM bhayAnakam .. 40..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 50}
 dhr

tathA pratisamAdiShTaH kali~Ngo vAhinIpatiH . 
kathamadbhutakarmANaM bhImasenaM mahAbalam .. 1..\\
charanta.n gadayA vIraM daNDapANimivAntakam . 
yodhayAmAsa samare kali~NgaH saha senayA .. 2..\\

 s

putreNa tava rAjendra sa tathokto mahAbalaH . 
mahatyA senayA guptaH prAyAdbhIma rathaM prati .. 3..\\
tAmApatantI.n sahasA kali~NgAnAM mahAchamUm . 
rathanAgAshvakalilAM pragR^ihItamahAyudhAm .. 4..\\
bhImasenaH kali~NgAnAmArchhadbhArata vAhinIm . 
ketumanta.n cha naiShAdimAyAnta.n saha chedibhiH .. 5..\\
tataH shrutAyuH sa~Nkruddho rAGYA ketumatA saha . 
AsasAda raNe bhIma.n vyUDhAnIkeShu chediShu .. 6..\\
rathairanekasAhasraiH kali~NgAnA.n janAdhipaH . 
ayutena gajAnA.n cha niShAdaiH saha ketumAn . 
bhImasena.n raNe rAjansamantAtparyavArayat .. 7..\\
chedimatsya karUShAshcha bhImasenapurogamAH . 
abhyavartanta sahasA niShAdAnsaha rAjabhiH .. 8..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n ghorarUpaM bhayAnakam . 
prajAnanna cha yodhAnsvAnparasparajighA.nsayA .. 9..\\
ghoramAsIttato yuddhaM bhImasya sahasA paraiH . 
yathendrasya mahArAja mahatyA daitya senayA .. 10..\\
tasya sainyasya sa~NgrAme yudhyamAnasya bhArata . 
babhUva sumahA~nshabdaH sAgarasyeva garjataH .. 11..\\
anyonyasya tadA yodhA nikR^intanto vishAM pate . 
mahI.n chakrushchitA.n sarvAM shashashoNitasaMnibhAm .. 12..\\
yodhAMshcha svA parAnvApi nAbhyajAnajjighA.nsayA . 
svAnapyAdadate svAshcha shUrAH samaradurjayAH .. 13..\\
vimardaH sumahAnAsIdalpAnAM bahubhiH saha . 
kali~NgaiH saha chedInAM niShAdaishcha vishAM pate .. 14..\\
kR^itvA puruShakAra.n tu yathAshakti mahAbalAH . 
bhImasenaM parityajya saMnyavartanta chedayaH .. 15..\\
sarvaiH kali~NgairAsannaH saMnivR^itteShu chediShu . 
svabAhubalamAsthAya na nyavartata pANDavaH .. 16..\\
na chachAla rathopasthAdbhImaseno mahAbalaH . 
shitairavAkiranbANaiH kali~NgAnA.n varUthinIm .. 17..\\
kali~Ngastu maheShvAsaH putrashchAsya mahArathaH . 
shakradeva iti khyAto jaghnatuH pANDava.n sharaiH .. 18..\\
tato bhImo mahAbAhurvidhunvanruchira.n dhanuH . 
yodhayAmAsa kAli~NgAnsvabAhubalamAshritaH .. 19..\\
shakradevastu samare visR^ijansAyakAnbahUn . 
ashvA~njaghAna samare bhImasenasya sAyakaiH . 
vavarSha sharavarShANi tapAnte jalado yathA .. 20..\\
hatAshve tu rathe tiShThanbhImaseno mahAbalaH . 
shakradevAya chikShepa sarvashaikyAyasI.n gadAm .. 21..\\
sa tayA nihato rAjankali~Ngasya suto rathAt . 
sa dhvajaH saha sUtena jagAma dharaNItalam .. 22..\\
hatamAtmasuta.n dR^iShTvA kali~NgAnAM janAdhipaH . 
rathairanekasAhasrairbhimasyAvArayaddishaH .. 23..\\
tato bhImo mahAbAhurgurvI.n tyaktvA mahAgadAm . 
udbabarhAtha nistriMsha.n chikIrShuH karma dAruNam .. 24..\\
charma chApratima.n rAjannArShabhaM puruSharShabha . 
nakShatairardhachandraishcha shAtakumbhamayaish chitam .. 25..\\
kali~Ngastu tataH kruddho dhanurjyAmavamR^ijya ha . 
pragR^ihya cha shara.n ghorameka.n sarpaviShopamam . 
prAhiNodbhImasenAya vadhAkA~NkShI janeshvaraH .. 26..\\
tamApatanta.n vegena preritaM nishitaM sharam . 
bhImaseno dvidhA rAjaMshchichchheda vipulAsinA . 
udakroshachcha sa.nhR^iShTastrAsayAno varUthinIm .. 27..\\
kali~Ngastu tataH kruddho bhImasenAya sa.nyuge . 
tomarAnprAhiNochchhIghra.n chaturdasha shilAshitAn .. 28..\\
tAnaprAptAnmahAbAhuH khagatAneva pANDavaH . 
chichchheda sahasA rAjannasambhrAnto varAsinA .. 29..\\
nikR^itya tu raNe bhImastomarAnvai chaturdasha . 
bhAnumantamabhiprekShya prAdravatpuruSharShabhaH .. 30..\\
bhAnumA.nstu tato bhIma.n sharavarSheNa chhAdayan . 
nanAda balavannAdaM nAdayAno nabhastalam .. 31..\\
na ta.n sa mamR^iShe bhImaH si.nhanAdaM mahAraNe . 
tataH svareNa mahatA vinanAda mahAsvanam .. 32..\\
tena shabdena vitrastA kali~NgAnA.n varUthinI . 
na bhIma.n samare mene mAnuShaM bharatarShabha .. 33..\\
tato bhImo mahArAja naditvA vipula.n svanam . 
sAsirvegAdavaplutya dantAbhyA.n vAraNottamam .. 34..\\
Aruroha tato madhyaM nAgarAjasya mAriSha . 
khaDgena pR^ithunA madhye bhAnumantamato.achchhinat .. 35..\\
so.antarAyudhina.n hatvA rAjaputramarindamaH . 
gurubhArasaha skandhe nAgasyAsimapAtayat .. 36..\\
chhinnaskandhaH sa vinadanpapAta gajayUthapaH . 
ArugNaH sindhuvegena sAnumAniva parvataH .. 37..\\
tatastasmAdavaplutya gajAdbhArata bhArataH . 
khaDgapANiradInAtmA atiShThadbhuvi daMshitaH .. 38..\\
sa chachAra bahUnmArgAnabhItaH pAtayangajAn . 
agnichakramivAviddha.n sarvataH pratyadR^ishyata .. 39..\\
ashvavR^indeShu nAgeShu rathAnIkeShu chAbhibhUH . 
padAtInA.n cha sa~NgheShu vinighna~nshoNitokShitaH . 
shyenavadvyacharadbhImo raNe ripubalotkaTaH .. 40..\\
chhinda.nsteShA.n sharIrANi shirA.nsi cha mahAjavaH . 
khaDgena shitadhAreNa sa.nyuge gaya yodhinAm .. 41..\\
padAtirekaH sa~NkruddhaH shatrUNAM bhayavardhanaH . 
mohayAmAsa cha tadA kAlAnta ka yamopamaH .. 42..\\
mUDhAshcha te tamevAjau vinadantaH samAdravan . 
sAsimuttamavegena vicharantaM mahAraNe .. 43..\\
nikR^itya rathinAmAjau ratheshAshcha yugAni cha . 
jaghAna rathinashchApi balavAnarimardanaH .. 44..\\
bhImasenashcharanmArgAnsubahUnpratyadR^ishyata . 
bhrAntamudbhrAntamAviddhamAplutaM prasR^ita.n sR^itam . 
sampAta.n samudIrya.n cha darshayAmAsa pANDavaH .. 45..\\
ke chidagrAsinA chhinnAH pANDavena mahAtmanA . 
vinedurbhinnamarmANo nipetushcha gatAsavaH .. 46..\\
chhinnadantA grahastAshcha bhinnakumbhAstathApare . 
viyodhAH svAnyanIkAni jaghnurbhArata vAraNAH . 
nipetururvyA.n cha tathA vinadanto mahAravAn .. 47..\\
chhinnAMshcha tomarAMshchApAnmahAmAtrashirA.nsi cha . 
paristomAni chitrANi kakShyAshcha kanakojjvalAH .. 48..\\
graiveyANyatha shaktIshcha patAkAH kaNapA.nstathA . 
tUNIrANyatha yantrANi vichitrANi dhanUMShi cha .. 49..\\
agnikuNDAni shubhrANi tottrAMshchaivA~NkushaiH saha . 
ghaNTAshcha vividhA rAjanhemagarbhA.nstsarUnapi . 
patataH patitAMshchaiva pashyAmaH saha sAdibhiH .. 50..\\
chhinnagAtrAvara karairnihataishchApi vAraNaiH . 
AsIttasminsamAstIrNA patitairbhUnagairiva .. 51..\\
vimR^idyaivaM mahAnAgAnmamardAshvAnnararShabhaH . 
ashvArohavarAMshchApi pAtayAmAsa bhArata . 
tadghoramabhavadyuddha.n tasya teShAM cha bhArata .. 52..\\
khalInAnyatha yoktrANi kashAshcha kanakojjvalAH . 
paristomAshcha prAsAshcha R^iShTayashcha mahAdhanAH .. 53..\\
kavachAnyatha charmANi chitrANyAstaraNAni cha . 
tatra tatrApaviddhAni vyadR^ishyanta mahAhave .. 54..\\
protha yantrairvichitraishcha shastraishcha vimalaistathA . 
sachakre vasudhA.n kIrNA.n shabalaiH kusumairiva .. 55..\\
Aplutya rathinaH kAMshchitparAmR^ishya mahAbalaH . 
pAtayAmAsa khaDgena sa dhvajAnapi pANDavaH .. 56..\\
muhurutpatato dikShu dhAvatashcha yashasvinaH . 
mArgAMshcha charatashchitrAnvyasmayanta raNe janAH .. 57..\\
nijaghAna padA kAMshchidAkShipyAnyAnapothayat . 
khaDgenAnyAMshcha chichchheda nAdenAnyAMshcha bhIShayan .. 58..\\
Uruvegena chApyanyAnpAtayAmAsa bhUtale . 
apare chainamAlokya bhayAtpa~nchatvamAgatAH .. 59..\\
eva.n sA bahulA senA kali~NgAnA.n tarasvinAm . 
parivArya raNe bhIShmaM bhImasenamupAdravat .. 60..\\
tataH kali~Nga sainyAnAM pramukhe bharatarShabha . 
shrutAyuShamabhiprekShya bhImasenaH samabhyayAt .. 61..\\
tamAyAntamabhiprekShya kali~Ngo navabhiH sharaiH . 
bhImasenamameyAtmA pratyavidhyatstanAntare .. 62..\\
kali~Nga bANAbhihatastottrArdita iva dviShaH . 
bhImasenaH prajajvAla krodhenAgnirivendhanaiH .. 63..\\
athAshokaH samAdAya ratha.n hemapariShkR^itam . 
bhIma.n sampAdayAmAsa rathena rathasArathiH .. 64..\\
tamAruhya ratha.n tUrNaM kaunteyaH shatrusUdanaH . 
kali~NgamabhidudrAva tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 65..\\
tataH shrutAyurbalavAnbhImAya nishitA~nsharAn . 
preShayAmAsa sa~Nkruddho darshayanpANilAghavam .. 66..\\
sa kArmukavarotsR^iShTairnavabhirnishitaiH sharaiH . 
samAhato bhR^isha.n rAjankali~Ngena mahAyashAH . 
sa~ncukrudhe bhR^ishaM bhImo daNDAhata ivoragaH .. 67..\\
kruddhashcha chApamAyamya balavadbalinA.n varaH . 
kali~NgamavadhItpArtho bhImaH saptabhirAyasaiH .. 68..\\
kShurAbhyA.n chakrarakShau cha kali~Ngasya mahAbalau . 
satyadeva.n cha satyaM cha prAhiNodyamasAdanam .. 69..\\
tataH punarameyAtmA nArAchairnishitaistribhiH . 
ketumanta.n raNe bhImo.agamayadyamasAdanam .. 70..\\
tataH kali~NgAH sa~NkruddhA bhImasenamamarShaNam . 
anIkairbahusAhasraiH kShatriyAH samavArayan .. 71..\\
tataH shaktigadA khaDgatomararShTi parashvadhaiH . 
kali~NgAshcha tato rAjanbhImasenamavAkiran .. 72..\\
saMnivArya sa tA.n ghorA.n sharavR^iShTiM samutthitAm . 
gadAmAdAya tarasA pariplutya mahAbalaH . 
bhImaH saptashatAnvIrAnanayadyamasAdanam .. 73..\\
punashchaiva dvisAhasrAnkali~NgAnarimardanaH . 
prAhiNonmR^ityulokAya tadadbhutamivAbhavat .. 74..\\
eva.n sa tAnyanIkAni kali~NgAnAM punaH punaH . 
bibheda samare vIraH prekShya bhIShmaM mahAvratam .. 75..\\
hatArohAshcha mAta~NgAH pANDavena mahAtmanA . 
viprajagmuranIkeShu meghA vAtahatA iva . 
mR^idantaH svAnyanIkAni vinadantaH sharAturAH .. 76..\\
tato bhImo mahAbAhuH sha~NkhaM prAdhmApayadbalI . 
sarvakAli~NgasainyAnAM manA.nsi samakampayat .. 77..\\
mohashchApi kali~NgAnAmAvivesha parantapa . 
prAkampanta cha sainyAni vAhanAni cha sarvashaH .. 78..\\
bhImena samare rAjangajendreNeva sarvataH . 
mArgAnbahUnvicharatA dhAvatA cha tatastataH . 
muhurutpatatA chaiva saMmohaH samajAyata .. 79..\\
bhImasena bhayatrasta.n sainya.n cha samakampata . 
kShobhyamANamasambAdhaM prAheNeva mahatsaraH .. 80..\\
trAsiteShu cha vIreShu bhImenAdbhuta karmaNA . 
punarAvartamAneShu vidravatsu cha sa~NghashaH .. 81..\\
sarvakAli~NgayodheShu pANDUnA.n dhvajinIpatiH . 
abravItsvAnyanIkAni yudhyadhvamiti pArShataH .. 82..\\
senApativachaH shrutvA shikhaNDipramukhA gaNAH . 
bhImamevAbhyavartanta rathAnIkaiH prahAribhiH .. 83..\\
dharmarAjashcha tAnsarvAnupajagrAha pANDavaH . 
mahatA meghavarNena nAgAnIkena pR^iShThataH .. 84..\\
eva.n sa~ncodya sarvANi svAnyanIkAni pArShataH . 
bhImasenasya jagrAha pArShNi.n satpuruShochitAm .. 85..\\
na hi pA~nchAlarAjasya loke kash chana vidyate . 
bhIma sAtyakayoranyaH prANebhyaH priyakR^ittamaH .. 86..\\
so.apashyatta.n kali~NgeShu charantamarisUdanam . 
bhImasenaM mahAbAhuM pArShataH paravIrahA .. 87..\\
nanarda bahudhA rAjanhR^iShTashchAsItparantapaH . 
sha~Nkha.n dadhmau cha samare si.nhanAdaM nanAda cha .. 88..\\
sa cha pArAvatAshvasya rathe hemapariShkR^ite . 
kovidAradhvaja.n dR^iShTvA bhImasenaH samAshvasat .. 89..\\
dhR^iShTadyumnastu ta.n dR^iShTvA kali~NgaiH samabhidrutam . 
bhImasenamameyAtmA trANAyAjau samabhyayAt .. 90..\\
tau dUrAtsAtyakirdR^iShTvA dhR^iShTadyumnavR^ikodarau . 
kali~NgAnsamare vIrau yodhayantau manasvinau .. 91..\\
sa tatra gatvA shaineyo javena jayatA.n varaH . 
pArtha pArShatayoH pArShNi.n jagrAha puruSharShabhaH .. 92..\\
sa kR^itvA kadana.n tatra pragR^ihItasharAsanaH . 
Asthito raudramAtmAna.n jaghAna samare parAn .. 93..\\
kali~Nga prabhavA.n chaiva mA.nsashoNitakardamAm . 
rudhirasyandinI.n tatra bhImaH prAvartayannadIm .. 94..\\
antareNa kali~NgAnAM pANDavAnA.n cha vAhinIm . 
santatAra sudustArAM bhImaseno mahAbalaH .. 95..\\
bhImasena.n tathA dR^iShTvA prAkrosha.nstAvakA nR^ipa . 
kAlo.ayaM bhImarUpeNa kali~NgaiH saha yudhyate .. 96..\\
tataH shAntanavo bhIShmaH shrutvA taM ninada.n raNe . 
abhyayAttvarito bhIma.n vyUDhAnIkaH samantataH .. 97..\\
ta.n sAtyakirbhImaseno dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
abhyadravanta bhIShmasya ratha.n hemapariShkR^itam .. 98..\\
parivArya cha te sarve gA~Ngeya.n rabhasaM raNe . 
tribhistribhiH sharairghorairbhIShmamAnarchhura~njasA .. 99..\\
pratyavidhyata tAnsarvAnpitA devavratastava . 
yatamAnAnmaheShvAsA.nstribhistribhirajihmagaiH .. 100..\\
tataH sharasahasreNa saMnivArya mahArathAn . 
hayAnkA~nchanasaMnAhAnbhImasya nyahanachchharaiH .. 101..\\
hatAshve tu rathe tiShThanbhImasenaH pratApavAn . 
shakti.n chikShepa tarasA gA~Ngeyasya rathaM prati .. 102..\\
aprAptAmeva tA.n shaktiM pitA devavratastava . 
tridhA chichchheda samare sA pR^ithivyAmashIryata .. 103..\\
tataH shaikyAyasI.n gurvIM pragR^ihya balavadgadAm . 
bhImaseno rathA tUrNaM pupluve manujarShabha .. 104..\\
sAtyako.api tatastUrNaM bhImasya priyakAmyayA . 
sArathi.n kuruvR^iddhasya pAtayAmAsa sAyakaiH .. 105..\\
bhIShmastu nihate tasminsArathau rathinA.n varaH . 
vAtAyamAnaistairashvairapanIto raNAjirAt .. 106..\\
bhImasenastato rAjannapanIte mahAvrate . 
prajajvAla yathA vahnirdahankakShamivaidhitaH .. 107..\\
sa hatvA sarvakAli~NgAnsenA madhye vyatiShThata . 
nainamabhyutsahanke chittAvakA bharatarShabha .. 108..\\
dhR^iShTadyumnastamAropya svarathe rathinA.n varaH . 
pashyatA.n sarvasainyAnAmapovAha yashasvinam .. 109..\\
sampUjyamAnaH pA~nchAlyairmatsyaishcha bharatarShabha . 
dhR^iShTadyumnaM pariShvajya sameyAdatha sAtyakim .. 110..\\
athAbravIdbhImasena.n sAtyakiH satyavikramaH . 
praharShayanyaduvyAghro dhR^iShTadyumnasya pashyataH .. 111..\\
diShTyA kali~Nga rAjashcha rAjaputrashcha ketumAn . 
shakradevashcha kAli~NgaH kali~NgAshcha mR^idhe hatAH .. 112..\\
svabAhubalavIryeNa nAgAshvarathasa~NkulaH . 
mahAvyUhaH kali~NgAnAmekena mR^iditastvayA .. 113..\\
evamuktvA shinernaptA dIrghabAhurarindamaH . 
rathAdrathamabhidrutya paryaShvajata pANDavam .. 114..\\
tataH svarathamAruhya punareva mahArathaH . 
tAvakAnavadhItkruddho bhImasya balamAdadhat .. 115..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 51}
 s

gatAparAhNabhUyiShThe tasminnahani bhArata . 
rathanAgAshvapattInA.n sAdinA.n cha mahAkShaye .. 1..\\
droNaputreNa shalyena kR^ipeNa cha mahAtmanA . 
samasajjata pA~nchAlyastribhiretairmahArathaiH .. 2..\\
sa lokaviditAnashvAnnijaghAna mahAbalaH . 
drauNeH pA~nchAla dAyAdaH shitairdashabhirAshugaiH .. 3..\\
tataH shalya ratha.n tUrNamAsthAya hatavAhanaH . 
drauNiH pA~nchAla dAyAdamabhyavarShadatheShubhiH .. 4..\\
dhR^iShTadyumna.n tu sa.nsaktaM drauNinA dR^ishya bhArata . 
saubhadre.abhyapatattUrNa.n vikirannishitA~nsharAn .. 5..\\
sa shalyaM pa~nchaviMshatyA kR^ipa.n cha navabhiH sharaiH . 
ashvatthAmAnamaShTAbhirvivyAdha puruSharShabha .. 6..\\
Arjuni.n tu tatastUrNaM drauNirvivyAdha patriNA . 
shalyo dvAdashabhishchaiva kR^ipashcha nishitaistribhiH .. 7..\\
lakShmaNastava pautrastu tava pautramavasthitam . 
abhyavartata sa.nhR^iShTastato yuddhamavartata .. 8..\\
dauryodhanistu sa~NkruddhaH saubhadraM navabhiH sharaiH . 
vivyAdha samare rAja.nstadadbhutamivAbhavat .. 9..\\
abhimanyustu sa~Nkruddho bhrAtaraM bharatarShabha . 
sharaiH pa~nchAshatA rAjankShiprahasto.abhyavidhyata .. 10..\\
lakShmaNo.api tatastasya dhanushchichchheda patriNA . 
muShTideshe mahArAja tata uchchukrushurjanAH .. 11..\\
tadvihAya dhanushchhinna.n saubhadraH paravIrahA . 
anyadAdattavAMshchitra.n kArmuka.n vegavattaram .. 12..\\
tau tatra samare hR^iShTau kR^itapratikR^itaiShiNau . 
anyonya.n vishikhaistIkShNairjaghnatuH puruSharShabhau .. 13..\\
tato duryodhano rAjA dR^iShTvA putraM mahAratham . 
pIDita.n tava pautreNa prAyAttatra janeshvaraH .. 14..\\
saMnivR^itte tava sute sarva eva janAdhipAH . 
Arjuni.n rathavaMshena samantAtparyavArayan .. 15..\\
sa taiH parivR^itaH shUraiH shUro yudhi sudurjayaiH . 
na sma vivyathate rAjankR^iShNa tulyaparAkramaH .. 16..\\
saubhadramatha sa.nsakta.n tatra dR^iShTvA dhana~njayaH . 
abhidudrAva sa~NkruddhastrAtukAmaH svamAtmajam .. 17..\\
tataH sarathanAgAshvA bhIShmadroNapurogamAH . 
abhyavartanta rAjAnaH sahitAH savyasAchinam .. 18..\\
uddhUta.n sahasA bhaumaM nAgAshvarathasAdibhiH . 
divAkarapathaM prApya rajastIvramadR^ishyata .. 19..\\
tAni nAgasahasrANi bhUmipAla shatAni cha . 
tasya bANapathaM prApya nAbhyavartanta sarvashaH .. 20..\\
praNeduH sarvabhUtAni babhUvustimirA dishaH . 
kurUNAmanayastIvraH samadR^ishyata dAruNaH .. 21..\\
nApyantarikShaM na disho na bhUmirna cha bhAskaraH . 
prajaGYe bharatashreShTha sharasa~NghaiH kirITinaH .. 22..\\
sAdita dhvajanAgAstu hatAshvA rathino bhR^isham . 
vipradruta rathAH ke chiddR^ishyante rathayUthapAH .. 23..\\
virathA rathinashchAnye dhAvamAnAH samantataH . 
tatra tatraiva dR^ishyante sAyudhAH sA~NgadairbhujaiH .. 24..\\
hayArohA hayA.nstyaktvA gajArohAshcha dantinaH . 
arjunasya bhayAdrAjansamantAdvipradudruvuH .. 25..\\
rathebhyashcha gajebhyashcha hayebhyashcha narAdhipAH . 
patitAH pAtyamAnAshcha dR^ishyante.arjuna tADitAH .. 26..\\
sagadAnudyatAnbAhUnsa khaDgAMshcha vishAM pate . 
sa prAsAMshcha sa tUNIrAnsa sharAnsa sharAsanAn .. 27..\\
sA~NkushAnsa patAkAMshcha tatra tatrArjuno nR^iNAm . 
nichakarta sharairugrai raudraM bibhradvapustadA .. 28..\\
parighANAM pravR^iddhAnAM mudgarANA.n cha mAriSha . 
prAsAnAM bhiNDipAlAnAM nistriMshAnA.n cha sa.nyuge .. 29..\\
parashvadhAnA.n tIkShNAnAM tomarANAM cha bhArata . 
varmaNA.n chApaviddhAnAM kavachAnAM cha bhUtale .. 30..\\
dhvajAnA.n charmaNAM chaiva vyajanAnAM cha sarvashaH . 
chhatrANA.n hemadaNDAnA.n chAmarANAM cha bhArata .. 31..\\
pratodAnA.n kashAnAM cha yoktrANAM chaiva mAriSha . 
rAshayashchAtra dR^ishyante vinikIrNA raNakShitau .. 32..\\
nAsIttatra pumAnkashchittava sainyasya bhArata . 
yo.arjuna.n samare shUraM pratyudyAyAtkatha.n chana .. 33..\\
yo yo hi samare pArthaM patyudyAti vishAM pate . 
sa sa vai vishikhaistIkShNaiH paralokAya nIyate .. 34..\\
teShu vidravamANeShu tava yodheShu sarvashaH . 
arjuno vAsudevashcha dadhmaturvArijottamau .. 35..\\
tatprabhagnaM bala.n dR^iShTvA pitA devavratastava . 
abravItsamare shUraM bhAradvAja.n smayanniva .. 36..\\
eSha pANDusuto vIraH kR^iShNena sahito balI . 
tathA karoti sainyAni yathA kuryAddhana~njayaH .. 37..\\
na hyeSha samare shakyo jetumadya katha.n chana . 
yathAsya dR^ishyate rUpa.n kAlAntakayamopamam .. 38..\\
na nivartayitu.n chApi shakyeyaM mahatI chamUH . 
anyonyaprekShayA pashya dravatIya.n varUthinI .. 39..\\
eSha chAsta.n girishreShThaM bhAnumAnpratipadyate . 
vapUMShi sarvalokasya sa.nharanniva sarvathA .. 40..\\
tatrAvahAra.n samprAptaM manye.ahaM puruSharShabha . 
shrAntA bhItAshcha no yodhA na yotsyanti katha.n chana .. 41..\\
evamuktvA tato bhIShmo droNamAchArya sattamam . 
avahAramatho chakre tAvakAnAM mahArathaH .. 42..\\
tato.avahAraH sainyAnA.n tava teShAM cha bhArata . 
asta.n gachchhati sUrye.abhUtsandhyAkAle cha vartati .. 43..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 52}
 s

prabhAtAyA.n tu sharvaryAM bhIShmaH shAntanavastataH . 
anIkAnyAnusa.nyAne vyAdideshAtha bhArata .. 1..\\
gAruDa.n cha mahAvyUhaM chakre shAntanavastadA . 
putrANA.n te jayAkA~NkShI bhIShmaH kurupitAmahaH .. 2..\\
garuDasya svaya.n tuNDe pitA devavratastava . 
chakShuShI cha bharadvAjaH kR^itavarmA cha sAtvataH .. 3..\\
ashvatthAmA kR^ipashchaiva shIrShamAstA.n yashasvinau . 
trigartairmatsyakaikeyairvATadhAnaishcha sa.nyutau .. 4..\\
bhUrishravAH shalaH shalyo bhagadattashcha mAriSha . 
madrakAH sindhusauvIrAstathA pa~ncha nadAsh cha ye .. 5..\\
jayadrathena sahitA grIvAyA.n saMniveshitAH . 
pR^iShThe duryodhano rAjA sodaraiH sAnugairvR^itaH .. 6..\\
vindAnuvindAvAvantyau kAmbojashcha shakaiH saha . 
puchchhamAsanmahArAja shUrasenAshcha sarvashaH .. 7..\\
mAgadhAshcha kali~NgAshcha dAsheraka gaNaiH saha . 
dakShiNaM pakShamAsAdya sthitA vyUhasya daMshitAH .. 8..\\
kAnanAshcha viku~njAshcha muktAH puNDrAviShastathA . 
bR^ihadbalena sahitA vAmaM pakShamupAshritAH .. 9..\\
vyUDha.n dR^iShTvA tu tatsainya.n savyasAchI parantapaH . 
dhR^iShTadyumnena sahitaH pratyavyUhata sa.nyuge . 
ardhachandreNa vyUhena vyUha.n tamatidAruNam .. 10..\\
dakShiNa.n shR^i~NgamAsthAya bhImaseno vyarochata . 
nAnAshastraughasampannairnAnAdeshyairnR^ipairvR^itaH .. 11..\\
tadanveva virATashcha drupadashcha mahArathaH . 
tadanantaramevAsInnIlo lIlAyudhaiH saha .. 12..\\
nIlAdanantara.n chaiva dhR^iShTaketurmahArathaH . 
chedikAshikarUShaishcha pauravaishchAbhisa.nvR^itaH .. 13..\\
dhR^iShTadyumnaH shikhaNDI cha pA~nchAlAshcha prabhadrakAH . 
madhye sainyasya mahataH sthitA yuddhAya bhArata .. 14..\\
tathaiva dharmarAjo.api gajAnIkena sa.nvR^itaH . 
tatastu sAtyakI rAjandraupadyAH pa~ncha chAtmajAH .. 15..\\
abhimanyustatastUrNamirAvAMshcha tataH param . 
bhaimasenistato rAjankekayAshcha mahArathAH .. 16..\\
tato.abhUddvipadA.n shreShTho vAmaM pArshvamupAshritaH . 
sarvasya jagato goptA goptA yasya janArdanaH .. 17..\\
evametanmahAvyUhaM pratyavyUhanta pANDavAH . 
vadhArtha.n tava putrANAM tatpakSha.n ye cha sa~NgatAH .. 18..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n vyatiShakta rathadvipam . 
tAvakAnAM pareShA.n cha nighnatAm itaretaram .. 19..\\
hayaughAshcha rathaughAshcha tatra tatra vishAM pate . 
sampatantaH sma dR^ishyante nighnamAnAH parasparam .. 20..\\
dhAvatA.n cha rathaughAnAM nighnatAM cha pR^ithakpR^ithak . 
babhUva tumulaH shabdo vimishro dundubhisvanaiH .. 21..\\
divaspR^innaravIrANAM nighnatAm itaretaram . 
samprahAre sutumule tava teShA.n cha bhArata .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 53}
 s

tato vyUDheShvanIkeShu tAvakeShvitareShu cha . 
dhana~njayo rathAnIkamavadhIttava bhArata . 
sharairatiratho yuddhe pAtayanrathayUthapAn .. 1..\\
te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakShaye . 
dhArtarAShTrA raNe yattAH pANDavAnpratyayodhayan . 
prArthayAnA yasho dIptaM mR^ityu.n kR^itvA nivartanam .. 2..\\
ekAgramanaso bhUtvA pANDavAnA.n varUthinIm . 
babha~njurbahusho rAja.nste chAbhajyanta sa.nyuge .. 3..\\
dravadbhiratha bhagnaish cha parivartadbhireva cha . 
pANDavaiH kauravaishchaiva na praGYAyata ki.n chana .. 4..\\
udatiShThadrajo bhauma.n chhAdayAnaM divAkaram . 
dishaH pratidisho vApi tatra jaGYuH katha.n chana .. 5..\\
anumAnena sa~nj~nAbhirnAmagotraishcha sa.nyuge . 
vartate sma tadA yuddha.n tatra tatra vishAM pate .. 6..\\
na vyUho bhidyate tatra kauravANA.n kathaM chana . 
rakShitaH satyasandhena bhAradvAjena dhImatA .. 7..\\
tathaiva pANDaveyAnA.n rakShitaH savyasAchinA . 
nAbhidhyata mahAvyUho bhImena cha surakShitaH .. 8..\\
senAgrAdabhiniShpatya prAyudhya.nstatra mAnavAH . 
ubhayoH senayo rAjanvyatiShakta rathadvipAH .. 9..\\
hayArohairhayArohAH pAtyante sma mahAhave . 
R^iShTibhirvimalAgrAbhiH prAsairapi cha sa.nyuge .. 10..\\
rathI ratninamAsAdya sharaiH kanakabhUShaNaiH . 
pAtayAmAsa samare tasminnatibhaya.n kare .. 11..\\
gajArohA gajArohAnnArAchasharatomaraiH . 
sa.nsaktAH pAtayAmAsustava teShA.n cha sa~NghashaH .. 12..\\
pattisa~NghA raNe pattInbhiNDipAla parashvadhaiH . 
nyapAtayanta sa.nhR^iShTAH parasparakR^itAgasaH .. 13..\\
padAtI rathina.n sa~Nkhye rathI chApi padAtinam . 
nyapAtayachchhitaiH shastraiH senayorubhayorapi .. 14..\\
gajArohA hayArohAnpAtayA.n chakrire tadA . 
hayArohA gajasthAMshcha tadadbhutamivAbhavat .. 15..\\
gajAroha varaishchApi tatra tatra padAtayaH . 
pAtitAH samadR^ishyanta taishchApi gajayodhinaH .. 16..\\
pattisa~NghA hayArohaiH sAdisa~NghAshcha pattibhiH . 
pAtyamAnA vyadR^ishyanta shatasho.atha sahasrashaH .. 17..\\
dhvajaistatrApaviddhaishcha kArmukaistomaraistathA . 
prAsaistathA gadAbhishcha parighaiH kampanaistathA .. 18..\\
shaktibhiH kavachaishchitraiH kaNapaira~Nkushairapi . 
nistriMshairvimalaishchApi svarNapu~NkhaiH sharaistathA .. 19..\\
paristomaiH kuthAbhishcha kambalaishcha mahAdhanaiH . 
bhUrbhAti bharatashreShTha sragdAmairiva chitritA .. 20..\\
narAshvakAyaiH patitairdantibhishcha mahAhave . 
agamyarUpA pR^ithivI mA.nsashoNitakardamA .. 21..\\
prashashAma rajo bhauma.n vyukShitaM raNashoNitaiH . 
dishashcha vimalAH sarvAH sambabhUvurjaneshvara .. 22..\\
utthitAnyagaNeyAni kabandhAni samantataH . 
chihnabhUtAni jagato vinAshArthAya bhArata .. 23..\\
tasminyuddhe mahAraudre vartamAne sudAruNe . 
pratyadR^ishyanta rathino dhAvamAnAH samantataH .. 24..\\
tato droNashcha bhIShmashcha saindhavashcha jayadrathaH . 
purumitro vikarNashcha shakunishchApi saubalaH .. 25..\\
ete samaradurdharShAH si.nhatulyaparAkramAH . 
pANDavAnAmanIkAni babha~njuH sma punaH punaH .. 26..\\
tathaiva bhImaseno.api rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
sAtyakishchekitAnashcha draupadeyAshcha bhArata .. 27..\\
tAvakA.nstava putrAMshcha sahitAnsarvarAjabhiH . 
drAvayAmAsurAjau te tridashA dAnavAniva .. 28..\\
tathA te samare.anyonyaM nighnantaH kShatriyarShabhAH . 
raktokShitA ghorarUpA virejurdAnavA iva .. 29..\\
vinirjitya ripUnvIrAH senayorubhayorapi . 
vyadR^ishyanta mahAmAtrA grahA iva nabhastale .. 30..\\
tato rathasahasreNa putro duryodhanastava . 
abhyayAtpANDavAnyuddhe rAkShasa.n cha ghaTotkacham .. 31..\\
tathaiva pANDavAH sarve mahatyA senayA saha . 
droNa bhIShmau raNe shUrau pratyudyayurarindamau .. 32..\\
kirITI tu yayau kruddhaH samarthAnpArthivottamAn . 
ArjuniH sAtyakishchaiva yayatuH saubalaM balam .. 33..\\
tataH pravavR^ite bhUyaH sa~NgrAmo lomaharShaNaH . 
tAvakAnAM pareShA.n cha samare vijigIShatAm .. 34..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 54}
 s

tataste pArthivAH kruddhAH phalguna.n vIkShya sa.nyuge . 
rathairanekasAhasraiH samantAtparyavArayan .. 1..\\
athaina.n rathavR^indena koShTakI kR^ityabhArata . 
sharaiH subahu sAhasraiH samantAdabhyavArayan .. 2..\\
shaktIshcha vimalAstIkShNA gadAshcha parighaiH saha . 
prAsAnparashvadhAMshchaiva mudgarAnmusalAnapi . 
chikShipuH samare kruddhAH phalgunasya rathaM prati .. 3..\\
shastrANAmatha tA.n vR^iShTiM shalabhAnAmivAyatim . 
rurodha sarvataH pArthaH sharaiH kanakabhUShaNaiH .. 4..\\
tatra tallAghava.n dR^iShTvA bIbhatsoratimAnuSham . 
devadAnavagandharvAH pishAchoragarAkShasAH . 
sAdhu sAdhviti rAjendra phalgunaM pratyapUjayan .. 5..\\
sAtyaki.n chAbhimanyuM cha mahatyA senayA saha . 
gAndhArAH samare shUrA rurudhuH saha saubalAH .. 6..\\
tatra saubalakAH kruddhA vArShNeyasya rathottamam . 
tilashashchichchhiduH krodhAchchhastrairnAnAvidhairyudhi .. 7..\\
sAtyakistu ratha.n tyaktvA vartamAne mahAbhaye . 
abhimanyo ratha.n tUrNamAruroha parantapaH .. 8..\\
tAvekarathasa.nyuktau saubaleyasya vAhinIm . 
vyadhametA.n shitaistUrNaM sharaiH saMnataparvabhiH .. 9..\\
droNa bhIShmau raNe yattau dharmarAjasya vAhinIm . 
nAshayetA.n sharaistIkShNaiH ka~Nkapatra parichchhadaiH .. 10..\\
tato dharmasuto rAjA mAdrIputrau cha pANDavau . 
miShatA.n sarvasainyAnA.n droNAnIkamupAdravan .. 11..\\
tatrAsItsumahadyuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
yathA devAsura.n yuddhaM pUrvamAsItsudAruNam .. 12..\\
kurvANau tu mahatkarma bhImasena ghaTotkachau . 
duryodhanastato.abhyetya tAvubhAvabhyavArayat .. 13..\\
tatrAdbhutamapashyAma haiDimbasya parAkramam . 
atItya pitara.n yuddhe yadayudhyata bhArata .. 14..\\
bhImasenastu sa~Nkruddho duryodhanamamarShaNam . 
hR^idyavidhyatpR^iShatkena prahasanniva pANDavaH .. 15..\\
tato duryodhano rAjA prahAra varamohitaH . 
niShasAda rathopasthe kashmala.n cha jagAma ha .. 16..\\
ta.n visaM GYamatho GYAtvA tvaramANo.asya sArathiH . 
apovAha raNAdrAja.nstataH sainyamabhidyata .. 17..\\
tatastA.n kauravI.n senAM dravamANAM samantataH . 
nighnanbhImaH sharaistIkShNairanuvavrAja pR^iShThataH .. 18..\\
pArShatashcha rataH shreShTho dharmaputrashcha pANDavaH . 
droNasya pashyataH sainya.n gA~Ngeyasya cha pashyataH . 
jaghnaturvishikhaistIkShNaiH parAnIka vishAtanaiH .. 19..\\
dravamANa.n tu tatsainyaM tava putrasya sa.nyuge . 
nAshaknutA.n vArayituM bhIShmadroNau mahArathau .. 20..\\
vAryamANa.n hi bhIShmeNa droNena cha vishAM pate . 
vidravatyeva tatsainyaM pashyatordroNa bhIShmayoH .. 21..\\
tato rathasahasreShu vidravatsu tatastataH . 
tAvAsthitAvekaratha.n saubhadra shinipu~Ngavau . 
saubalI.n samare senAM shAtayetAM samantataH .. 22..\\
shushubhAte tadA tau tu shaineya kurupu~Ngavau . 
amAvAsyA.n gatau yadvatsomasUryau nabhastale .. 23..\\
arjunastu tataH kruddhastava sainya.n vishAM pate . 
vavarSha sharavarSheNa dhArAbhiriva toyadaH .. 24..\\
vadhyamAna.n tatastattu sharaiH pArthasya sa.nyuge . 
dudrAva kaurava.n sainyaM viShAdabhayakampitam .. 25..\\
dravatastAnsamAlokya bhIShmadroNau mahArathau . 
nyavArayetA.n sa.nrabdhau duryodhanahitaiShiNau .. 26..\\
tato duryodhano rAjA samAshvasya vishAM pate . 
nyavartayata tatsainya.n dravamANa.n samantataH .. 27..\\
yatra yatra suta.n tubhya.n yo yaH pashyati bhArata . 
tatra tatra nyavartanta kShatriyANAM mahArathAH .. 28..\\
tAnnivR^ittAnsamIkShyaiva tato.anye.apItare janAH . 
anyonyaspardhayA rAja.NllajjayAnye.avatasthire .. 29..\\
punarAvartatA.n teShA.n vega AsIdvishAM pate . 
pUryataH sAgarasyeva chandrasyodayanaM prati .. 30..\\
saMnivR^ittA.nstatastA.nstu dR^iShTvA rAjA suyodhanaH . 
abravIttvarito gatvA bhIShma.n shAntanavaM vachaH .. 31..\\
pitAmaha nibodheda.n yattvA vakShyAmi bhArata . 
nAnurUpamahaM manye tvayi jIvati kaurava .. 32..\\
droNe chAstravidA.n shreShThe saputre sa suhR^ijjane . 
kR^ipe chaiva maheShvAse dravatIya.n varUthinI .. 33..\\
na pANDavAH pratibalAstava rAjankatha.n chana . 
tathA droNasya sa~NgrAme drauNeshchaiva kR^ipasya cha .. 34..\\
anugrAhyAH pANDusutA nUna.n tava pitAmaha . 
yathemA.n kShamase vIravadhyamAnA.n varUthinIm .. 35..\\
so.asmi vAchyastvayA rAjanpUrvameva samAgame . 
na yotsye pANDavAnsa~Nkhye nApi pArShata sAtyakI .. 36..\\
shrutvA tu vachana.n tubhyamAchAryasya kR^ipasya cha . 
karNena sahitaH kR^itya.n chintayAnastadaiva hi .. 37..\\
yadi nAhaM parityAjyo yuvAbhyAmiha sa.nyuge . 
vikrameNAnurUpeNa yudhyetAM puruSharShabhau .. 38..\\
etachchhrutvA vacho bhIShmaH prahasanvai muhurmuhuH . 
abravIttanaya.n tubhyaM krodhAdudvR^itya chakShuShI .. 39..\\
bahusho hi mayA rAja.nstathyamukta.n hitaM vachaH . 
ajeyAH pANDavA yuddhe devairapi sa vAsavaiH .. 40..\\
yattu shakyaM mayA kartu.n vR^iddhenAdya nR^ipottama . 
kariShyAmi yathAshakti prekShedAnI.n sa bAndhavaH .. 41..\\
adya pANDusutAnsarvAnsa sainyAnsaha bandhubhiH . 
miShato vArayiShyAmi sarvalokasya pashyataH .. 42..\\
evamukte tu bhIShmeNa putrAstava janeshvara . 
dadhmuH sha~NkhAnmudA yuktA bherIshcha jaghnire bhR^isham .. 43..\\
pANDavApi tato rAja~nshrutvA taM ninadaM mahat . 
dadhmuH sha~NkhAMshcha bherIshcha murajAMshcha vyanAdayan .. 44..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 55}
 dhR^itarAShTra uvAcha

pratiGYAte tu bhIShmeNa tasminyuddhe sudAruNe . 
krodhito mama putreNa duHkhitena visheShataH .. 1..\\
bhIShmaH kimakarottatra pANDaveyeShu sa~njaya . 
pitAmahe vA pA~nchAlAstanmamAchakShva sa~njaya .. 2..\\

 sa~njaya uvAcha

gatapUrvAhNabhUyiShThe tasminnahani bhArata . 
jayaM prApteShu hR^iShTeShu pANDaveShu mahAtmasu .. 3..\\
sarvadharmavisheShaGYaH pitA devavratastava . 
abhyayAjjavanairashvaiH pANDavAnAmanIkinIm . 
mahatyA senayA guptastava putraishcha sarvashaH .. 4..\\
prAvartata tato yuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
asmAkaM pANDavaiH sArdhamanayAttava bhArata .. 5..\\
dhanuShA.n kUjatAM tatra talAnAM chAbhihanyatAm . 
mahAnsamabhavachchhabdo girINAmiva dIryatAm .. 6..\\
tiShTha sthito.asmi viddhyenaM nivartasva sthiro bhava . 
sthito.asmi praharasveti shabdAH shrUyanta sarvashaH .. 7..\\
kA~nchaneShu tanutreShu kirITeShu dhvajeShu cha . 
shilAnAmiva shaileShu patitAnAmabhUtsvanaH .. 8..\\
patitAnyuttamA~NgAni bAhavashcha vibhUShitAH . 
vyacheShTanta mahIM prApya shatasho.atha sahasrashaH .. 9..\\
hR^itottamA~NgAH ke chittu tathaivodyatakArmukAH . 
pragR^ihItAyudhAshchApi tasthuH puruShasattamAH .. 10..\\
prAvartata mahAvegA nadI rudhiravAhinI . 
mAta~NgA~NgashilAraudrA mA.nsashoNitakardamA .. 11..\\
varAshvanaranAgAnA.n sharIraprabhavA tadA . 
paralokArNavamukhI gR^idhragomAyumodinI .. 12..\\
na dR^iShTaM na shruta.n chApi yuddhametAdR^ishaM nR^ipa . 
yathA tava sutAnA.n cha pANDavAnAM cha bhArata .. 13..\\
nAsIdrathapathastatra yodhairyudhi nipAtitaiH . 
gajaishcha patitairnIlairgirishR^i~NgairivAvR^itam .. 14..\\
vikIrNaiH kavachaishchitrairdhvajaishchhatraishcha mAriSha . 
shushubhe tadraNasthAna.n sharadIva nabhastalam .. 15..\\
vinirbhinnAH sharaiH ke chidantapIDAvikarShiNaH . 
abhItAH samare shatrUnabhyadhAvanta daMshitAH .. 16..\\
tAta bhrAtaH sakhe bandho vayasya mama mAtula . 
mA mAM parityajetyanye chukrushuH patitA raNe .. 17..\\
AdhAvAbhyehi mA gachchha kiM bhIto.asi kva yAsyasi . 
sthito.aha.n samare mA bhairiti chAnye vichukrushuH .. 18..\\
tatra bhIShmaH shAntanavo nityaM maNDalakArmukaH . 
mumocha bANAndIptAgrAnahInAshIviShAniva .. 19..\\
sharairekAyanIkurvandishaH sarvA yatavrataH . 
jaghAna pANDavarathAnAdishyAdishya bhArata .. 20..\\
sa nR^ityanvai rathopasthe darshayanpANilAghavam . 
alAtachakravadrAja.nstatra tatra sma dR^ishyate .. 21..\\
tameka.n samare shUraM pANDavAH sR^i~njayAstathA . 
anekashatasAhasra.n samapashyanta lAghavAt .. 22..\\
mAyAkR^itAtmAnamiva bhIShma.n tatra sma menire . 
pUrvasyA.n dishi taM dR^iShTvA pratIchyAM dadR^ishurjanAH .. 23..\\
udIchyA.n chainamAlokya dakShiNasyAM punaH prabho . 
eva.n sa samare vIro gA~NgeyaH pratyadR^ishyata .. 24..\\
na chainaM pANDaveyAnA.n kashchichchhaknoti vIkShitum . 
vishikhAneva pashyanti bhIShmachApachyutAnbahUn .. 25..\\
kurvANa.n samare karma sUdayAna.n cha vAhinIm . 
vyAkroshanta raNe tatra vIrA bahuvidhaM bahu . 
amAnuSheNa rUpeNa charantaM pitara.n tava .. 26..\\
shalabhA iva rAjAnaH patanti vidhichoditAH . 
bhIShmAgnimabhi sa~Nkruddha.n vinAshAya sahasrashaH .. 27..\\
na hi moghaH sharaH kashchidAsIdbhIShmasya sa.nyuge . 
naranAgAshvakAyeShu bahutvAllaghuvedhinaH .. 28..\\
bhinattyekena bANena sumuktena patatriNA . 
gajaka~NkaTasaMnAha.n vajreNevAchalottamam .. 29..\\
dvau trInapi gajArohAnpiNDitAnvarmitAnapi . 
nArAchena sutIkShNena nijaghAna pitA tava .. 30..\\
yo yo bhIShmaM naravyAghramabhyeti yudhi kash chana . 
muhUrtadR^iShTaH sa mayA pAtito bhuvi dR^ishyate .. 31..\\
eva.n sA dharmarAjasya vadhyamAnA mahAchamUH . 
bhIShmeNAtulavIryeNa vyashIryata sahasradhA .. 32..\\
prakIryata mahAsenA sharavarShAbhitApitA . 
pashyato vAsudevasya pArthasya cha mahAtmanaH .. 33..\\
yatamAnApi te vIrA dravamANAnmahArathAn . 
nAshaknuvanvArayituM bhIShmabANaprapIDitAH .. 34..\\
mahendrasamavIryeNa vadhyamAnA mahAchamUH . 
abhajyata mahArAja na cha dvau saha dhAvataH .. 35..\\
AviddhanaranAgAshvaM patitadhvajakUbaram . 
anIkaM pANDuputrANA.n hAhAbhUtamachetanam .. 36..\\
jaghAnAtra pitA putraM putrashcha pitara.n tathA . 
priya.n sakhAya.n chAkrande sakhA daivabalAtkR^itaH .. 37..\\
vimuchya kavachAnanye pANDuputrasya sainikAH . 
prakIrya keshAndhAvantaH pratyadR^ishyanta bhArata .. 38..\\
tadgokulamivodbhrAntamudbhrAntarathayUthapam . 
dadR^ishe pANDuputrasya sainyamArtasvara.n tadA .. 39..\\
prabhajyamAna.n tatsainyaM dR^iShTvA devakinandanaH . 
uvAcha pArthaM bIbhatsuM nigR^ihya rathamuttamam .. 40..\\
aya.n sa kAlaH samprAptaH pArtha yaH kA~NkShitastvayA . 
praharAsmai naravyAghra na chenmohAdvimuhyase .. 41..\\
yattvayA kathita.n vIra purA rAGYAM samAgame . 
bhIShmadroNamukhAnsarvAndhArtarAShTrasya sainikAn .. 42..\\
sAnubandhAnhaniShyAmi ye mA.n yotsyanti sa.nyuge . 
iti tatkuru kaunteya satya.n vAkyamarindama .. 43..\\
bIbhatso pashya sainya.n svaM bhajyamAnaM samantataH . 
dravatashcha mahIpAlAnsarvAnyaudhiShThire bale .. 44..\\
dR^iShTvA hi samare bhIShma.n vyAttAnanamivAntakam . 
bhayArtAH sampraNashyanti si.nha.n kShudramR^igA iva .. 45..\\
evamuktaH pratyuvAcha vAsudeva.n dhana~njayaH . 
chodayAshvAnyato bhIShmo vigAhyaitadbalArNavam .. 46..\\
tato.ashvAnrajataprakhyAMshchodayAmAsa mAghavaH . 
yato bhIShmaratho rAjanduShprekShyo rashmimAniva .. 47..\\
tatastatpunarAvR^itta.n yudhiShThirabalaM mahat . 
dR^iShTvA pArthaM mahAbAhuM bhIShmAyodyantamAhave .. 48..\\
tato bhIShmaH kurushreShThaH si.nhavadvinadanmuhuH . 
dhana~njayaratha.n tUrNa.n sharavarShairavAkirat .. 49..\\
kShaNena sa rathastasya sahayaH sahasArathiH . 
sharavarSheNa mahatA sa~nchanno na prakAshate .. 50..\\
vAsudevastvasambhrAnto dhairyamAsthAya sattvavAn . 
chodayAmAsa tAnashvAnvitunnAnbhIShmasAyakaiH .. 51..\\
tataH pArtho dhanurgR^ihya divya.n jaladanisvanam . 
pAtayAmAsa bhIShmasya dhanushchhittvA tribhiH sharaiH .. 52..\\
sa chhinnadhanvA kauravyaH punaranyanmahaddhanuH . 
nimeShAntaramAtreNa sajya.n chakre pitA tava .. 53..\\
vichakarSha tato dorbhyA.n dhanurjaladanisvanam . 
athAsya tadapi kruddhashchichchheda dhanurarjunaH .. 54..\\
tasya tatpUjayAmAsa lAghava.n shantanoH sutaH . 
sAdhu pArtha mahAbAho sAdhu bho pANDunandana .. 55..\\
tvayyevaitadyuktarUpaM mahatkarma dhana~njaya . 
prIto.asmi sudR^iDhaM putra kuru yuddhaM mayA saha .. 56..\\
iti pArthaM prashasyAtha pragR^ihyAnyanmahaddhanuH . 
mumocha samare vIraH sharAnpArtharathaM prati .. 57..\\
adarshayadvAsudevo hayayAne paraM balam . 
moghAnkurva~nsharA.nstasya maNDalAnyacharallaghu .. 58..\\
tathApi bhIShmaH sudR^iDha.n vAsudevadhana~njayau . 
vivyAdha nishitairbANaiH sarvagAtreShu mAriSha .. 59..\\
shushubhAte naravyAghrau tau bhIShmasharavikShatau . 
govR^iShAviva nardantau viShANollikhitA~Nkitau .. 60..\\
punashchApi susa~NkruddhaH sharaiH saMnataparvabhiH . 
kR^iShNayoryudhi sa.nrabdho bhIShmo vyAvArayaddishaH .. 61..\\
vArShNeya.n cha sharaistIkShNaiH kampayAmAsa roShitaH . 
muhurabhyutsmayanbhIShmaH prahasya svanavattadA .. 62..\\
tataH kR^iShNastu samare dR^iShTvA bhIShmaparAkramam . 
samprekShya cha mahAbAhuH pArthasya mR^iduyuddhatAm .. 63..\\
bhIShma.n cha sharavarShANi sR^ijantamanisha.n yudhi . 
pratapantamivAdityaM madhyamAsAdya senayoH .. 64..\\
varAnvarAnvinighnantaM pANDuputrasya sainikAn . 
yugAntamiva kurvANaM bhIShma.n yaudhiShThire bale .. 65..\\
amR^iShyamANo bhagavAnkeshavaH paravIrahA . 
achintayadameyAtmA nAsti yaudhiShThiraM balam .. 66..\\
ekAhnA hi raNe bhIShmo nAshayeddevadAnavAn . 
kimu pANDusutAnyuddhe sabalAnsapadAnugAn .. 67..\\
dravate cha mahatsainyaM pANDavasya mahAtmanaH . 
ete cha kauravAstUrNaM prabhagnAndR^ishya somakAn . 
Adravanti raNe hR^iShTA harShayantaH pitAmaham .. 68..\\
so.ahaM bhIShmaM nihanmyadya pANDavArthAya daMshitaH . 
bhArameta.n vineShyAmi pANDavAnAM mahAtmanAm .. 69..\\
arjuno.api sharaistIkShNairvadhyamAno hi sa.nyuge . 
kartavyaM nAbhijAnAti raNe bhIShmasya gauravAt .. 70..\\
tathA chintayatastasya bhUya eva pitAmahaH . 
preShayAmAsa sa~NkruddhaH sharAnpArtharathaM prati .. 71..\\
teShAM bahutvAddhi bhR^isha.n sharANAM 
disho.atha sarvAH pihitA babhUvuH . 
na chAntarikShaM na disho na bhUmir 
na bhAskaro.adR^ishyata rashmimAlI . 
vavushcha vAtAstumulAH sadhUmA 
dishashcha sarvAH kShubhitA babhUvuH .. 72..\\
droNo vikarNo.atha jayadrathash cha 
bhUrishravAH kR^itavarmA kR^ipash cha . 
shrutAyurambaShThapatishcha rAjA 
vindAnuvindau cha sudakShiNash cha .. 73..\\
prAchyAshcha sauvIragaNAsh cha sarve 
vasAtayaH kShudrakamAlavAsh cha . 
kirITina.n tvaramANAbhisasrur 
nideshagAH shAntanavasya rAGYaH .. 74..\\
ta.n vAjipAdAtarathaughajAlair 
anekasAhasrashatairdadarsha . 
kirITina.n samparivAryamANaM 
shinernaptA vAraNayUthapaish cha .. 75..\\
tatastu dR^iShTvArjunavAsudevau 
padAtinAgAshvarathaiH samantAt . 
abhidrutau shastrabhR^itA.n variShThau 
shinipravIro.abhisasAra tUrNam .. 76..\\
sa tAnyanIkAni mahAdhanuShmA~n 
shinipravIraH sahasAbhipatya . 
chakAra sAhAyyamathArjunasya 
viShNuryathA vR^itraniShUdanasya .. 77..\\
vishIrNanAgAshvarathadhvajaughaM 
bhIShmeNa vitrAsitasarvayodham . 
yudhiShThirAnIkamabhidravantaM 
provAcha sandR^ishya shinipravIraH .. 78..\\
kva kShatriyA yAsyatha naiSha dharmaH 
satAM purastAtkathitaH purANaiH . 
mA svAM pratiGYA.n jahata pravIrAH 
sva.n vIradharmaM paripAlayadhvam .. 79..\\
tAnvAsavAnantarajo nishamya 
narendramukhyAndravataH samantAt . 
pArthasya dR^iShTvA mR^iduyuddhatA.n cha 
bhIShma.n cha sa~Nkhye samudIryamANam .. 80..\\
amR^iShyamANaH sa tato mahAtmA 
yashasvina.n sarvadashArhabhartA . 
uvAcha shaineyamabhiprasha.nsan 
dR^iShTvA kurUnApatataH samantAt .. 81..\\
ye yAnti yAntveva shinipravIra 
ye.api sthitAH sAtvata te.api yAntu . 
bhIShma.n rathAtpashya nipAtyamAnaM 
droNa.n cha sa~Nkhye sagaNaM mayAdya .. 82..\\
nAsau rathaH sAtvata kauravANAM 
kruddhasya muchyeta raNe.adya kash chit . 
tasmAdaha.n gR^ihya rathA~NgamugraM 
prANa.n hariShyAmi mahAvratasya .. 83..\\
nihatya bhIShma.n sagaNa.n tathAjau 
droNa.n cha shaineya rathapravIram . 
prIti.n kariShyAmi dhana~njayasya 
rAGYashcha bhImasya tathAshvinosh cha .. 84..\\
nihyatya sarvAndhR^itarAShTraputrA.ns 
tatpakShiNo ye cha narendramukhyAH . 
rAjyena rAjAnamajAtashatruM 
sampAdayiShyAmyahamadya hR^iShTaH .. 85..\\
tataH sunAbha.n vasudevaputraH 
sUryaprabha.n vajrasamaprabhAvam . 
kShurAntamudyamya bhujena chakraM 
rathAdavaplutya visR^ijya vAhAn .. 86..\\
sa~NkampayangA.n charaNairmahAtmA 
vegena kR^iShNaH prasasAra bhIShmam . 
madAndhamAjau samudIrNadarpaH 
si.nho jighA.nsanniva vAraNendram .. 87..\\
so.abhyadravadbhIShmamanIkamadhye 
kruddho mahendrAvarajaH pramAthI . 
vyAlambipItAntapaTashchakAshe 
ghano yathA khe.achirabhApinaddhaH .. 88..\\
sudarshana.n chAsya rarAja shaures 
tachchakrapadma.n subhujorunAlam . 
yathAdipadma.n taruNArkavarNaM 
rarAja nArAyaNanAbhijAtam .. 89..\\
tatkR^iShNakopodayasUryabuddhaM 
kShurAntatIkShNAgrasujAtapatram . 
tasyaiva dehorusaraH prarUDhaM 
rarAja nArAyaNabAhunAlam .. 90..\\
tamAttachakraM praNadantamuchchaiH 
kruddhaM mahendrAvaraja.n samIkShya . 
sarvANi bhUtAni bhR^isha.n vineduH 
kShaya.n kurUNAmiti chintayitvA .. 91..\\
sa vAsudevaH pragR^ihIta chakraH 
sa.nvartayiShyanniva jIvalokam . 
abhyutpata.NllokagururbabhAse 
bhUtAni dhakShyanniva kAlavahniH .. 92..\\
tamApatantaM pragR^ihItachakraM 
samIkShya deva.n dvipadA.n variShTham . 
asambhramAtkArmukabANapANI 
rathe sthitaH shAntanavo.abhyuvAcha .. 93..\\
ehyehi devesha jagannivAsa 
namo.astu te shAr~NgarathA~NgapANe . 
prasahya mAM pAtaya lokanAtha 
rathottamAdbhUtasharaNya sa~Nkhye .. 94..\\
tvayA hatasyeha mamAdya kR^iShNa 
shreyaH parasminniha chaiva loke . 
sambhAvito.asmyandhakavR^iShNinAtha 
lokaistribhirvIra tavAbhiyAnAt .. 95..\\
rathAdavaplutya tatastvarAvAn 
pArtho.apyanudrutya yadupravIram . 
jagrAha pInottamalambabAhuM 
bAhvorhari.n vyAyatapInabAhuH .. 96..\\
nigR^ihyamANashcha tadAdidevo 
bhR^isha.n saroShaH kila nAma yogI . 
AdAya vegena jagAma viShNur 
jiShNuM mahAvAta ivaikavR^ikSham .. 97..\\
pArthastu viShTabhya balena pAdau 
bhIShmAntika.n tUrNamabhidravantam . 
balAnnijagrAha kirITamAlI 
pade.atha rAjandashame katha.n chit .. 98..\\
avasthita.n cha praNipatya kR^iShNaM 
prIto.arjunaH kA~nchanachitramAlI . 
uvAcha kopaM pratisa.nhareti 
gatirbhavAnkeshava pANDavAnAm .. 99..\\
na hAsyate karma yathApratiGYaM 
putraiH shape keshava sodaraish cha . 
anta.n kariShyAmi yathA kurUNAM 
tvayAhamindrAnuja samprayuktaH .. 100..\\
tataH pratiGYA.n samaya.n cha tasmai 
janArdanaH prItamanA nishamya . 
sthitaH priye kauravasattamasya 
ratha.n sachakraH punarAruroha .. 101..\\
sa tAnabhIShUnpunarAdadAnaH 
pragR^ihya sha~Nkha.n dviShatAM nihantA . 
vinAdayAmAsa tato dishash cha 
sa pA~nchajanyasya raveNa shauriH .. 102..\\
vyAviddhaniShkA~NgadakuNDala.n taM 
rajo vikIrNAshchita pakShma netram . 
vishuddhadaMShTraM pragR^ihItasha~NkhaM 
vichukrushuH prekShya kurupravIrAH .. 103..\\
mR^ida~NgabherIpaTahapraNAdA 
nemisvanA dundubhinisvanAsh cha . 
sasi.nhanAdAshcha babhUvurugrAH 
sarveShvanIkeShu tataH kurUNAm .. 104..\\
gANDIvaghoShaH stanayitnukalpo 
jagAma pArthasya nabho dishash cha . 
jagmushcha bANA vimalAH prasannAH 
sarvA dishaH pANDavachApamuktAH .. 105..\\
ta.n kauravANAm adhipo balena 
bhIShmeNa bhUrishravasA cha sArdham . 
abhyudyayAvudyatabANapANiH 
kakSha.n didhakShanniva dhUmaketuH .. 106..\\
athArjunAya prajahAra bhallAn 
bhUrishravAH sapta suvarNapu~NkhAn . 
duryodhanastomaramugravegaM 
shalyo gadA.n shAntanavashcha shaktim .. 107..\\
sa saptabhiH sapta sharapravekAn 
sa.nvArya bhUrishravasA visR^iShTAn . 
shitena duryodhanabAhumuktaM 
kShureNa tattomaramunmamAtha .. 108..\\
tataH shubhAmApatatI.n sa shaktiM 
vidyutprabhA.n shAntanavena muktAm . 
gadA.n cha madrAdhipabAhumuktAM 
dvAbhyA.n sharAbhyAM nichakarta vIraH .. 109..\\
tato bhujAbhyAM balavadvikR^iShya 
chitra.n dhanurgANDivamaprameyam . 
mAhendramastra.n vidhivatsughoraM 
prAdushchakArAdbhutamantarikShe .. 110..\\
tenottamAstreNa tato mahAtmA 
sarvANyanIkAni mahAdhanuShmAn . 
sharaughajAlairvimalAgnivarNair 
nivArayAmAsa kirITamAlI .. 111..\\
shilImukhAH pArthadhanuHpramuktA 
rathAndhvajAgrANi dhanUMShi bAhUn . 
nikR^itya dehAnvivishuH pareShAM 
narendranAgendratura~NgamANAm .. 112..\\
tato dishashchAnudishashcha pArthaH 
sharaiH sudhArairnishitairvitatya . 
gANDIvashabdena manA.nsi teShAM 
kirITamAlI vyathayA.n chakAra .. 113..\\
tasmi.nstathA ghoratame pravR^itte 
sha~NkhasvanA dundubhinisvanAsh cha . 
antarhitA gANDivanisvanena 
bhabhUvurugrAshcha raNapraNAdAH .. 114..\\
gANDIvashabda.n tamatho viditvA 
virATarAjapramukhA nR^ivIrAH . 
pA~nchAlarAjo drupadashcha vIras 
ta.n deshamAjagmuradInasattvAH .. 115..\\
sarvANi sainyAni tu tAvakAni 
yato yato gANDivajaH praNAdaH . 
tatastataH saMnatimeva jagmur 
na taM pratIpo.abhisasAra kash chit .. 116..\\
tasminsughore nR^ipasamprahAre 
hatAH pravIrAH sarathAH sasUtAH . 
gajAshcha nArAchanipAtataptA 
mahApatAkAH shubharukmakakShyAH .. 117..\\
parItasattvAH sahasA nipetuH 
kirITinA bhinnatanutrakAyAH . 
dR^iDhAhatAH patribhirugravegaiH 
pArthena bhallairnishitaiH shitAgraiH .. 118..\\
nikR^ittayantrA nihatendrakIlA 
dhvajA mahAnto dhvajinImukheShu . 
padAtisa~NghAshcha rathAshcha sa~Nkhye 
hayAshcha nAgAshcha dhana~njayena .. 119..\\
bANAhatAstUrNamapetasattvA 
viShTabhya gAtrANi nipetururvyAm . 
aindreNa tenAstravareNa rAjan 
mahAhave bhinnatanutradehAH .. 120..\\
tataH sharaughairnishitaiH kirITinA 
nR^idehashastrakShatalohitodA . 
nadI sughorA naradehaphenA 
pravartitA tatra raNAjire vai .. 121..\\
vegena sAtIva pR^ithupravAhA 
prasusrutA bhairavArAvarUpA . 
paretanAgAshvasharIrarodhA 
narAntramajjAbhR^itamA.nsapa~NkA .. 122..\\
prabhUtarakShogaNabhUtasevitA 
shiraHkapAlAkulakeshashAdvalA . 
sharIrasa~NghAtasahasravAhinI 
vishIrNanAnAkavachormisa~NkulA .. 123..\\
narAshvanAgAsthinikR^ittasharkarA 
vinAshapAtAlavatI bhayAvahA . 
tA.n ka~NkamAlAvR^itagR^idhrakahvaiH 
kravyAdasa~Nghaishcha tarakShubhish cha .. 124..\\
upetakUlA.n dadR^ishuH samantAt 
krUrAM mahAvaitaraNIprakAshAm . 
pravartitAmarjunabANasa~Nghair 
medovasAsR^ikpravahA.n subhImAm .. 125..\\
te chedipA~nchAlakarUShamatsyAH 
pArthAshcha sarve sahitAH praNeduH . 
vitrAsya senA.n dhvajinIpatInAM 
si.nho mR^igANAmiva yUthasa~NghAn . 
vinedatustAvatiharShayuktau 
gANDIvadhanvA cha janArdanash cha .. 126..\\
tato ravi.n sa.nhR^itarashmijAlaM 
dR^iShTvA bhR^isha.n shastraparikShatA~NgAH . 
tadaindramastra.n vitataM sughoram 
asahyamudvIkShya yugAntakalpam .. 127..\\
athApayAna.n kuravaH sabhIShmAH 
sadroNaduryodhanabAhlikAsh cha . 
chakrurnishA.n sandhigatAM samIkShya 
vibhAvasorlohitarAjiyuktAm .. 128..\\
avApya kIrti.n cha yashash cha loke 
vijitya shatrUMshcha dhana~njayo.api . 
yayau narendraiH saha sodaraish cha 
samAptakarmA shibiraM nishAyAm . 
tataH prajaGYe tumulaH kurUNAM 
nishAmukhe ghorataraH praNAdaH .. 129..\\
raNe rathAnAmayutaM nihatya 
hatA gajAH saptashatArjunena . 
prAchyAshcha sauvIragaNAsh cha sarve 
nipAtitAH kShudrakamAlavAsh cha . 
mahatkR^ita.n karma dhana~njayena 
kartu.n yathA nArhati kashchidanyaH .. 130..\\
shrutAyurambaShThapatishcha rAjA 
tathaiva durmarShaNachitrasenau . 
droNaH kR^ipaH saindhavabAhlikau cha 
bhUrishravAH shalyashalau cha rAjan . 
svabAhuvIryeNa jitAH sabhIShmAH 
kirITinA lokamahArathena .. 131..\\
iti bruvantaH shibirANi jagmuH 
sarve gaNA bhArata ye tvadIyAH . 
ulkAsahasraishcha susampradIptair 
vibhrAjamAnaishcha tathA pradIpaiH . 
kirITivitrAsitasarvayodhA 
chakre nivesha.n dhvajinI kurUNAm .. 132..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 56}
 s

vyuShTAM nishAM bhArata bhAratAnAm 
anIkininAM pramukhe mahAtmA . 
yayau sapatnAnprati jAtakopo 
vR^itaH samagreNa balena bhIShmaH .. 1..\\
ta.n droNaduryodhanabAhlikAsh cha 
tathaiva durmarShaNachitrasenau . 
jayadrathashchAtibalo balaughair 
nR^ipAstathAnye.anuyayuH samantAt .. 2..\\
sa tairmahadbhishcha mahArathaish 
cha tejasvibhirvIryavadbhishcha rAjan . 
rarAja rAjottamarAjamukhair 
vR^itaH sa devairiva varja pANiH .. 3..\\
tasminnanIka pramukhe viShaktA 
dodhUyamAnAshcha mahApatAkAH . 
surakta pItAsita pANDurAbhA 
mahAgajaskandhagatA virejuH .. 4..\\
sA vAhinI shAntanavena rAGYA 
mahArathairvAraNavAjibhish cha . 
babhau sa vidyutstanayitnukalpA 
jalAgame dyauriva jAtameghA .. 5..\\
tato raNAyAbhimukhI prayAtA 
pratyarjuna.n shAntanavAbhiguptA . 
senA mahogrA sahasA karUNAM 
vego yathA bhIma ivApagAyAH .. 6..\\
ta.n vyAlanAnAvidha vigUDha sAraM 
gajAshvapAdAtarathaughapakSham . 
vyUhaM mahAmeghasamaM mahAtmA 
dadarsha durAtkapirAjaketuH .. 7..\\
sa niryayau ketumatA rathena 
nararShabhaH shvetahayena vIraH . 
varUthinA sainyamukhe mahAtmA 
vadhe dhR^itaH sarvasapatna yUnAm .. 8..\\
sUpaskara.n sottara bandhureShaM 
yatta.n yadUnAmR^iShabheNa sa~Nkhye . 
kapidhvajaM prekShya viShedurAjau 
sahaiva putraistava kauraveyAH .. 9..\\
prakarShatA guptamudAyudhena 
kirITinA lokamahArathena . 
ta.n vyUha rAja.n dadR^ishustvadIyAsh 
chatushchaturvyAla sahasrakIrNam .. 10..\\
yathA hi pUrve.ahani dharmarAGYA vyUhaH 
kR^itaH kauravanandanena . 
tathA tathoddeshamupetya tasthuH 
pA~nchAla mukhyaiH saha chedimukhyAH .. 11..\\
tato mahAvegasamAhatAni 
bherIsahasrANi vinedurAjau . 
sha~NkhasvanA dundubhinisvanAsh cha 
sarveShvanIkeShu sasi.nhanAdAH .. 12..\\
tataH sa bANAni mahAsvanAni 
visphAryamANAni dhanUMShi vIraiH . 
kShaNena bherI paNavapraNAdAn 
antardadhuH sha~NkhamahAsvanAsh cha .. 13..\\
tachchha~NkhashabdAvR^itamantarikSham 
uddhuta bhauma drutareNujAlam . 
mahAvitAnAvatata prakAsham 
Alokya vIrAH sahasAbhipetuH .. 14..\\
rathI rathenAbhihataH sasUtaH 
papAta sAshvaH sa rathaH sa ketuH . 
gajo gajenAbhihataH papAta 
padAtinA chAbhihataH padAtiH .. 15..\\
AvartamAnAnyabhivartamAnair 
bANaiH kShatAnyadbhutadarshanAni . 
prAsaishcha khaDgaishcha samAhatAni 
sadashvavR^indAni sadashvavR^indaiH .. 16..\\
suvarNatArA gaNabhUShitAni 
sharAvarANi prahitAni vIraiH . 
vidAryamANAni parashvadhaish cha 
prAsaishcha khaDgaishcha nipetururvyAm .. 17..\\
gajairviShANairvarahastarugNAH 
ke chitsasUtA rathinaH prapetuH . 
gajarShabhAshchApi ratharShabheNa 
nipetire bANahatAH pR^ithivyAm .. 18..\\
gajaughavegoddhatasAditAnAM 
shrutvA niShedurvasudhAM manuShyAH . 
Artasvara.n sAdipadAtiyUnAM 
viShANa gAtrAvara tADitAnAm .. 19..\\
sambhrAntanAgAshvarathe prasUte 
mahAbhaye sAdipadAti yUnAm . 
mahArathaiH samparivAryamANaM 
dadarsha bhIShmaH kapirAjaketum .. 20..\\
taM pa~ncha tAlochchhritatAlaketuH 
sadashvavegoddhata vIryayAtaH . 
mahAstra bANAshanidIptamArgaM 
kirITina.n shAntanavo.abhyadhAvat .. 21..\\
tathaiva shakra pratimAnakalpam 
indrAtmaja.n droNa mukhAbhisasruH . 
kR^ipashcha shalyashcha viviMshatish cha 
duryodhanaH saumadattishcha rAjan .. 22..\\
tato rathAnIka mukhAdupetya 
sarvAstravitkA~nchanachitravarmA . 
javena shUro.abhisasAra sarvA.ns 
tathArjunasyAtra suto.abhimanyuH .. 23..\\
teShAM mahAstrANi mahArathAnAm 
asaktakarmA vinihatya kArShNiH . 
babhau mahAmantrahutArchi mAlI 
sagodgataH sanbhagavAnivAgniH .. 24..\\
tataH sa tUrNa.n rudhiroda phenAM 
kR^itvA nadI.n vaishasane ripUNAm . 
jagAma saubhadramatItya bhIShmo 
mahArathaM pArthamadInasattvaH .. 25..\\
tataH prahasyAdbhuta darshanena 
gANDIvanirhvAda mahAsvanena . 
vipATha jAlena mahAstra jAlaM 
vinAshayAmAsa kirITamAlI .. 26..\\
tamuttama.n sarvadhanurdharANAm 
asaktakarmA kapirAjaketuH . 
bhIShmaM mahAtmAbhivavarSha tUrNaM 
sharaughajAlairvimalaishcha bhallaiH .. 27..\\
eva.nvidha.n kArmukabhIma nAdam 
adInavatsatpuruShottamAbhyAm . 
dadarsha lokaH kurusR^i~njayAsh cha 
taddvairathaM bhIShma dhana~njayAbhyAm .. 28..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 57}
 s

drauNirbhUrishravAH shalyashchitrasenashcha mAriSha . 
putraH sAmyamaneshchaiva saubhadra.n samayodhayan .. 1..\\
sa.nsaktamatirejobhistameka.n dadR^ishurjanAH . 
pa~nchabhirmanujavyAghrairgajaiH si.nhashishu.n yathA .. 2..\\
nAbhilakShyatayA kashchinna shaurye na parAkrame . 
babhUva sadR^ishaH kArShNernAstre nApi cha lAghave .. 3..\\
tathA tamAtmaja.n yuddhe vikramantamarindamam . 
dR^iShTvA pArtho raNe yattaH si.nhanAdamatho.anadat .. 4..\\
pIDayAna.n cha tatsainyaM pautraM tava vishAM pate . 
dR^iShTvA tvadIyA rAjendra samantAtparyavArayan .. 5..\\
dhvajinI.n dhArtarAShTrANAM dInashatruradInavat . 
pratyudyayau sa saubhadrastejasA cha balena cha .. 6..\\
tasya lAghavamArgasthamAdityasadR^ishaprabham . 
vyadR^ishyata mahachchApa.n samare yudhyataH paraiH .. 7..\\
sa drauNimiShuNaikena viddhvA shalya.n cha pa~nchabhiH . 
dhvaja.n sAmyamaneshchApi so.aShTAbhirapavarjayat .. 8..\\
rukmadaNDAM mahAshaktiM preShitA.n saumadattinA . 
shitenoraga sa~NkAshAM putriNA vijahAra tAm .. 9..\\
shalyasya cha mahAghorAnasyataH shatashaH sharAn . 
nivAryArjuna dAyAto jaghAna samare hayAn .. 10..\\
bhUrishravAshcha shalyashcha drauNiH sAmyamaniH shalaH . 
nAbhyavartanta sa.nrabdhAH kArShNerbAhubalAshrayAt .. 11..\\
tatastrigartA rAjendra madrAshcha saha kekayaiH . 
pa~nchatriMshati sAhasrAstava putreNa choditAH .. 12..\\
dhanurvedavido mukhyA ajeyAH shatrubhiryudhi . 
saha putra.n jighA.nsantaM parivavruH kirITinam .. 13..\\
tau tu tatra pitA putrau parikShiptau ratharShabhau . 
dadarsha rAjanpA~nchAlyaH senApatiramitrajit .. 14..\\
sa vAraNarathaughAnA.n sahasrairbahubhirvR^itaH . 
vAjibhiH pattibhishchaiva vR^itaH shatasahasrashaH .. 15..\\
dhanurvisphArya sa~NkruddhashchodayitvA varUthinIm . 
yayau tanmadrakAnIka.n kekayAMshcha parantapaH .. 16..\\
tena kIrtimatA guptamanIka.n dR^iDhadhanvanA . 
prayukta rathanAgAshva.n yotsyamAnamashobhata .. 17..\\
so.arjunaM pramukhe yAntaM pA~nchAlyaH kurunandana . 
tribhiH shAradvataM bANairjatru deshe samarpayat .. 18..\\
tataH sa madrakAnhatvA dashabhirdashabhiH sharaiH . 
hR^iShTa eko jaghAnAshvaM bhallena kR^itavarmaNaH .. 19..\\
damana.n chApi dAyAdaM pauravasya mahAtmanaH . 
jaghAna vipulAgreNa nArAchena parantapaH .. 20..\\
tataH sAmyamaneH putraH pA~nchAlya.n yuddhadurmadam . 
avidhyattriMshatA bANairdashabhishchAsya sArathim .. 21..\\
so.atividdho maheShvAsaH sR^ikkiNI parisa.nlihan . 
bhallena bhR^ishatIkShNena nichakartAsya kArmukam .. 22..\\
athainaM pa~nchaviMshatyA kShiprameva samarpayat . 
ashvAMshchAsyAvadhIdrAjannubhau tau pArShNisArathI .. 23..\\
sa hatAshve rathe tiShThandadarsha bharatarShabha . 
putraH sAmyamaneH putraM pA~nchAlyasya mahAtmanaH .. 24..\\
sa sa~NgR^ihya mahAghoraM nistriMshavaramAyasam . 
padAtistUrNamabhyarchhadrathastha.n drupadAtmajam .. 25..\\
taM mahaughamivAyAnta.n khAtpatantamivoragam . 
bhrAntAvaraNa nistriMsha.n kAlotsR^iShTamivAntakam .. 26..\\
dIpyantamiva shastrArchyA mattavAraNavikramam . 
apashyanpANDavAstatra dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 27..\\
tasya pA~nchAla putrastu pratIpamabhidhAvataH . 
shitanistriMshahastasya sharAvaraNa dhAriNaH .. 28..\\
bANavegamatItasya rathAbhyAshamupeyuShaH . 
tvaransenApatiH kruddho bibheda gadayA shiraH .. 29..\\
tasya rAjansanistriMsha.n suprabha.n cha sharAvaram . 
hatasya patato hastAdvegena nyapatadbhuvi .. 30..\\
taM nihatya gadAgreNa lebhe sa parama.n yashaH . 
putraH pA~nchAlarAjasya mahAtmA bhImavikramaH .. 31..\\
tasminhate maheShvAse rAjaputre mahArathe . 
hAhAkAro mahAnAsIttava sainyasya mAriSha .. 32..\\
tataH sAmyamaniH kruddho dR^iShTvA nihatamAtmajam . 
abhidudrAva vegena pA~nchAlya.n yuddhadurmadam .. 33..\\
tau tatra samare vIrau sametau rathinA.n varau . 
dadR^ishuH sarvarAjAnaH kuravaH pANDavAstathA .. 34..\\
tataH sAmyamaniH kruddhaH pArShataM paravIrahA . 
AjaghAna tribhirbANaistottrairiva mahAdvipam .. 35..\\
tathaiva pArShata.n shUraM shalyaH samitishobhanaH . 
AjaghAnorasi kruddhastato yuddhamavartata .. 36..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 58}
 dhR^itarAShTra uvAcha

daivameva paraM manye pauruShAdapi sa~njaya . 
yatsainyaM mama putrasya pANDusainyena vadhyate .. 1..\\
nitya.n hi mAmakA.nstAta hatAneva hi sha.nsasi . 
avyagrAMshcha prahR^iShTAMshcha nitya.n sha.nsasi pANDavAn .. 2..\\
hInAnpuruShakAreNa mAmakAnadya sa~njaya . 
patitAnpAtyamAnAMshcha hatAneva cha sha.nsasi .. 3..\\
yudhyamAnAnyathAshakti ghaTamAnA~njayaM prati . 
pANDavA vijayantyeva jIyante chaiva mAmakAH .. 4..\\
so.aha.n tIvrANi duHkhAni duryodhanakR^itAni cha . 
ashrauSha.n satata.n tAta duHsahAni bahUni cha .. 5..\\
tamupAyaM na pashyAmi jIyeranyena pANDavAH . 
mAmakA vA jaya.n yuddhe prApnuyuryena sa~njaya .. 6..\\

 sa~njaya uvAcha

kShayaM manuShyadehAnA.n gajavAjirathakShayam . 
shR^iNu rAjansthiro bhUtvA tavaivApanayo mahAn .. 7..\\
dhR^iShTadyumnastu shalyena pIDito navabhiH sharaiH . 
pIDayAmAsa sa~Nkruddho madrAdhipatimAyasaiH .. 8..\\
tatrAdbhutamapashyAma pArShatasya parAkramam . 
nyavArayata yattUrNa.n shalyaM samitishobhanam .. 9..\\
nAntara.n dadR^ishe kashchittayoH sa.nrabdhayo raNe . 
muhUrtamiva tadyuddha.n tayoH samamivAbhavat .. 10..\\
tataH shalyo mahArAja dhR^iShTadyumnasya sa.nyuge . 
dhanushchichchheda bhallena pItena nishitena cha .. 11..\\
athaina.n sharavarSheNa chhAdayAmAsa bhArata . 
giri.n jalAgame yadvajjaladA jaladhAriNaH .. 12..\\
abhimanyustu sa~Nkruddho dhR^iShTadyumne nipIDite . 
abhidudrAva vegena madrarAjarathaM prati .. 13..\\
tato madrAdhiparatha.n kArShNiH prApyAtikopanaH . 
ArtAyanimameyAtmA vivyAdha vishikhaistribhiH .. 14..\\
tatastu tAvakA rAjanparIpsanto.a.arjuni.n raNe . 
madrarAjaratha.n tUrNaM parivAryAvatasthire .. 15..\\
duryodhano vikarNashcha duHshAsanaviviMshatI . 
durmarShaNo duHsahashcha chitrasenashcha durmukhaH .. 16..\\
satyavratashcha bhadra.n te purumitrashcha bhArata . 
ete madrAdhiparathaM pAlayantaH sthitA raNe .. 17..\\
tAnbhImasenaH sa~Nkruddho dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
draupadeyAbhimanyushcha mAdrIputrau cha pANDavau .. 18..\\
nAnArUpANi shastrANi visR^ijanto vishAM pate . 
abhyavartanta sa.nhR^iShTAH parasparavadhaiShiNaH . 
te vai samIyuH sa~NgrAme rAjandurmantrite tava .. 19..\\
tasmindAsharathe yuddhe vartamAne bhayAvahe . 
tAvakAnAM pareShA.n cha prekShakA rathino.abhavan .. 20..\\
shastrANyanekarUpANi visR^ijanto mahArathAH . 
anyonyamabhinardantaH samprahAraM prachakrire .. 21..\\
te yattA jAtasa.nrambhAH sarve.anyonya.n jighA.nsavaH . 
mahAstrANi vimu~nchantaH samApeturamarShaNAH .. 22..\\
duryodhanastu sa~Nkruddho dhR^iShTadyumnaM mahAraNe . 
vivyAdha nishitairbANaishchaturbhistvarito bhR^isham .. 23..\\
durmarShaNashcha viMshatyA chitrasenashcha pa~nchabhiH . 
durmukho navabhirbANairduHsahashchApi saptabhiH . 
viviMshatiH pa~nchabhishcha tribhirduHshAsanastathA .. 24..\\
tAnpratyavidhyadrAjendra pArShataH shatrutApanaH . 
ekaikaM pa~nchaviMshatyA darshayanpANilAghavam .. 25..\\
satyavrata.n tu samare purumitraM cha bhArata . 
abhimanyuravidhyattau dashabhirdashabhiH sharaiH .. 26..\\
mAdrIputrau tu samare mAtulaM mAtR^inandanau . 
chhAdayetA.n sharavrAtaistadadbhutamivAbhavat .. 27..\\
tataH shalyo mahArAja svasrIyau rathinA.n varau . 
sharairbahubhirAnarchhatkR^itapratikR^itaiShiNau . 
chhAdyamAnau tatastau tu mAdrIputrau na chelatuH .. 28..\\
atha duryodhana.n dR^iShTvA bhImaseno mahAbalaH . 
vidhitsuH kalahasyAnta.n gadAM jagrAha pANDavaH .. 29..\\
tamudyatagada.n dR^iShTvA kailAsamiva shR^i~NgiNam . 
bhImasenaM mahAbAhuM putrAste prAdravanbhayAt .. 30..\\
duryodhanastu sa~Nkruddho mAgadha.n samachodayat . 
anIka.n dashasAhasraM ku~njarANAM tarasvinAm . 
mAgadhaM purataH kR^itvA bhImasena.n samabhyayAt .. 31..\\
Apatanta.n cha taM dR^iShTvA gajAnIka.n vR^ikodaraH . 
gadApANiravArohadrathAtsi.nha ivonnadan .. 32..\\
adrisAramayI.n gurvIM pragR^ihya mahatIM gadAm . 
abhyadhAvadgajAnIka.n vyAditAsya ivAntakaH .. 33..\\
sa gajAngadayA nighnanvyacharatsamare balI . 
bhImaseno mahAbAhuH savajra iva vAsavaH .. 34..\\
tasya nAdena mahatA manohR^idayakampinA . 
vyatyacheShTanta sa.nhatya gajA bhImasya nardataH .. 35..\\
tatastu draupadIputrAH saubhadrashcha mahArathaH . 
nakulaH sahadevashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 36..\\
pR^iShThaM bhImasya rakShantaH sharavarSheNa vAraNAn . 
abhyadhAvanta varShanto meghA iva girInyathA .. 37..\\
kShuraiH kShuraprairbhallaishcha pItaira~njalikairapi . 
pAtayantottamA~NgAni pANDavA gajayodhinAm .. 38..\\
shirobhiH prapatadbhishcha bAhubhishcha vibhUShitaiH . 
ashmavR^iShTirivAbhAti pANibhishcha sahA~NkushaiH .. 39..\\
hR^itottamA~NgAH skandheShu gajAnA.n gajayodhinaH . 
adR^ishyantAchalAgreShu drumA bhagnashikhA iva .. 40..\\
dhR^iShTadyumnahatAnanyAnapashyAma mahAgajAn . 
patitAnpAtyamAnAMshcha pArShatena mahAtmanA .. 41..\\
mAgadho.atha mahIpAlo gajamairAvaNopamam . 
preShayAmAsa samare saubhadrasya rathaM prati .. 42..\\
tamApatanta.n samprekShya mAgadhasya gajottamam . 
jaghAnaikeShuNA vIraH saubhadraH paravIrahA .. 43..\\
tasyAvarjitanAgasya kArShNiH parapura~njayaH . 
rAGYo rajatapu~Nkhena bhallenApaharachchhiraH .. 44..\\
vigAhya tadgajAnIkaM bhImaseno.api pANDavaH . 
vyacharatsamare mR^idnangajAnindro girIniva .. 45..\\
ekaprahArAbhihatAnbhImasenena ku~njarAn . 
apashyAma raNe tasmingirInvajrahatAniva .. 46..\\
bhagnadantAnbhagnakaTAnbhagnasakthAMshcha vAraNAn . 
bhagnapR^iShThAnbhagnakumbhAnnihatAnparvatopamAn .. 47..\\
nadataH sIdatashchAnyAnvimukhAnsamare gajAn . 
vimUtrAnbhagnasa.nvignA.nstathA vishakR^ito.aparAn .. 48..\\
bhImasenasya mArgeShu gatAsUnparvatopamAn . 
apashyAma hatAnnAgAnniShTanantastathApare .. 49..\\
vamanto rudhira.n chAnye bhinnakumbhA mahAgajAH . 
vihvalanto gatA bhUmi.n shailA iva dharAtale .. 50..\\
medorudhiradigdhA~Ngo vasAmajjAsamukShitaH . 
vyacharatsamare bhImo daNDapANirivAntakaH .. 51..\\
gajAnA.n rudhirAktA.n tAM gadAM bibhradvR^ikodaraH . 
ghoraH pratibhayashchAsItpinAkIva pinAkadhR^ik .. 52..\\
nirmathyamAnAH kruddhena bhImasenena dantinaH . 
sahasA prAdrava~nshiShTA mR^idnantastava vAhinIm .. 53..\\
ta.n hi vIraM maheShvAsAH saubhadrapramukhA rathAH . 
paryarakShanta yudhyanta.n vajrAyudhamivAmarAH .. 54..\\
shoNitAktA.n gadAM bibhradukShito gajashoNitaiH . 
kR^itAnta iva raudrAtmA bhImaseno vyadR^ishyata .. 55..\\
vyAyachchhamAna.n gadayA dikShu sarvAsu bhArata . 
nR^ityamAnamapashyAma nR^ityantamiva sha~Nkaram .. 56..\\
yamadaNDopamA.n gurvImindrAshanisamasvanAm . 
apashyAma mahArAja raudrA.n vishasanI.n gadAm .. 57..\\
vimishrA.n keshamajjAbhiH pradigdhA.n rudhireNa cha . 
pinAkamiva rudrasya kruddhasyAbhighnataH pashUn .. 58..\\
yathA pashUnA.n sa~NghAtaM yaShTyA pAlaH prakAlayet . 
tathA bhImo gajAnIka.n gadayA paryakAlayat .. 59..\\
gadayA vadhyamAnAste mArgaNaishcha samantataH . 
svAnyanIkAni mR^idnantaH prAdravanku~njarAstava .. 60..\\
mahAvAta ivAbhrANi vidhamitvA sa vAraNAn . 
atiShThattumule bhImaH shmashAna iva shUlabhR^it .. 61..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 59}
 s

tasminhate gajAnIke putro duryodhanastava . 
bhImasena.n ghnatetyeva.n sava sainyAnyachodayat .. 1..\\
tataH sarvANyanIkAni tava putrasya shAsanAt . 
abhyadravanbhImasenaM nadantaM bhairavAnravAn .. 2..\\
taM balaughamaparyanta.n devairapi durutsaham . 
Apatanta.n suduShpAraM samudramiva parvaNi .. 3..\\
rathanAgAshvakalila.n sha~NkhadundubhinAditam . 
athAnantamapAra.n cha narendra stimitahradam .. 4..\\
taM bhImasenaH samare mahodadhimivAparam . 
senAsAgaramakShobhya.n veleva samavArayat .. 5..\\
tadAshcharyamapashyAma shraddheyamapi chAdbhutam . 
bhImasenasya samare rAjankarmAtimAnuSham .. 6..\\
udIrNAM pR^ithivI.n sarvAM sAshvAM sa rathaku~njarAm . 
asambhramaM bhImaseno gadayA samatADayat .. 7..\\
sa sa.nvArya balaughA.nstAngadayA rathinA.n varaH . 
atiShThattumule bhImo girirmerurivAchalaH .. 8..\\
tasminsutumule ghore kAle paramadAruNe . 
bhrAtarashchaiva putrAshcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 9..\\
draupadeyAbhimanyushcha shikhaNDI cha mahArathaH . 
na prAjahanbhImasenaM bhaye jAte mahAbalam .. 10..\\
tataH shaikyAyasI.n gurvIM pragR^ihya mahatIM gadAm . 
avadhIttAvakAnyodhAndaNDapANirivAntakaH . 
pothayanrathavR^indAni vAjivR^indAni chAbhibhUH .. 11..\\
vyacharatsamare bhImo yugA~Nge pAvako yathA . 
vinighnansamare sarvAnyugAnte kAlavadvibhuH .. 12..\\
Uruvegena sa~NkarShanrathajAlAni pANDavaH . 
pramardayangajAnsarvAnnaDvalAnIva ku~njaraH .. 13..\\
mR^idnanrathebhyo rathino gajebhyo gajayodhinaH . 
sAdinashchAshvapR^iShThebhyo bhUmau chaiva padAtinaH .. 14..\\
tatra tatra hataishchApi manuShyagajavAjibhiH . 
raNA~NgaNa.n tadabhavanmR^ityorAghata saMnibham .. 15..\\
pinAkamiva rudrasya kruddhasyAbhighnataH pashUn . 
yamadaNDopamAmugrAmindrAshanisamasvanAm . 
dadR^ishurbhImasenasya raudrA.n vishasanI.n gadAm .. 16..\\
Avidhyato gadA.n tasya kaunteyasya mahAtmanaH . 
babhau rUpaM mahAghora.n kAlasyeva yugakShaye .. 17..\\
ta.n tathA mahatI.n senAM drAvayantaM punaH punaH . 
dR^iShTvA mR^ityumivAyAnta.n sarve vimanaso.abhavan .. 18..\\
yato yataH prekShate sma gadAmudyamya pANDavaH . 
tena tena sma dIryante sarvasainyAni bhArata .. 19..\\
pradArayanta.n sainyAni balaughenAparAjitam . 
grasamAnamanIkAni vyAditAsyamivAntakam .. 20..\\
ta.n tathA bhImakarmANaM pragR^ihItamahAgadam . 
dR^iShTvA vR^ikodaraM bhIShmaH sahasaiva samabhyayAt .. 21..\\
mahatA meghaghoSheNa rathenAdityavarchasA . 
chhAdaya~nsharavarSheNa parjanya iva vR^iShTimAn .. 22..\\
tamAyAnta.n tathA dR^iShTvA vyAttAnanamivAntakam . 
bhIShmaM bhImo mahAbAhuH pratyudIyAdamarShaNaH .. 23..\\
tasminkShaNe sAtyakiH satyasandhaH 
shinipravIro.abhyapatatpitAmaham . 
nighnannamitrAndhanuShA dR^iDhena 
sa kampaya.nstava putrasya senAm .. 24..\\
ta.n yAntamashvai rajataprakAshaiH 
sharAndhamanta.n dhanuShA dR^iDhena . 
nAshaknuvanvArayitu.n tadAnIM 
sarve gaNA bhArata ye tvadIyAH .. 25..\\
avidhyadenaM nishitaiH sharAgrair 
alambuso rAjavarArshyashR^i~NgiH . 
ta.n vai chaturbhiH pratividhya vIro 
naptA shinerabhyapatadrathena .. 26..\\
anvAgata.n vR^iShNivaraM nishamya 
madhye ripUNAM parivartamAnam . 
prAvartayanta.n kurupu~NgavAMsh cha 
punaH punashcha praNadantamAjau .. 27..\\
nAshaknuvanvArayitu.n variShThaM 
madhyandine sUryamivAtapantam . 
na tatra kashchinnaviShaNNa AsId 
R^ite rAjansomadattasya putrAt .. 28..\\
sa hyAdadAno dhanurugravegaM 
bhUrishravA bhArata saumadattiH . 
dR^iShTvA rathAnsvAnvyapanIyamAnAn 
pratyudyayau sAtyaki.n yoddhumichchhan .. 29..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 60}
 s

tato bhUrishravA rAjansAtyakiM navabhiH sharaiH . 
avidhyadbhR^ishasa~Nkruddhastottrairiva mahAdvipam .. 1..\\
kaurava.n sAtyakishchaiva sharaiH saMnataparvabhiH . 
avAkiradameyAtmA sarvalokasya pashyataH .. 2..\\
tato duyodhano rAjA sodaryaiH parivAritaH . 
saumadatti.n raNe yattaH samantAtparyavArayat .. 3..\\
tathaiva pANDavAH sarve sAtyaki.n rabhasaM raNe . 
parivArya sthitAH sa~Nkhye samantAtsumahaujasaH .. 4..\\
bhImasenastu sa~Nkruddho gadAmudyamya bhArata . 
duryodhanamukhAnsarvAnputrA.nste paryavArayat .. 5..\\
rathairanekasAhasraiH krodhAmarShasamanvitaH . 
nandakastava putrastu bhImasenaM mahAbalam . 
vivyAdha nishitaiH ShaDbhiH ka~NkapatraiH shilAshitaiH .. 6..\\
duryodhanastu samare bhImasenaM mahAbalam . 
AjaghAnorasi kruddho mArgaNairnishitaistribhiH .. 7..\\
tato bhImo mahAbAhuH svaratha.n sumahAbalaH . 
Aruroha rataH shreShTha.n vishoka.n chedamabravIt .. 8..\\
ete mahArathAH shUrA dhArtarAShTrA mahAbalAH . 
mAmeva bhR^ishasa~NkruddhA hantumabhyudyatA yudhi .. 9..\\
etAnadya haniShyAmi pashyataste na saMshayaH . 
tasmAnmamAshvAnsa~NgrAme yattaH sa.nyachchha sArathe .. 10..\\
evamuktvA tataH pArthaH putra.n duryodhanaM tava . 
vivyAdha dashabhistIkShNaiH sharaiH kanakabhUShaNaiH . 
nandaka.n cha tribhirbANaiH patyavidhyatstanAntare .. 11..\\
ta.n tu duryodhanaH ShaShTyA viddhvA bhImaM mahAbalam . 
tribhiranyaiH sunishitairvishokaM pratyavidhyata .. 12..\\
bhImasya cha raNe rAjandhanushchichheda bhAsvaram . 
muShTideshe sharaistIkShNaistribhI rAjA hasanniva .. 13..\\
bhImastu prekShya yantAra.n vishokaM sa.nyuge tadA . 
pIDita.n vishikhaistIkShNaistava putreNa dhanvinA .. 14..\\
amR^iShyamANaH sa~Nkruddho dhanurdivyaM parAmR^ishat . 
putrasya te mahArAja vadhArthaM bharatarShabha .. 15..\\
samAdatta cha sa.nrabdhaH kShurapra.n lomavAhinam . 
tena chichchheda nR^ipaterbhImaH kArmukamuttamam .. 16..\\
so.apavidhya dhanushchhinna.n krodhena prajvalanniva . 
anyatkArmukamAdatta sa tvara.n vegavattaram .. 17..\\
sandhatta vishikha.n ghoraM kAlamR^ityusamaprabham . 
tenAjaghAna sa~Nkruddho bhImasena.n stanAntare .. 18..\\
sa gADhaviddho vyathitaH syandanopastha Avishat . 
sa niShaNNo rathopasthe mUrchhAmabhijagAma ha .. 19..\\
ta.n dR^iShTvA vyathitaM bhImamabhimanyupurogamAH . 
nAmR^iShyanta maheShvAsAH pANDavAnAM mahArathAH .. 20..\\
tatastu tumulA.n vR^iShTiM shastrANA.n tigmatejasAm . 
pAtayAmAsuravyagrAH putrasya tava mUrdhani .. 21..\\
pratilabhya tataH sa~nj~nAM bhImaseno mahAbalaH . 
duryodhana.n tribhirviddhvA punarvivyAdha pa~nchabhiH .. 22..\\
shalya.n cha pa~nchaviMshatyA sharairvivyAdha pANDavaH . 
rukmapu~NkhairmaheShvAsaH sa viddho vyapayAdraNAt .. 23..\\
pratyudyayustato bhIma.n tava putrAshchaturdasha . 
senApatiH suSheNashcha jalasandhaH sulochanaH .. 24..\\
ugro bhIma ratho bhImo bhIma bAhuralolupaH . 
durmukho duShpradharShashcha vivitsurvikaTaH samaH .. 25..\\
visR^ijanto bahUnbANAnkrodhasa.nraktalochanAH . 
bhImasenamabhidrutya vivyadhuH sahitA bhR^isham .. 26..\\
putrA.nstu tava samprekShya bhImaseno mahAbalaH . 
sR^ikkiNI vilihanvIraH pashumadhye vR^iko yathA . 
senApateH kShurapreNa shirashchichchheda pANDavaH .. 27..\\
jalasandha.n vinirbhidya so.anayadyamasAdanam . 
suSheNa.n cha tato hatvA preShayAmAsa mR^ityave .. 28..\\
ugrasya sa shirastrANa.n shirashchandropamaM bhuvi . 
pAtayAmAsa bhallena kuNDalAbhyA.n vibhUShitam .. 29..\\
bhIma bAhu.n cha saptatyA sAshvaketu.n sa sArathim . 
ninAya samare bhImaH paralokAya mAriSha .. 30..\\
bhImaM bhIma ratha.n chobhau bhImaseno hasanniva . 
bhrAtarau rabhasau rAjannanayadyamasAdanam .. 31..\\
tataH sulochanaM bhImaH kShurapreNa mahAmR^idhe . 
miShatA.n sarvasainyAnAmanayadyamasAdanam .. 32..\\
putrAstu tava ta.n dR^iShTvA bhImasena parAkramam . 
sheShA ye.anye.abhava.nstatra te bhImasya bhayArditAH . 
vipradrutA disho rAjanvadhyamAnA mahAtmanA .. 33..\\
tato.abravIchchhAntanavaH sarvAneva mahArathAn . 
eSha bhImo raNe kruddho dhArtarAShTrAnmahArathAn .. 34..\\
yathA prAgryAnyathA jyeShThAnyathA shUrAMshcha sa~NgatAn . 
nipAtayatyugradhanvA taM pramathnIta pArthivAH .. 35..\\
evamuktAstataH sarve dhArtarAShTrasya sainikAH . 
abhyadravanta sa~NkruddhA bhImasenaM mahAbalam .. 36..\\
bhagadattaH prabhinnena ku~njareNa vishAM pate . 
apatatsahasA tatra yatra bhImo vyavasthitaH .. 37..\\
Apatanneva cha raNe bhImasena.n shilAshitaiH . 
adR^ishya.n samare chakre jImUta iva bhAskaram .. 38..\\
abhimanyumukhAstatra nAmR^iShyanta mahArathAH . 
bhImasyAchchhAdana.n sa~Nkhye svabAhubalamAshritAH .. 39..\\
ta ena.n sharavarSheNa samantAtparyavArayan . 
gaja.n cha sharavR^iShTyA taM bibhiduste samantataH .. 40..\\
sa shastravR^iShTyAbhihataH prAdravaddviguNaM padam . 
prAgjyotiSha gajo rAjannAnA li~NgaiH sutejanaiH .. 41..\\
sa~njAtarudhirotpIDaH prekShaNIyo.abhavadraNe . 
gabhastibhirivArkasya sa.nsyUto jalado mahAn .. 42..\\
sa chodito madasrAvI bhagadattena vAraNaH . 
abhyadhAvata tAnsarvAnkAlotsR^iShTa ivAntakaH . 
dviguNa.n javamAsthAya kampayaMshcharaNairmahIm .. 43..\\
tasya tatsumahadrUpa.n dR^iShTvA sarve mahArathAH . 
asahyaM manyamAnAste nAtipramanaso.abhavan .. 44..\\
tatastu nR^ipatiH kruddho bhImasena.n stanAntare . 
AjaghAna naravyAghra shareNa nataparvaNA .. 45..\\
so.atividdho maheShvAsastena rAGYA mahArathaH . 
mUrchhayAbhiparItA~Ngo dhvajayaShTimupAshritaH .. 46..\\
tA.nstu bhItAnsamAlakShya bhImasena.n cha mUrchhitam . 
nanAda balavannAdaM bhagadattaH pratApavAn .. 47..\\
tato ghaTotkacho rAjanprekShya bhIma.n tathAgatam . 
sa~Nkruddho rAkShaso ghorastatraivAntaradhIyata .. 48..\\
sa kR^itvA dAruNAM mAyAM bhIrUNAM bhayavardhinIm . 
adR^ishyata nimeShArdhAdghorarUpa.n samAshritaH .. 49..\\
airAvata.n samAruhya svayaM mAyAmaya.n kR^itam . 
tasya chAnye.api dinnAgA babhUvuranuyAyinaH .. 50..\\
a~njano vAmanashchaiva mahApadmashcha suprabhaH . 
traya ete mahAnAgA rAkShasaiH samadhiShThitAH .. 51..\\
mahAkAyAstridhA rAjanprasravanto madaM bahu . 
tejo vIryabalopetA mahAbalaparAkramAH .. 52..\\
ghaTotkachastu svaM nAga.n chodayAmAsa taM tataH . 
sa gajaM bhagadatta.n tu hantukAmaH parantapaH .. 53..\\
te chAnye choditA nAgA rAkShasaistairmahAbalaiH . 
paripetuH susa.nrabdhAshchaturdaMShTrAshchaturdisham . 
bhagadattasya taM nAga.n viShANaiste.abhyapIDayan .. 54..\\
sampIDyamAnastairnAgairvedanArtaH sharAturaH . 
so.anadatsumahAnAdamindrAshanisamasvanam .. 55..\\
tasya taM nadato nAda.n sughoraM bhImanisvanam . 
shrutvA bhIShmo.abravIddroNa.n rAjAna.n cha suyodhanam .. 56..\\
eSha yudhyati sa~NgrAme haiDimbena durAtmanA . 
bhagadatto maheShvAsaH kR^ichchhreNa parivartate .. 57..\\
rAkShasashcha mahAmAyaH sa cha rAjAtikopanaH . 
tau sametau mahAvIryau kAlamR^ityusamAvubhau .. 58..\\
shrUyate hyeSha hR^iShTAnAM pANDavAnAM mahAsvanaH . 
hastinashchaiva sumahAnbhItasya ruvato dhvaniH .. 59..\\
tatra gachchhAma bhadra.n vo rAjAnaM parirakShitum . 
arakShyamANaH samare kShipraM prANAnvimokShyate .. 60..\\
te tvaradhvaM mahAvIryAH ki.n chireNa prayAmahe . 
mahAnhi vartate raudraH sa~NgrAmo lomaharShaNaH .. 61..\\
bhaktashcha kulaputrashcha shUrashcha pR^itanA patiH . 
yukta.n tasya paritrANaM kartumasmAbhirachyutAH .. 62..\\
bhIShmasya tadvachaH shrutvA bhAradvAjapurogamAH . 
sahitAH sarvarAjAno bhagadatta parIpsayA . 
uttama.n javamAsthAya prayayuryatra so.abhavat .. 63..\\
tAnprayAtAnsamAlokya yudhiShThirapurogamAH . 
pA~nchAlAH pANDavaiH sArdha.n rAkShasendraH pratApavAn .. 64..\\
tAnyanIkAnyathAlokya rAkShasendraH pratApavAn . 
nanAda sumahAnAda.n visphoTamashaneriva .. 65..\\
tasya taM ninada.n shrutvA dR^iShTvA nAgAMshcha yudhyataH . 
bhIShmaH shAntanavo bhUyo bhAradvAjamabhAShata .. 66..\\
na rochate me sa~NgrAmo haiDimbena durAtmanA . 
balavIryasamAviShTaH sa sahAyashcha sAmpratam .. 67..\\
naiSha shakyo yudhA jetumapi vajrabhR^itA svayam . 
labdhalakShyaH prahArI cha vaya.n cha shrAntavAhanAH . 
pA~nchAlaiH pANDaveyaishcha divasa.n kShatavikShatAH .. 68..\\
tanna me rochate yuddhaM pANDavairjitakAshibhiH . 
ghuShyatAmavahAro.adya shvo yotsyAmaH paraiH saha .. 69..\\
pitAmahavachaH shrutvA tathA chakruH sma kauravAH . 
upAyenApayAna.n te ghaTotkacha bhayArditAH .. 70..\\
kauraveShu nivR^itteShu pANDavA jitakAshinaH . 
si.nhanAdamakurvanta sha~NkhaveNusvanaiH saha .. 71..\\
eva.n tadabhavadyuddhaM divasaM bharatarShabha . 
pANDavAnA.n kurUNAM cha puraskR^itya ghaTotkacham .. 72..\\
kauravAstu tato rAjanprayayuH shibira.n svakam . 
vrIDamAnA nishAkAle pANDaveyaiH parAjitAH .. 73..\\
sharavikShata gAtrAshcha pANDuputrA mahArathAH . 
yuddhe sumanaso bhUtvA shibirAyaiva jagmire .. 74..\\
puraskR^itya mahArAja bhImasena ghaTotkachau . 
pUjayantastadAnyonyaM mudA paramayA yutAH .. 75..\\
nadanto vividhAnnAdA.nstUryasvanavimishritAn . 
si.nhanAdAMshcha kurvANA vimishrA~nsha~NkhanisvanaiH .. 76..\\
vinadanto mahAtmAnaH kampayantashcha medinIm . 
ghaTTayantashcha marmANi tava putrasya mAriSha . 
prayAtAH shibirAyaiva nishAkAle parantapAH .. 77..\\
duryodhanastu nR^ipatirdIno bhrAtR^ivadhena cha . 
muhUrta.n chintayAmAsa bAShpashokasamAkulaH .. 78..\\
tataH kR^itvA vidhi.n sarvaM shibirasya yathAvidhi . 
pradadhyau shokasantapto bhrAtR^ivyasanakarshitaH .. 79..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 61}
 dhr

bhayaM me sumahajjAta.n vismayashchaiva sa~njaya . 
shrutvA pANDukumArANA.n karma devaiH suduShkaram .. 1..\\
putrANA.n cha parAbhava.n shrutvA sa~njaya sarvashaH . 
chintA me mahatI sUta bhaviShyati katha.n tviti .. 2..\\
dhruva.n vidura vAkyAni dhakShyanti hR^idayaM mama . 
yathA hi dR^ishyate sarva.n daivayogena sa~njaya .. 3..\\
yatra bhIShma mukhA~nshUrAnastraGYAnyodhasattamAn . 
pANDavAnAmanIkAni yodhayanti prahAriNaH .. 4..\\
kenAvadhyA mahAtmAnaH pANDuputrA mahAbalAH . 
kena dattavarAstAta ki.n vA GYAnaM vidanti te . 
yena kShayaM na gachchhanti divi tArAgaNA iva .. 5..\\
punaH punarna mR^iShyAmi hata.n sainyaM sma pANDavaiH . 
mayyeva daNDaH patati daivAtparamadAruNaH .. 6..\\
yathAvadhyAH pANDusutA yathA vadhyAshcha me sutAH . 
etanme sarvamAchakShva yathAtattvena sa~njaya .. 7..\\
na hi pAraM prapashyAmi duHkhasyAsya katha.n chana . 
samudrasyeva mahato bhujAbhyAM pratarannaraH .. 8..\\
putrANA.n vyasanaM manye dhruvaM prAptaM sudAruNam . 
ghAtayiShyati me putrAnsarvAnbhImo na saMshayaH .. 9..\\
na hi pashyAmi ta.n vIraM yo me rakShetsutAnraNe . 
dhruva.n vinAshaH samare putrANAM mama sa~njaya .. 10..\\
tasmAnme kAraNa.n sUta yukti.n chaiva visheShataH . 
pR^ichchhato.adya yathAtattva.n sarvamAkhyAtumarhasi .. 11..\\
duryodhano.api yachchakre dR^iShTvA svAnvimukhAnraNe . 
bhIShmadroNau kR^ipashchaiva saubaleyo jayadrathaH . 
drauNirvApi maheShvAso vikarNo vA mahAbalaH .. 12..\\
nishchayo vApi kasteShA.n tadA hyAsInmahAtmanAm . 
vimukheShu mahAprAGYa mama putreShu sa~njaya .. 13..\\

 s

shR^iNu rAjannavahitaH shrutvA chaivAvadhAraya . 
naiva mantrakR^ita.n kiM chinnaiva mAyAM tathAvidhAm . 
na vai vibhIShikA.n kAM chidrAjankurvanti pANDavAH .. 14..\\
yudhyanti te yathAnyAya.n shaktimantashcha sa.nyuge . 
dharmeNa sarvakAryANi kIrtitAnIti bhArata . 
Arabhante sadA pArthAH prArthayAnA mahadyashaH .. 15..\\
na te yuddhAnnivartante dharmopetA mahAbalAH . 
shriyA paramayA yuktA yato dharmastato jayaH . 
tenAvadhyA raNe pArthA jaya yuktAshcha pArthiva .. 16..\\
tava putrA durAtmAnaH pApeShvabhiratAH sadA . 
niShThurA hInakarmANastena hIyanti sa.nyuge .. 17..\\
subahUni nR^isha.nsAni putraistava janeshvara . 
nikR^itAnIha pANDUnAM nIchairiva yathA naraiH .. 18..\\
sarva.n cha tadanAdR^itya putrANAM tava kilbiSham . 
sApahnavAH sadaivAsanpANDavAH pANDupUrvaja . 
na chainAnbahu manyante putrAstava vishAM pate .. 19..\\
tasya pApasya satata.n kriyamANasya karmaNaH . 
samprApta.n sumahadghoraM phala.n kiM pAkasaMnibham . 
sa tadbhu~NkShva mahArAja saputraH sa suhR^ijjanaH .. 20..\\
nAvabudhyasi yadrAjanvAryamANaH suhR^ijjanaiH . 
vidureNAtha bhIShmeNa droNena cha mahAtmanA .. 21..\\
tathA mayA chApyasakR^idvAryamANo na gR^ihNasi . 
vAkya.n hita.n cha pathyaM cha martyaH pathyamivauShadham . 
putrANAM matamAsthAya jitAnmanyasi pANDavAn .. 22..\\
shR^iNu bhUyo yathAtattva.n yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi . 
kAraNaM bharatashreShTha pANDavAnA.n jayaM prati . 
tatte.aha.n kathayiShyAmi yathA shrutamarindama .. 23..\\
duryodhanena sampR^iShTa etamarthaM pitAmahaH . 
dR^iShTvA bhrAtR^InraNe sarvAnnirjitAnsumahArathAn .. 24..\\
shokasaMmUDhahR^idayo nishAkAle sma kauravaH . 
pitAmahaM mahAprAGYa.n vinayenopagamya ha . 
yadabravItsutaste.asau tanme shR^iNu janeshvara .. 25..\\

 dur

tva.n cha droNashcha shalyashcha kR^ipo drauNistathaiva cha . 
kR^itavarmA cha hArdikyaH kAmbojashcha sudakShiNaH .. 26..\\
bhUrishravA vikarNashcha bhagadattashcha vIryavAn . 
mahArathAH samAkhyAtAH kulaputrAstanutyajaH .. 27..\\
trayANAmapi lokAnAM paryAptA iti me matiH . 
pANDavAnA.n samastAshcha na tiShThanti parAkrame .. 28..\\
tatra me saMshayo jAtastanmamAchakShva pR^ichchhataH . 
ya.n samAshritya kaunteya jayantyasmAnpade pade .. 29..\\

 bhs

shR^iNu rAjanvacho mahya.n yattvAM vakShyAmi kaurava . 
bahushashcha mamokto.asi na cha me tattvayA kR^itam .. 30..\\
kriyatAM pANDavaiH sArdha.n shamo bharatasattama . 
etatkShamamahaM manye pR^ithivyAstava chAbhibho .. 31..\\
bhu~njemAM pR^ithivI.n rAjanbhrAtR^ibhiH sahitaH sukhI . 
durhR^idastApayansarvAnnandayaMshchApi bAndhavAn .. 32..\\
na cha me kroshatastAta shrutavAnasi vai purA . 
tadida.n samanuprAptaM yatpANDUnavamanyase .. 33..\\
yashcha heturavadhyatve teShAmakliShTakarmaNAm . 
ta.n shR^iNuShva mahArAja mama kIrtayataH prabho .. 34..\\
nAsti lokeShu tadbhUtaM bhavitA no bhaviShyati . 
yo jayetpANDavAnsa~Nkhye pAlitA~nshAr~NgadhanvanA .. 35..\\
yattu me kathita.n tAta munibhirbhAvitAtmabhiH . 
purANagIta.n dharmaGYa tachchhR^iNuShva yathAtatham .. 36..\\
purA kila surAH sarve R^iShayashcha samAgatAH . 
pitAmahamupAseduH parvate gandhamAdane .. 37..\\
madhye teShA.n samAsInaH prajApatirapashyata . 
vimAna.n jAjvaladbhAsA sthitaM pravaramambare .. 38..\\
dhyAnenAvedya taM brahmA kR^itvA cha niyato.a~njalim . 
namashchakAra hR^iShTAtmA paramaM parameshvaram .. 39..\\
R^iShayastvatha devAshcha dR^iShTvA brahmANamutthitam . 
sthitAH prAGYalayaH sarve pashyanto mahadadbhutam .. 40..\\
yathAvachcha tamabhyarchya brahmA brahmavidA.n varaH . 
jagAda jagataH sraShTA paraM paramadharmavit .. 41..\\
vishvAvasurvishvamUrtirvishvesho 
viShvakseno vishvakarmA vashIcha . 
vishveshvaro vAsudevo.asi tasmAd 
yogAtmAna.n daivataM tvAm upaimi .. 42..\\
jaya vishvamahAdeva jaya lokahite rata . 
jaya yogIshvara vibho jaya yogaparAvara .. 43..\\
padmagarbhavishAlAkSha jaya lokeshvareshvara . 
bhUtabhavya bhavannAtha jaya saumyAtmajAtmaja .. 44..\\
asa~NkhyeyaguNAjeya jaya sarvaparAyaNa . 
nArAyaNa suduShpAra jaya shAr~Ngadhanurdhara .. 45..\\
sarvaguhya guNopeta vishvamUrte nirAmaya . 
vishveshvara mahAbAho jaya lokArtha tatpara .. 46..\\
mahoragavarAhAdya hari keshavibho jaya . 
hari vAsavishAmIsha vishvAvAsAmitAvyaya .. 47..\\
vyaktAvyaktAmita sthAnaniyatendriya sendriya . 
asa~NkhyeyAtma bhAvaGYa jaya gambhIrakAmada .. 48..\\
ananta viditapraGYa nityaM bhUtavibhAvana . 
kR^itakAryakR^itapraGYa dharmaGYa vijayAjaya .. 49..\\
guhyAtmansarvabhUtAtmansphuTasambhUta sambhava . 
bhUtArtha tattvalokesha jaya bhUtavibhAvana .. 50..\\
Atmayone mahAbhAga kalpasa~NkShepa tatpara . 
udbhAvana manodbhAva jaya brahma janapriya .. 51..\\
nisarga sargAbhirata kAmesha parameshvara . 
amR^itodbhava sadbhAva yugAgre vijayaprada .. 52..\\
prajApatipate deva padmanAbha mahAbala . 
AtmabhUtamahAbhUtakarmAtma~n jaya karmada .. 53..\\
pAdau tava dharA devI disho bAhurdiva.n shiraH . 
mUrtiste.aha.n surAH kAyashchandrAdityau cha chakShuShI .. 54..\\
bala.n tapashcha satyaM cha dharmaH kAmAtmajaH prabho . 
tejo.agniH pavanaH shvAsa Apaste svedasambhavAH .. 55..\\
ashvinau shravaNI nitya.n devI jihvA sarasvatI . 
vedAH sa.nskAraniShThA hi tvayIda.n jagadAshritam .. 56..\\
na sa~NkhyAM na parImANaM na tejo na parAkramam . 
na bala.n yogayogIsha jAnImaste na sambhavam .. 57..\\
tvadbhaktiniratA deva niyamaistvA samAhitAH . 
archayAmaH sadA viShNo parameshaM maheshvaram .. 58..\\
R^iShayo devagandharvA yakSharAkShasa pannagAH . 
pishAchA mAnuShAshchaiva mR^igapakShisarIsR^ipAH .. 59..\\
evamAdi mayA sR^iShTaM pR^ithivyA.n tvatprasAdajam . 
padmanAbha vishAlAkSha kR^iShNa duHsvapnanAshana .. 60..\\
tva.n gatiH sarvabhUtAnAM tvaM netA tvaM jaganmukham . 
tvatprasAdena devesha sukhino vibudhAH sadA .. 61..\\
pR^ithivI nirbhayA deva tvatprasAdAtsadAbhavat . 
tasmAddeva vishAlAkSha yaduvaMshavivardhanaH .. 62..\\
dharmasa.nsthApanArthAya daiteyAnA.n vadhAya cha . 
jagato dhAraNArthAya viGYApya.n kuru me prabho .. 63..\\
yadetatparama.n guhyaM tvatprasAdamaya.n vibho . 
vAsudeva.n tadetatte mayodgIta.n yathAtatham .. 64..\\
sR^iShTvA sa~NkarShaNa.n deva.n svayamAtmAnamAtmanA . 
kR^iShNa tvamAtmanAsrAkShIH pradyumna.n chAtmasambhavam .. 65..\\
pradyumnAchchAniruddha.n tva.n yaM vidurviShNumavyayam . 
aniruddho.asR^ijanmA.n vai brahmANaM lokadhAriNam .. 66..\\
vAsudevamayaH so.aha.n tvayaivAsmi vinirmitaH . 
vibhajya bhAgasho.a.atmAna.n vraja mAnuShatAM vibho .. 67..\\
tatrAsuravadha.n kR^itvA sarvalokasukhAya vai . 
dharma.n sthApya yashaH prApya yogaM prApsyasi tattvataH .. 68..\\
tvA.n hi brahmarShayo loke devAshchAmitravikrama . 
taistaishcha nAmabhirbhaktA gAyanti paramAtmakam .. 69..\\
sthitAshcha sarve tvayi bhUtasa~NghAH 
kR^itvAshraya.n tvA.n varadaM subAho . 
anAdimadhyAntamapArayogaM 
lokasya setuM pravadanti viprAH .. 70..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 62}
 bhs

tataH sa bhagavAndevo lokAnAM parameshvaraH . 
brahmANaM pratyuvAcheda.n snigdhagambhIrayA girA .. 1..\\
vidita.n tAta yogAnme sarvametattavepsitam . 
tathA tadbhavitetyuktvA tatraivAntaradhIyata .. 2..\\
tato devarShigandharvA vismayaM parama.n gatAH . 
kautUhalaparAH sarve pitAmahamathAbruvan .. 3..\\
ko nvaya.n yo bhagavatA praNamya vinayAdvibho . 
vAgbhiH stuto variShThAbhiH shrotumichchhAma ta.n vayam .. 4..\\
evamuktastu bhagavAnpratyuvAcha pitAmahaH . 
devabrahmarShigandharvAnsarvAnmadhurayA girA .. 5..\\
yattatparaM bhaviShya.n cha bhavitavyaM cha yatparam . 
bhUtAtmA yaH prabhushchaiva brahma yachcha paraM padam .. 6..\\
tenAsmi kR^itasa.nvAdaH prasannena surarShabhAH . 
jagato.anugrahArthAya yAchito me jagatpatiH .. 7..\\
mAnuSha.n lokamAtiShTha vAsudeva iti shrutaH . 
asurANA.n vadhArthAya sambhavasva mahItale .. 8..\\
sa~NgrAme nihatA ye te daityadAnavarAkShasAH . 
ta ime nR^iShu sambhUtA ghorarUpA mahAbalAH .. 9..\\
teShA.n vadhArthaM bhagavAnnareNa sahito vashI . 
mAnuShI.n yonimAsthAya chariShyati mahItale .. 10..\\
naranArAyaNau yau tau purANAvR^iShisattamau . 
sahitau mAnuShe loke sambhUtAvamitadyutI .. 11..\\
ajeyau samare yattau sahitAvamarairapi . 
mUDhAstvetau na jAnanti naranArAyaNAvR^iShI .. 12..\\
tasyAhamAtmajo brahmA sarvasya jagataH patiH . 
vAsudevo.archanIyo vaH sarvalokamaheshvaraH .. 13..\\
tathA manuShyo.ayamiti kadA chitsurasattamAH . 
nAvaGYeyo mahAvIryaH sha~NkhachakragadAdharaH .. 14..\\
etatparamaka.n guhyametatparamaka.n yashaH . 
etatparamakaM brahma etatparamaka.n yashaH .. 15..\\
etadakSharamavyaktametattachchhAshvataM mahat . 
etatpuruShasa~nj~na.n vai gIyate GYAyate na cha .. 16..\\
etatparamaka.n teja etatparamaka.n sukham . 
etatparamaka.n satya.n kIrtitaM vishvakarmaNA .. 17..\\
tasmAtsarvaiH suraiH sendrairlokaishchAmitavikramaH . 
nAvaGYeyo vAsudevo mAnuSho.ayamiti prabhuH .. 18..\\
yashcha mAnuShamAtro.ayamiti brUyAtsumandadhIH . 
hR^iShIkeshamavaGYAnAttamAhuH puruShAdhamam .. 19..\\
yogina.n taM mahAtmAnaM praviShTaM mAnuShIM tanum . 
avamanyedvAsudeva.n tamAhustAmasaM janAH .. 20..\\
deva.n charAcharAtmAna.n shrIvatsA~NkaM suvarchasam . 
padmanAbhaM na jAnAti tamAhustAmasa.n janAH .. 21..\\
kirITakaustubha dharaM mitrANAmabhaya~Nkaram . 
avajAnanmahAtmAna.n ghore tamasi majjati .. 22..\\
eva.n viditvA tattvArthaM lokAnAmIshvareshvaraH . 
vAsudevo namaH kAryaH sarvalokaiH surottamAH .. 23..\\
evamuktvA sa bhagavAnsarvAndevagaNAnpurA . 
visR^ijya sarvalokAtmA jagAma bhavana.n svakam .. 24..\\
tato devAH sa gandharvA munayo.apsaraso.api cha . 
kathA.n tAM brahmaNA gItA.n shrutvA prItA divaM yayuH .. 25..\\
etachchhrutaM mayA tAta R^iShINAM bhAvitAtmanA . 
vAsudeva.n kathayatA.n samavAye purAtanam .. 26..\\
jAmadagnyasya rAmasya mArkaNDeyasya dhImataH . 
vyAsa nAradayoshchApi shruta.n shrutavishArada .. 27..\\
etamartha.n cha viGYAya shrutvA cha prabhumavyayam . 
vAsudevaM mahAtmAna.n lokAnAmIshvareshvaram .. 28..\\
yasyAsAvAtmajo brahmA sarvasya jagataH pitA . 
kathaM na vAsudevo.ayamarchyashchejyashcha mAnavaiH .. 29..\\
vArito.asi purA tAta munibhirvedapAragaiH . 
mA gachchha sa.nyuga.n tena vAsudevena dhImatA . 
mA pANDavaiH sArthamiti tachcha mohAnna budhyase .. 30..\\
manye tvA.n rAkShasa.n krUraM tathA chAsi tamovR^itaH . 
yasmAddviShasi govindaM pANDava.n cha dhana~njayam . 
naranArAyaNau devau nAnyo dviShyAddhi mAnavaH .. 31..\\
tasmAdbravImi te rAjanneSha vai shAshvato.avyayaH . 
sarvalokamayo nityaH shAstA dhAtA dharo dhruvaH .. 32..\\
lokAndhArayate yastrIMshcharAcharaguruH prabhuH . 
yoddhA jayashcha jetA cha sarvaprakR^itirIshvaraH .. 33..\\
rAjansattvamayo hyeSha tamo rAgavivarjitaH . 
yataH kR^iShNastato dharmo yato dharmastato jayaH .. 34..\\
tasya mAhAtmya yogena yogenAtmana eva cha . 
dhR^itAH pANDusutA rAja~njayashchaiShAM bhaviShyati .. 35..\\
shreyo yuktA.n sadA buddhiM pANDavAnA.n dadhAti yaH . 
bala.n chaiva raNe nityaM bhayebhyashchaiva rakShati .. 36..\\
sa eSha shAshvato devaH sarvaguhyamayaH shivaH . 
vAsudeva iti GYeyo yanmAM pR^ichchhasi bhArata .. 37..\\
brAhmaNaiH kShatriyairvaishyaiH shUdraishcha kR^italakShaNaiH . 
sevyate.abhyarchyate chaiva nityayuktaiH svakarmabhiH .. 38..\\
dvAparasya yugasyAnte Adau kaliyugasya cha . 
sAtvata.n vidhimAsthAya gItaH sa~NkarShaNena yaH .. 39..\\
sa eSha sarvAsuramartyalokaM 
samudrakakShyAntaritAH purIsh cha . 
yuge yuge mAnuSha.n chaiva vAsaM 
punaH punaH sR^ijate vAsudevaH .. 40..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 63}
 dur

vAsudevo mahadbhUta.n sarvalokeShu kathyate . 
tasyAgamaM pratiShThA.n cha GYAtumichchhe pitAmaha .. 1..\\

 bhs

vAsudevo mahadbhUta.n sambhUtaM saha daivataiH . 
na paraM puNDarIkAkShAddR^ishyate bharatarShabha . 
mArkaNDeyashcha govinda.n kathayatyadbhutaM mahat .. 2..\\
sarvabhUtAni bhUtAtmA mahAtmA puruShottamaH . 
Apo vAyushcha tejash cha trayametadakalpayat .. 3..\\
sa sR^iShTvA pR^ithivI.n devaH sarvalokeshvaraH prabhuH . 
apsu vai shayana.n chakre mahAtmA puruShottamaH . 
sarvatoyamayo devo yogAtsuShvApa tatra ha .. 4..\\
mukhataH so.agnimasR^ijatprANAdvAyumathApi cha . 
sarasvatI.n cha vedAMshcha manasaH sasR^ije.achyutaH .. 5..\\
eSha lokAnsasarjAdau devAMshcharShigaNaiH saha . 
nidhana.n chaiva mR^ityuM cha prajAnAM prabhavo.avyayaH .. 6..\\
eSha dharmashcha dharmaGYo varadaH sarvakAmadaH . 
eSha kartA cha kArya.n cha pUrvadevaH svayamprabhuH .. 7..\\
bhUtaM bhavyaM bhaviShyachcha pUrvametadakalpayat . 
ubhe sandhye dishaH kha.n cha niyamaM cha janArdanaH .. 8..\\
R^iShIMshchaiva hi govindastapashchaivAnu kalpayat . 
sraShTAra.n jagatashchApi mahAtmA prabhuravyayaH .. 9..\\
agraja.n sarvabhUtAnAM sa~NkarShaNamakalpayat . 
sheSha.n chAkalpayaddevamanantamiti ya.n viduH .. 10..\\
yo dhArayati bhUtAni dharA.n chemA.n sa parvatAm . 
dhyAnayogena viprAshcha ta.n vadanti mahaujasam .. 11..\\
karNa srota udbhava.n chApi madhuM nAma mahAsuram . 
tamugramugrakarmANamugrAM buddhi.n samAsthitam . 
brahmaNo.apachiti.n kurva~njaghAna puruShottamaH .. 12..\\
tasya tAta vadhAdeva devadAnava mAnavAH . 
madhusUdanamityAhurR^iShayashcha janArdanam . 
varAhashchaiva si.nhashcha trivikrama gatiH prabhuH .. 13..\\
eSha mAtA pitA chaiva sarveShAM prANinA.n hariH . 
para.n hi puNDarIkAkShAnna bhUtaM na bhaviShyati .. 14..\\
mukhato.asR^ijadbrAhmaNAnbAhubhyA.n kShatriyA.nstathA . 
vaishyAMshchApyuruto rAja~nshUdrAnpadbhyA.n tathaiva cha . 
tapasA niyato devo nidhAna.n sarvadehinAm .. 15..\\
brahmabhUtamamAvAsyAM paurNamAsyA.n tathaiva cha . 
yogabhUtaM paricharankeshavaM mahadApnuyAt .. 16..\\
keshavaH parama.n tejaH sarvalokapitAmahaH . 
evamAhurhR^iShIkeshaM munayo vai narAdhipa .. 17..\\
evamena.n vijAnIhi AchAryaM pitara.n gurum . 
kR^iShNo yasya prasIdeta lokAstenAkShayA jitAH .. 18..\\
yashchaivainaM bhayasthAne keshava.n sharaNaM vrajet . 
sadA naraH paThaMshcheda.n svastimAnsa sukhI bhavet .. 19..\\
ye cha kR^iShNaM prapadyante te na muhyanti mAnavAH . 
bhaye mahati ye magnAH pAti nitya.n janArdanaH .. 20..\\
etadyudhiShThiro GYAtvA yAthAtathyena bhArata . 
sarvAtmanA mahAtmAna.n keshavaM jagadIshvaram . 
prapannaH sharaNa.n rAjanyogAnAmIshvaraM prabhum .. 21..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 64}
 bhs

shR^iNu chedaM mahArAja brahmabhUtastavaM mama . 
brahmarShibhishcha devaishcha yaH purA kathito bhuvi .. 1..\\
sAdhyAnAmapi devAnA.n devadeveshvaraH prabhuH . 
lokabhAvana bhAvaGYa iti tvAM nArado.abravIt . 
bhUtaM bhavyaM bhaviShya.n cha mArkaNDeyo.abhyuvAcha ha .. 2..\\
yaGYAnA.n chaiva yaGYaM tvAM tapashcha tapasAm api . 
devAnAmapi deva.n cha tvAmAha bhagavAnbhR^iguH . 
purANe bhairava.n rUpaM viShNo bhUtapate ti vai .. 3..\\
vAsudevo vasUnA.n tva.n shakraM sthApayitA tathA . 
devadevo.asi devAnAmiti dvaipAyano.abravIt .. 4..\\
pUrve prajA nisargeShu dakShamAhuH prajApatim . 
sraShTAra.n sarvabhUtAnAma~NgirAstvA.n tato.abravIt .. 5..\\
avyakta.n te sharIrottha.n vyaktaM te manasi sthitam . 
devA vAksambhavAshcheti devalastvasito.abravIt .. 6..\\
shirasA te diva.n vyAptaM bAhubhyAM pR^ithivI dhR^itA . 
jaThara.n te trayo lokAH puruSho.asi sanAtanaH .. 7..\\
eva.n tvAmabhijAnanti tapasA bhavitA narAH . 
AtmadarshanatR^iptAnAmR^iShINA.n chApi sattamaH .. 8..\\
rAjarShINAmudArANAmAhaveShvanivartinAm . 
sarvadharmapradhAnAnA.n tvaM gatirmadhusUdana .. 9..\\
eSha te vistarastAta sa~NkShepashcha prakIrtitaH . 
keshavasya yathAtattva.n suprIto bhava keshave .. 10..\\

 s

puNya.n shrutvaitadAkhyAnaM mahArAja sutastava . 
keshavaM bahu mene sa pANDavAMshcha mahArathAn .. 11..\\
tamabravInmahArAja bhIShmaH shAntanavaH punaH . 
mAhAtmya.n te shruta.n rAjankeshavasya mahAtmanaH .. 12..\\
narasya cha yathAtattva.n yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi . 
yadarthaM nR^iShu sambhUtau naranArAyaNAvubhau .. 13..\\
avadhyau cha yathA vIrau sa.nyugeShvaparAjitau . 
yathA cha pANDavA rAjannagamyA yudhi kasya chit .. 14..\\
prItimAnhi dR^iDha.n kR^iShNaH pANDaveShu yashasviShu . 
tasmAdbravImi rAjendra shamo bhavatu pANDavaiH .. 15..\\
pR^ithivIM bhu~NkShva sahito bhrAtR^ibhirbalibhirvashI . 
naranArAyaNau devAvavaGYAya nashiShyasi .. 16..\\
evamuktvA tava pitA tUShNImAsIdvishAM pate . 
vyasarjayachcha rAjAna.n shayana.n cha vivesha ha .. 17..\\
rAjApi shibiraM prAyAtpraNipatya mahAtmane . 
shishye cha shayane shubhre tA.n rAtriM bharatarShabha .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 65}
 s

vyuShitAyA.n cha sharvaryAmudite cha divAkare . 
ubhe sene mahArAja yuddhAyaiva samIyatuH .. 1..\\
abhyadhAvaMshcha sa~NkruddhAH parasparajigIShavaH . 
te sarve sahitA yuddhe samAlokya parasparam .. 2..\\
pANDavA dhArtarAShTrAshcha rAjandurmantrite tava . 
vyUhau cha vyUhya sa.nrabdhAH samprayuddhAH prahAriNaH .. 3..\\
arakShanmakaravyUhaM bhIShmo rAjansamantataH . 
tathaiva pANDavA rAjannarakShanvyUhamAtmanaH .. 4..\\
sa niryayau rathAnIkaM pitA devavratastava . 
mahatA rathavaMshena sa.nvR^ito rathinA.n varaH .. 5..\\
itaretaramanvIyuryathAbhAgamavasthitAH . 
rathinaH pattayashchaiva dantinaH sAdinastathA .. 6..\\
tAndR^iShTvA prodyatAnsa~Nkhye pANDavAshcha yashasvinaH . 
shyenena vyUha rAjena tenAjayyena sa.nyuge .. 7..\\
ashobhata mukhe tasya bhImaseno mahAbalaH . 
netre shikhaNDI durdharShe dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 8..\\
shIrSha.n tasyAbhavadvIraH sAtyakiH satyavikramaH . 
vidhunvangANDivaM pArtho grIvAyAmabhavattadA .. 9..\\
akShauhiNyA samagrA yA vAmapakSho.abhavattadA . 
mahAtmA drupadaH shrImAnsaha putreNa sa.nyuge .. 10..\\
dakShiNashchAbhavatpakShaH kaikeyo.akShauhiNIpatiH . 
pR^iShThato draupadeyAshcha saubhadrashchApi vIryavAn .. 11..\\
pR^iShThe samabhavachchhrImAnsvaya.n rAjA yudhiShThiraH . 
bhrAtR^ibhyA.n sahito dhImAnyamAbhyA.n chAru vikramaH .. 12..\\
pravishya tu raNe bhImo makaraM mukhatastadA . 
bhIShmamAsAdya sa~NgrAme chhAdayAmAsa sAyakaiH .. 13..\\
tato bhIShmo mahAstrANi pAtayAmAsa bhArata . 
mohayanpANDuputrANA.n vyUDhaM sainyaM mahAhave .. 14..\\
saMmuhyati tadA sainye tvaramANo dhana~njayaH . 
bhIShma.n sharasahasreNa vivyAdha raNamUrdhani .. 15..\\
parisa.nvArya chAstrANi bhIShma muktAni sa.nyuge . 
svenAnIkena hR^iShTena yuddhAya samavasthitaH .. 16..\\
tato duryodhano rAjA bhAradvAjamabhAShata . 
pUrva.n dR^iShTvA vadhaM ghoraM balasya balinA.n varaH . 
bhrAtR^INA.n cha vadha.n yuddhe smaramANo mahArathaH .. 17..\\
AchArya satata.n tva.n hi hitakAmo mamAnagha . 
vaya.n hi tvAM samAshritya bhIShma.n chaiva pitAmaham .. 18..\\
devAnapi raNe jetuM prArthayAmo na saMshayaH . 
kimu pANDusutAnyuddhe hInavIryaparAkramAn .. 19..\\
evamuktastato droNastava putreNa mAriSha . 
abhinatpANDavAnIkaM prekShamANasya sAtyakeH .. 20..\\
sAtyakistu tadA droNa.n vArayAmAsa bhArata . 
tataH pravavR^ite yuddha.n tumula.n lomaharShaNam .. 21..\\
shaineya.n tu raNe kruddho bhAradvAjaH pratApavAn . 
avidhyannishitairbANairjatru deshe hasanniva .. 22..\\
bhImasenastataH kruddho bhAradvAjamavidhyata . 
sa.nrakShansAtyaki.n rAjandroNAchchhastrabhR^itAM varAt .. 23..\\
tato droNashcha bhIShmashcha tathA shalyashcha mAriSha . 
bhImasena.n raNe kruddhAshchhAdayA.n chakrire sharaiH .. 24..\\
tatrAbhimanyuH sa~Nkruddho draupadeyAshcha mAriSha . 
vivyadhurnishitairbANaiH sarvA.nstAnudyatAyudhAn .. 25..\\
bhIShmadroNau cha sa~NkruddhAvApatantau mahAbalau . 
pratyudyayau shikhaNDI tu maheShvAso mahAhave .. 26..\\
pragR^ihya balavadvIro dhanurjaladanisvanam . 
abhyavarShachchharaistUrNa.n chhAdayAno divAkaram .. 27..\\
shikhaNDina.n samAsAdya bharatAnAM pitAmahaH . 
avarjayata sa~NgrAme strItva.n tasyAnusa.nsmaran .. 28..\\
tato droNo mahArAja abhyadravata ta.n raNe . 
rakShamANastato bhIShma.n tava putreNa choditaH .. 29..\\
shikhaNDI tu samAsAdya droNa.n shastrabhR^itAM varam . 
avarjayata sa~NgrAme yugAntAgnimivolbaNam .. 30..\\
tato balena mahatA putrastava vishAM pate . 
jugopa bhIShmamAsAdya prArthayAno mahadyashaH .. 31..\\
tathaiva pANDavA rAjanpuraskR^itya dhana~njayam . 
bhIShmamevAbhyavartanta jaye kR^itvA dR^iDhAM matim .. 32..\\
tadyuddhamabhavadghora.n devAnAM dAnavairiva . 
jaya.n cha kA~NkShatAM nitya.n yashashcha paramAdbhutam .. 33..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 66}
 s

akarottumula.n yuddhaM bhIShmaH shAntanavastadA . 
bhImasena bhayAdichchhanputrA.nstArayitu.n tava .. 1..\\
pUrvAhNe tanmahAraudra.n rAGYAM yuddhamavartata . 
kurUNAM pANDavAnA.n cha mukhyashUra vinAshanam .. 2..\\
tasminnAkulasa~NgrAme vartamAne mahAbhaye . 
abhavattumulaH shabdaH sa.nspR^ishangaganaM mahat .. 3..\\
nadadbhishcha mahAnAgairheShamANaishcha vAjibhiH . 
bherIsha~NkhaninAdaishcha tumulaH samapadyata .. 4..\\
yuyutsavaste vikrAntA vijayAya mahAbalAH . 
anyonyamabhigarjanto goShTheShviva maharShabhAH .. 5..\\
shirasAM pAtyamAnAnA.n samare nishitaiH sharaiH . 
ashmavR^iShTirivAkAshe babhUva bharatarShabha .. 6..\\
kuNDaloShNISha dhArINi jAtarUpojjvalAni cha . 
patitAni sma dR^ishyante shirA.nsi bharatarShabha .. 7..\\
vishikhonmathitairgAtrairbAhubhishcha sa kArmukaiH . 
sa hastAbharaNaishchAnyairabhavachchhAditA mahI .. 8..\\
kavachopahitairgAtrairhastaishcha samala~NkR^itaiH . 
mukhaishcha chandrasa~NkAshai raktAntanayanaiH shubhaiH .. 9..\\
gajavAjimanuShyANA.n sarvagAtraishcha bhUpate . 
AsItsarvA samAkIrNA muhUrtena vasundharA .. 10..\\
rajomeghaishcha tumulaiH shastravidyutprakAshitaiH . 
AyudhAnA.n cha nirghoShaH stanayitnusamo.abhavat .. 11..\\
sa samprahArastumulaH kaTukaH shoNitodakaH . 
prAvartata kurUNA.n cha pANDavAnAM cha bhArata .. 12..\\
tasminmahAbhaye ghore tumule lomaharShaNe . 
vavarShuH sharavarShANi kShatriyA yuddhadurmadAH .. 13..\\
kroshanti ku~njarAstatra sharavarSha pratApitAH . 
tAvakAnAM pareShA.n cha sa.nyuge bharatottama . 
ashvAshcha paryadhAvanta hatArohA disho dasha .. 14..\\
utpatya nipatantyanye sharaghAta prapIDitAH . 
tAvakAnAM pareShA.n cha yodhAnAM bharatarShabha .. 15..\\
ashvAnA.n ku~njarANAM cha rathAnAM chAtivartatAm . 
sa~NghAtAH sma pradR^ishyante tatra tatra vishAM pate .. 16..\\
gadAbhirasibhiH prAsairbANaishcha nataparvabhiH . 
jaghnuH paraspara.n tatra kShatriyAH kAlachoditAH .. 17..\\
apare bAhubhirvIrA niyuddha kushalA yudhi . 
bahudhA samasajjanta AyasaiH parighairiva .. 18..\\
muShTibhirjAnubhishchaiva talaishchaiva vishAM pate . 
anyonya.n jaghnire vIrAstAvakAH pANDavaiH saha .. 19..\\
virathA rathinashchAtra nistriMshavaradhAriNaH . 
anyonyamabhidhAvanta parasparavadhaiShiNaH .. 20..\\
tato duryodhano rAjA kali~NgairbahubhirvR^itaH . 
puraskR^itya raNe bhIShmaM pANDavAnabhyavartata .. 21..\\
tathaiva pANDavAH sarve parivArya vR^ikodaram . 
bhIShmamabhyadravankruddhA raNe rabhasa vAhanAH .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 67}
 s

dR^iShTvA bhIShmeNa sa.nsaktAnbhrAtR^InanyAMshcha pArthivAn . 
tamabhyadhAvadgA~NgeyamudyatAstro dhana~njayaH .. 1..\\
pA~nchajanyasya nirghoSha.n dhanuSho gANDivasya cha . 
dhvaja.n cha dR^iShTvA pArthasya sarvAnno bhayamAvishat .. 2..\\
asajjamAna.n vR^ikSheShu dhUmaketumivotthitam . 
bahuvarNa.n cha chitraM cha divya.n vAnaralakShaNam . 
apashyAma mahArAja dhvaja.n gANDivadhanvanaH .. 3..\\
vidyutaM meghamadhyasthAM bhrAjamAnAmivAmbare . 
dadR^ishurgANDiva.n yodhA rukmapR^iShThaM mahArathe .. 4..\\
ashushruma bhR^isha.n chAsya shakrasyevAbhigarjataH . 
sughora.n talayoH shabdaM nighnatastava vAhinIm .. 5..\\
chaNDavAto yathA meghaH sa vidyutstanayitnumAn . 
dishaH samplAvayansarvAH sharavarShaiH samantataH .. 6..\\
abhyadhAvata gA~NgeyaM bhairavAstro dhana~njayaH . 
dishaM prAchIM pratIchI.n cha na jAnImo.astramohitAH .. 7..\\
kAndigbhUtAH shrAntapatrA hatAstrA hatachetasaH . 
anyonyamabhisaMshliShya yodhAste bharatarShabha .. 8..\\
bhIShmamevAbhilIyanta saha sarvaistavAtmajaiH . 
teShAmArtAyanamabhUdbhIShmaH shantanavo raNe .. 9..\\
samutpatanta vitrastA rathebhyo rathinastadA . 
sAdinashchAshvapR^iShThebhyo bhUmau chApi padAtayaH .. 10..\\
shrutvA gANDIvanirghoSha.n visphUrjitamivAshaneH . 
sarvasainyAni bhItAni vyavalIyanta bhArata .. 11..\\
atha kAmbojamukhyaistu bR^ihadbhiH shIghragAmibhiH . 
gopAnAM bahusAhasrairbalairgovAsano vR^itaH .. 12..\\
madrasauvIragAndhAraistrigartaishcha vishAM pate . 
sarvakAli~Ngamukhyaishcha kali~NgAdhipatirvR^itaH .. 13..\\
nAgA naragaNaughAshcha duHshAsana puraHsarAH . 
jayadrathashcha nR^ipatiH sahitaH sarvarAjabhiH .. 14..\\
hayAroha varAshchaiva tata putreNa choditAH . 
chaturdashasahasrANi saubalaM paryavArayan .. 15..\\
tataste sahitAH sarve vibhaktarathavAhanAH . 
pANDavAnsamare jagmustAvakA bharatarShabha .. 16..\\
rathibhirvAraNairashvaiH padAtaishcha samIritam . 
ghoramAyodhana.n jaGYe mahAbhrasadR^isha.n rajaH .. 17..\\
tomaraprAsanArAcha gajAshvarathayodhinAm . 
balena mahatA bhIShmaH samasajjatkirITinA .. 18..\\
AvantyaH kAshirAjena bhImasenena saindhavaH . 
ajAtashatrurmadrANAmR^iShabheNa yashasvinA . 
saha putraH sahAmAtyaH shalyena samasajjata .. 19..\\
vikarNaH sahadevena chitrasenaH shikhaNDinA . 
matsyA duryodhana.n jagmuH shakuniM cha vishAM pate .. 20..\\
drupadashchekitAnashcha sAtyakishcha mahArathaH . 
droNena samasajjanta saputreNa mahAtmanA . 
kR^ipashcha kR^itavarmA cha dhR^iShTaketumabhidrutau .. 21..\\
evaM prajavitAshvAni bhrAntanAgarathAni cha . 
sainyAni samasajjanta prayuddhAni samantataH .. 22..\\
nirabhre vidyutastIvrA dishashcha rajasAvR^itAH . 
prAdurAsanmaholkAshcha sa nirghAtA vishAM pate .. 23..\\
pravavau cha mahAvAtaH pA.nsuvarShaM papAta cha . 
nabhasyantardadhe sUryaH sainyena rajasAvR^itaH .. 24..\\
pramohaH sarvasattvAnAmatIva samapadyata . 
rajasA chAbhibhUtAnAmastrajAlaishcha tudyatAm .. 25..\\
vIrabAhuviShR^iShTAnA.n sarvAvaraNabhedinAm . 
sa~NghAtaH sharajAlAnA.n tumulaH samapadyata .. 26..\\
prakAsha.n chakrurAkAsha.n yudyatAni bhujottamaiH . 
nakShatravimalAbhAni shastrANi bharatarShabha .. 27..\\
ArShabhANi vichitrANi rukmajAlAvR^itAni cha . 
sampeturdikShu sarvAsu charmANi bharatarShabha .. 28..\\
sUryavarNaishcha nistriMshaiH pAtyamAnAni sarvashaH . 
dikShu sarvAsvadR^ishyanta sharIrANi shirA.nsi cha .. 29..\\
bhagnachakrAkSha nIDAshcha nipAtitamahAdhvajAH . 
hatAshvAH pR^ithivI.n jagmustatra tatra mahArathAH .. 30..\\
paripeturhayAshchAtra ke chichchhatrakR^itavraNAH . 
rathAnviparikarShanto hateShu rathayodhiShu .. 31..\\
sharAhatA bhinnadehA baddhayoktrA hayottamAH . 
yugAni paryakarShanta tatra tatra sma bhArata .. 32..\\
adR^ishyanta sasUtAshcha sAshvAH sa rathayodhinaH . 
ekena balinA rAjanvAraNena hatA rathAH .. 33..\\
gandhahastimadasrAvamAghrAya bahavo raNe . 
saMnipAte balaughAnA.n vItamAdadire gajAH .. 34..\\
sa tomaramahAmAtrairnipatadbhirgatAsubhiH . 
babhUvAyodhana.n chhannaM nArAchAbhihatairgajaiH .. 35..\\
saMnipAte balaughAnAM preShitairvaravAraNaiH . 
nipeturyudhi sambhagnAH sa yodhAH sa dhvajA rathAH .. 36..\\
nAgarAjopamairhastairnAgairAkShipya sa.nyuge . 
vyadR^ishyanta mahArAja sambhagnA rathakUbarAH .. 37..\\
vishIrNarathajAlAshcha kesheShvAkShipya dantibhiH . 
drumashAkhA ivAvidhya niShpiShTA rathino raNe .. 38..\\
ratheShu cha rathAnyuddhe sa.nsaktAnvaravAraNAH . 
vikarShanto dishaH sarvAH sampetuH sarvashabdagAH .. 39..\\
teShA.n tathA karShatAM cha gajAnA.n rUpamAbabhau . 
saraHsu nalinI jAla.n viShaktamiva karShatAm .. 40..\\
eva.n sa~nchAdita.n tatra babhUvAyodhanaM mahat . 
sAdibhishcha padAtaishcha sa dhvajaishcha mahArathaiH .. 41..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 68}
 s

shikhaNDI saha matsyena virATena vishAM pate . 
bhIShmamAshu maheShvAsamAsasAda sudurjayam .. 1..\\
droNa.n kR^ipa.n vikarNaM cha maheShvAsAnmahAbalAn . 
rAGYashchAnyAnraNe shUrAnbahUnArchhaddhana~njayaH .. 2..\\
saindhava.n cha maheShvAsa.n sAmAtyaM saha bandhubhiH . 
prAchyAMshcha dAkShiNAtyAMshcha bhUmipAnbhUmiparShabha .. 3..\\
putra.n cha te maheShvAsaM duryodhanamamarShaNam . 
duHsaha.n chaiva samare bhImaseno.abhyavartata .. 4..\\
sahadevastu shakunimulUka.n cha mahAratham . 
pitA putrau maheShvAsAvabhyavartata durjayau .. 5..\\
yudhiShThiro mahArAja gajAnIkaM mahArathaH . 
samavartata sa~NgrAme putreNa nikR^itastava .. 6..\\
mAdrIputrastu nakulaH shUraH sa~Nkrandano yudhi . 
trigartAnA.n rathodAraiH samasajjata pANDavaH .. 7..\\
abhyavartanta durdharShAH samare shAlva kekayAn . 
sAtyakishchekitAnashcha saubhadrashcha mahArathaH .. 8..\\
dhR^iShTaketushcha samare rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
putrANA.n te rathAnIkaM pratyudyAtAH sudurjayAH .. 9..\\
senApatirameyAtmA dhR^iShTadyumno mahAbalaH . 
droNena samare rAjansamiyAyendra karmaNA .. 10..\\
evamete maheShvAsAstAvakAH pANDavaiH saha . 
sametya samare shUrAH samprahAraM prachakrire .. 11..\\
madhyandina gate sUrye nabhasyAkulatA.n gate . 
kuravaH pANDaveyAsh cha nijaghnuritaretaram .. 12..\\
dhvajino hemachitrA~NgA vicharanto raNAjire . 
sa patAkA rathA rejurvaiyAghraparivAraNAH .. 13..\\
sametAnA.n cha samare jigIShUNAM parasparam . 
babhUva tumulaH shabdaH si.nhAnAmiva nardatAm .. 14..\\
tatrAdbhutamapashyAma samprahAra.n sudAruNam . 
yamakurvanraNe vIrAH sR^i~njayAH kurubhiH saha .. 15..\\
naiva khaM na disho rAjanna sUrya.n shatrutApana . 
vidisho vApyapashyAma sharairmuktaiH samantataH .. 16..\\
shaktInA.n vimalAgrANA.n tomarANAM tathAyatAm . 
nistriMshAnA.n cha pItAnAM nIlotpalanibhAH prabhAH .. 17..\\
kavachAnA.n vichitrANAM bhUShaNAnAM prabhAstathA . 
kha.n dishaH pradishashchaiva bhAsayAmAsurojasA . 
virarAja tadA rAja.nstatra tatra raNA~NgaNam .. 18..\\
rathasi.nhAsana vyAghrAH samAyAntashcha sa.nyuge . 
virejuH samare rAjangrahA iva nabhastale .. 19..\\
bhIShmastu rathinA.n shreShTho bhImasenaM mahAbalam . 
avArayata sa~NkruddhaH sarvasainyasya pashyataH .. 20..\\
tato bhIShma vinirmuktA rukmapu~NkhAH shilAshitAH . 
abhyaghnansamare bhIma.n tailadhautAH sutejanAH .. 21..\\
tasya shaktiM mahAvegAM bhImaseno mahAbalaH . 
kruddhAshIviShasa~NkAshAM preShayAmAsa bhArata .. 22..\\
tAmApatantI.n sahasA rukmadaNDA.n durAsadAm . 
chichchheda samare bhIShmaH sharaiH saMnataparvabhiH .. 23..\\
tato.apareNa bhallena pItena nishitena cha . 
kArmukaM bhImasenasya dvidhA chichchheda bhArata .. 24..\\
sAtyakistu tatastUrNaM bhIShmamAsAdya sa.nyuge . 
sharairbahubhirAnarchhatpitara.n te janeshvara .. 25..\\
tataH sandhAya vai tIkShNa.n sharaM paramadAruNam . 
vArShNeyasya rathAdbhIShmaH pAtayAmAsa sArathim .. 26..\\
tasyAshvAH pradrutA rAjannihate rathasArathau . 
tena tenaiva dhAvanti manomArutara.nhasaH .. 27..\\
tataH sarvasya sainyasya nisvanastumulo.abhavat . 
hAhAkArashcha sa~njaGYe pANDavAnAM mahAtmanAm .. 28..\\
abhidravata gR^ihNIta hayAnyachchhata dhAvata . 
ityAsIttumulaH shabdo yuyudhAna rathaM prati .. 29..\\
etasminneva kAle tu bhIShmaH shAntanavaH punaH . 
vyahanatpANDavI.n senAmAsurImiva vR^itrahA .. 30..\\
te vadhyamAnA bhIShmeNa pA~nchAlAH somakaiH saha . 
AryA.n yuddhe mati.n kR^itvA bhIShmamevAbhidudruvuH .. 31..\\
dhR^iShTadyumnamukhAshchApi pArthAH shAntanava.n raNe . 
abhyadhAva~njigIShantastava putrasya vAhinIm .. 32..\\
tathaiva tAvakA rAjanbhIShmadroNamukhAH parAn . 
abhyadhAvanta vegena tato yuddhamavartata .. 33..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 69}
 s

virATo.atha tribhirbANairbhIShmamArchhanmahAratham . 
vivyAdha turagAMshchAsya tribhirbANairmahArathaH .. 1..\\
taM pratyavidhyaddashabhirbhIShmaH shAntanavaH sharaiH . 
rukmapu~NkhairmaheShvAsaH kR^itahasto mahAbalaH .. 2..\\
drauNirgANDIvadhanvAnaM bhIma dhanvA mahArathaH . 
avidhyadiShubhiH ShaDbhirdR^iDhahastaH stanAntare .. 3..\\
kArmuka.n tasya chichchheda phalgunaH paravIrahA . 
avidhyachcha bhR^isha.n tIkShNairpatribhiH shatrukarshanaH .. 4..\\
so.anyatkArmukamAdAya vegavatkrodhamUrchhitaH . 
amR^iShyamANaH pArthena kArmukachchhedamAhave .. 5..\\
avidhyatphalguna.n rAjannavatyA nishitaiH sharaiH . 
vAsudeva.n cha saptatyA vivyAdha parameShubhiH .. 6..\\
tataH krodhAbhitAmrAkShaH saha kR^iShNena phalgunaH . 
dIrghamuShNa.n cha niHshvasya chintayitvA muhurmuhuH .. 7..\\
dhanuH prapIDya vAmena kareNAmitrakarshanaH . 
gANDIvadhanvA sa~NkruddhaH shitAnsaMnataparvaNaH . 
jIvitAntakarAnghorAnsamAdatta shilImukhAn .. 8..\\
taistUrNa.n samare.avidhyaddrauNiM balavatAM varam . 
tasya te kavachaM bhittvA papuH shoNitamAhave .. 9..\\
na vivyathe cha nirbhinno drauNirgANDIvadhanvanA . 
tathaiva sharavarShANi pratimu~nchannavihvalaH . 
tasthau sa samare rAja.nstrAtumichchhanmahAvratam .. 10..\\
tasya tatsumahatkarma shasha.nsuH puruSharShabhAH . 
yatkR^iShNAbhyA.n sametAbhyAM nApatrapata sa.nyuge .. 11..\\
sa hi nityamanIkeShu yudhyate.abhayamAsthitaH . 
astragrAma.n sa sa.nhAra.n droNAtprApya sudurlabham .. 12..\\
mamAyamAchArya suto droNasyAtipriyaH sutaH . 
brAhmaNashcha visheSheNa mAnanIyo mameti cha .. 13..\\
samAsthAya mati.n vIro bIbhatsuH shatrutApanaH . 
kR^ipA.n chakre rathashreShTho bhAradvAja sutaM prati .. 14..\\
drauNi.n tyaktvA tato yuddhe kaunteyaH shatrutApanaH . 
yuyudhe tAvakAnnighna.nstvaramANaH parAkramI .. 15..\\
duryodhanastu dashabhirgArdhrapatraiH shilAshitaiH . 
bhImasenaM maheShvAsa.n rukmapu~NkhaiH samarpayat .. 16..\\
bhImasenastu sa~NkruddhaH parAsu karaNa.n dR^iDham . 
chitra.n kArmukamAdatta sharAMshcha nishitAndasha .. 17..\\
AkarNaprahitaistIkShNairvegitaistigmatejanaiH . 
avidhyattUrNamavyagraH kururAjaM mahorasi .. 18..\\
tasya kA~nchanasUtrastu sharaiH parivR^ito maNiH . 
rarAjorasi vai sUryo grahairiva samAvR^itaH .. 19..\\
putrastu tava tejasvI bhImasenena tADitaH . 
nAmR^iShyata yathA nAgastalashabda.n samIritam .. 20..\\
tataH sharairmahArAja rukmapu~NkhaiH shilAshitaiH . 
bhIma.n vivyAdha sa~NkruddhastrAsayAno varUthinIm .. 21..\\
tau yudhyamAnau samare bhR^ishamanyonyavikShatau . 
putrau te devasa~NkAshau vyarochetAM mahAbalau .. 22..\\
chitrasenaM naravyAghra.n saubhadraH paravIrahA . 
avidhyaddashabhirbANaiH purumitra.n cha saptabhiH .. 23..\\
satyavrata.n cha saptatyA viddhvA shakrasamo yudhi . 
nR^ityanniva raNe vIra ArtiM naH samajIjanat .. 24..\\
taM pratyavidyaddashabhishchitrasenaH shilImukhaiH . 
satyavratashcha navabhiH puru pitrashcha saptabhiH .. 25..\\
sa viddho vikSharanrakta.n shatrusa.nvAraNaM mahat . 
chichchheda chitrasenasya chitra.n kArmukamArjuniH . 
bhittvA chAsya tanutrANa.n shareNorasyatADayat .. 26..\\
tataste tAvakA vIrA rAjaputrA mahArathAH . 
sametya yudhi sa.nrabdhA vivyadhurnishitaiH sharaiH . 
tAMshcha sarvA~nsharaistIkShNairjaghAna paramAstravit .. 27..\\
tasya dR^iShTvA tu tatkarma parivavruH sutAstava . 
dahanta.n samare sainya.n tava kakShaM yatholbaNam .. 28..\\
apetashishire kAle samiddhamiva pAvakaH . 
atyarochata saubhadrastava sainyAni shAtayan .. 29..\\
tattasya charita.n dR^iShTvA pautrastava vishAM pate . 
lakShmaNo.abhyapatattUrNa.n sAtvatI putramAhave .. 30..\\
abhimanyustu sa~Nkruddho lakShmaNa.n shubhalakShaNam . 
vivyAdha vishikhaiH ShaDbhiH sArathi.n cha tribhiH sharaiH .. 31..\\
tathaiva lakShmaNo rAjansaubhadraM nishitaiH sharaiH . 
avidhyata mahArAja tadadbhutamivAbhavat .. 32..\\
tasyAshvAMshchaturo hatvA sArathi.n cha mahAbalaH . 
abhyadravata saubhadro lakShmaNaM nishitaiH sharaiH .. 33..\\
hatAshve tu rathe tuShTha.NllakShmaNaH paravIrahA . 
shakti.n chikShepa sa~NkruddhaH saubhadrasya rathaM prati .. 34..\\
tAmApatantI.n sahasA ghorarUpA.n durAsadAm . 
abhimanyuH sharaistIkShNaishchichchheda bhujagopamAm .. 35..\\
tataH svarathamAropya lakShmaNa.n gautamastadA . 
apovAha rathenAjau sarvasainyasya pashyataH .. 36..\\
tataH samAkule tasminvartamAne mahAbhaye . 
abhyadrava~njighA.nsantaH parasparavadhaiShiNaH .. 37..\\
tAvakAshcha maheShvAsAH pANDavAshcha mahArathAH . 
juhvantaH samare prANAnnijaghnuritaretaram .. 38..\\
muktakeshA vikavachA virathAshchhinnakArmukAH . 
bAhubhiH samayudhyanta sR^i~njayAH kurubhiH saha .. 39..\\
tato bhIShmo mahAbAhuH pANDavAnAM mahAtmanAm . 
senA.n jaghAna sa~Nkruddho divyairastrairmahAbalaH .. 40..\\
hateshvarairgajairtatra narairashvaishcha pAtitaiH . 
rathibhiH sAdibhishchaiva samAstIryata medinI .. 41..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 70}
 s

atha rAjanmahAbAhuH sAtyakiryuddhadurmadaH . 
vikR^iShya chApa.n samare bhArasAdhanamuttamam .. 1..\\
prAmu~nchatpu~Nkhasa.nyuktA~nsharAnAshIviShopamAn . 
prakAsha.n laghuchitra.n cha darshayannastralAghavam .. 2..\\
tasya vikShipatashchApa.n sharAnanyAMshcha mu~nchataH . 
AdadAnasya bhUyashcha sandadhAnasya chAparAn .. 3..\\
kShipatashcha sharAnasya raNe shatrUnvinighnataH . 
dadR^ishe rUpamatyarthaM meghasyeva pravarShataH .. 4..\\
tamudIryantamAlokya rAjA duryodhanastataH . 
rathAnAmayuta.n tasya preShayAmAsa bhArata .. 5..\\
tA.nstu sarvAnmaheShvAsAnsAtyakiH satyavikramaH . 
jaghAna parameShvAso divyenAstreNa vIryavAn .. 6..\\
sa kR^itvA dAruNa.n karma pragR^ihItasharAsanaH . 
AsasAda tato vIro bhUrishravasamAhave .. 7..\\
sa hi sandR^ishya senA.n tA.n yuyudhAnena pAtitam . 
abhyadhAvata sa~NkruddhaH kurUNA.n kIrtivardhanaH .. 8..\\
indrAyudhasavarNa.n tatsa visphArya mahaddhanuH . 
vyasR^ijadvajrasa~NkAshA~nsharAnAshIviShopamAn . 
sahasrasho mahArAja darshayanpANilAghavam .. 9..\\
sharA.nstAnmR^ityusa.nsparshAnsAtyakestu padAnugAH . 
na viShehustadA rAjandudruvuste samantataH . 
vihAya samare rAjansAtyaki.n yuddhadurmadam .. 10..\\
ta.n dR^iShTvA yuyudhAnasya sutA dasha mahAbalAH . 
mahArathAH samAkhyAtAshchitravarmAyudha dhvajAH .. 11..\\
samAsAdya maheShvAsaM bhUrishravasamAhave . 
Uchursarve susa.nrabdhA yUpaketuM mahAraNe .. 12..\\
bho bho kaurava dAyAda sahAsmAbhirmahAbala . 
ehi yudhyasva sa~NgrAme samastaiH pR^ithageva vA .. 13..\\
asmAnvA tvaM parAjitya yashaH prApnuhi sa.nyuge . 
vaya.n vA tvAM parAjitya prIti.n dAsyAmahe pituH .. 14..\\
evamuktastadA shUraistAnuvAcha mahAbalaH . 
vIryashlAghI narashreShThastAndR^iShTvA samupasthitAn .. 15..\\
sAdhvida.n kathyate vIrA yadevaM matiradya vaH . 
yudhyadhva.n sahitA yattA nihaniShyAmi vo raNe .. 16..\\
evamuktA maheShvAsAste vIrAH kShiprakAriNaH . 
mahatA sharavarSheNa abhyavarShannarindamam .. 17..\\
aparAhNe mahArAja sa~NgrAmastumulo.abhavat . 
ekasya cha bahUnA.n cha sametAnA.n raNAjire .. 18..\\
tameka.n rathinAM shreShTha sharavarShairavAkiran . 
prAvR^iShIva mahAshaila.n siShichurjaladA nR^ipa .. 19..\\
taistu muktA~nsharaughA.nstAnyamadaNDAshani prabhAn . 
asamprAptAnasaM prAptAMshchichchhedAshu mahArathaH .. 20..\\
tatrAdbhutamapashyAma saumadatteH parAkramam . 
yadeko bahubhiryuddhe samasajjadabhItavat .. 21..\\
visR^ijya sharavR^iShTi.n tAM dasha rAjanmahArathAH . 
parivArya mahAbAhuM nihantumupachakramuH .. 22..\\
saumadattistataH kruddhasteShA.n chApAni bhArata . 
chichchheda dashabhirbANairnimeSheNa mahArathaH .. 23..\\
athaiShA.n chhinnadhanuShAM bhallaiH saMnataparvabhiH . 
chichchheda samare rAja~nshirA.nsi nishitaiH sharaiH . 
te hatA nyapatanbhUmau vajrabhagnA iva drumAH .. 24..\\
tAndR^iShTvA nihatAnvIrAnraNe putrAnmahAbalAn . 
vArShNeyo vinadanrAjanbhUrishravasamabhyayAt .. 25..\\
ratha.n rathena samare pIDayitvA mahAbalau . 
tAvanyonyasya samare nihatya rathavAjinaH . 
virathAvabhivalgantau sameyAtAM mahArathau .. 26..\\
pragR^ihItamahAkhaDgau tau charma varadhAriNau . 
shushubhAte naravyAghrau yuddhAya samavasthitau .. 27..\\
tataH sAtyakimabhyetya nistriMshavaradhAriNam . 
bhImasenastvaranrAjanrathamAropayattadA .. 28..\\
tavApi tanayo rAjanbhUrishravasamAhave . 
Aropayadratha.n tUrNaM pashyatA.n sarvadhanvinAm .. 29..\\
tasmi.nstathA vartamAne raNe bhIShmaM mahAratham . 
ayodhayanta sa.nrabdhAH pANDavA bharatarShabha .. 30..\\
lohitAyati chAditye tvaramANo dhana~njayaH . 
pa~nchaviMshatisAhasrAnnijaghAna mahArathAn .. 31..\\
te hi duryodhanAdiShTAstadA pArtha nibarhaNe . 
samprApyaiva gatA nAsha.n shalabhA iva pAvakam .. 32..\\
tato matsyAH kekayAshcha dhanurveda vishAradAH . 
parivavrustadA pArtha.n saha putraM mahAratham .. 33..\\
etasminneva kAle tu sUrye.astamupagachchhati . 
sarveShAmeva sainyAnAM pramohaH samajAyata .. 34..\\
avahAra.n tatashchakre pitA devavratastava . 
sandhyAkAle mahArAja sainyAnA.n shrAntavAhanaH .. 35..\\
pANDavAnA.n kurUNAM cha parasparasamAgame . 
te sene bhR^ishasa.nvigne yayatuH svaM niveshanam .. 36..\\
tataH svashibira.n gatvA nyavisha.nstatra bhArata . 
pANDavAH sR^i~njayaiH sArdha.n kuravashcha yathAvidhi .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 71}
 s

vihR^itya cha tato rAjansahitAH kurupANDavAH . 
vyatItAyA.n tu sharvaryAM punaryuddhAya niryayuH .. 1..\\
tatra shabdo mahAnAsIttava teShA.n cha bhArata . 
yujyatA.n rathamukhyAnA.n kalpyatAM chaiva dantinAm .. 2..\\
saMnahyatAM padAtInA.n hayAnA.n chaiva bhArata . 
sha~NkhadundubhinAdashcha tumulaH sarvato.abhavat .. 3..\\
tato yudhiShThiro rAjA dhR^iShTadyumnamabhAShata . 
vyUha.n vyUha mahAbAho makaraM shatrutApanam .. 4..\\
evamuktastu pArthena dhR^iShTadyumno mahArathaH . 
vyAdidesha mahArAja rathino rathinA.n varaH .. 5..\\
shiro.abhUddrupadastasya pANDavashcha dhana~njayaH . 
chakShuShI sahadevashcha nakulashcha mahArathaH . 
tuNDamAsInmahArAja bhImaseno mahAbalaH .. 6..\\
saubhadro draupadeyAshcha rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
sAtyakirdharmarAjashcha vyUha grIvA.n samAsthitAH .. 7..\\
pR^iShThamAsInmahArAja virATo vAhinIpatiH . 
dhR^iShTadyumnena sahito mahatyA senayA vR^itaH .. 8..\\
kekayA bhrAtaraH pa~ncha vAmaM pArshva.n samAshritAH . 
dhR^iShTaketurnaravyAghraH karakarShashcha vIryavAn . 
dakShiNaM pakShamAshritya sthitA vyUhasya rakShaNe .. 9..\\
pAdayostu mahArAja sthitaH shrImAnmahArathaH . 
kuntibhojaH shatAnIko mahatyA senayA vR^itaH .. 10..\\
shikhaNDI tu maheShvAsaH somakaiH sa.nvR^ito balI . 
irAvAMshcha tataH puchchhe makarasya vyavasthitau .. 11..\\
evametanmahAvyUha.n vyUhya bhArata pANDavAH . 
sUryodaye mahArAja punaryuddhAya daMshitAH .. 12..\\
kauravAnabhyayustUrNa.n hastyashvarathapattibhiH . 
samuchchhritairdhvajaishchitraiH shastraishcha vimalaiH shitaiH .. 13..\\
vyUha.n dR^iShTvA tu tatsainyaM pitA devavratastava . 
krau~nchena mahatA rAjanpratyavyUhata vAhinIm .. 14..\\
tasya tuNDe maheShvAso bhAradvAjo vyarochata . 
ashvatthAmA kR^ipashchaiva chakShurAstAM nareshvara .. 15..\\
kR^itavarmA tu sahitaH kAmbojAraTTa bAhlikaiH . 
shirasyAsInnarashreShThaH shreShThaH sarvadhanuShmatAm .. 16..\\
grIvAyA.n shUrasenastu tava putrashcha mAriSha . 
duryodhano mahArAja rAjabhirbahubhirvR^itaH .. 17..\\
prAgjyotiShastu sahito madrasauvIrakekayaiH . 
urasyabhUnnarashreShTha mahatyA senayA vR^itaH .. 18..\\
svasenayA cha sahitaH susharmA prasthalAdhipaH . 
vAmaM pakSha.n samAshritya daMshitaH samavasthitaH .. 19..\\
tuShArA yavanAshchaiva shakAshcha saha chUchupaiH . 
dakShiNaM pakShamAshritya sthitA vyUhasya bhArata .. 20..\\
shrutAyushcha shatAyushcha saumadattishcha mAriSha . 
vyUhasya jaghane tasthU rakShamANAH parasparam .. 21..\\
tato yuddhAya sa~njagmuH pANDavAH kauravaiH saha . 
sUryodaye mahArAja tato yuddhamabhUnmahat .. 22..\\
pratIyU rathino nAgAnnAgAshcha rathino yayuH . 
hayArohA hayArohAnrathinashchApi sAdinaH .. 23..\\
sArathi.n cha rathI rAjanku~njarAMshcha mahAraNe . 
hastyArohA rathArohAnrathinashchApi sAdinaH .. 24..\\
rathinaH pattibhiH sArdha.n sAdinashchApi pattibhiH . 
anyonya.n samare rAjanpratyadhAvannamarShitAH .. 25..\\
bhImasenArjuna yamairguptA chAnyairmahArathaiH . 
shushubhe pANDavI senA nakShatrairiva sharvarI .. 26..\\
tathA bhIShma kR^ipa droNa shalya duryodhanAdibhiH . 
tavApi vibabhau senA grahairdyauriva sa.nvR^itA .. 27..\\
bhImasenastu kaunteyo droNa.n dR^iShTvA parAkramI . 
abhyayAjjavanairashvairbhAradvAjasya vAhinIm .. 28..\\
droNastu samare kruddho bhImaM navabhirAyasaiH . 
vivyAdha samare rAjanmarmANyuddishya vIryavAn .. 29..\\
dR^iDhAhatastato bhImo bhAradvAjasya sa.nyuge . 
sArathiM preShayAmAsa yamasya sadanaM prati .. 30..\\
sa sa~NgR^ihya svaya.n vAhAnbhAradvAjaH pratApavAn . 
vyadhamatpANDavI.n senA.n tUlarAshimivAnalaH .. 31..\\
te vadhyamAnA droNena bhIShmeNa cha narottama . 
sR^i~njayAH kekayaiH sArdhaM palAyanaparAbhavan .. 32..\\
tathaiva tAvaka.n sainyaM bhImArjunaparikShatam . 
muhyate tatra tatraiva samadeva varA~NganA .. 33..\\
abhidyetA.n tato vyUhau tasminvIravarakShaye . 
AsIdvyatikaro ghorastava teShA.n cha bhArata .. 34..\\
tadadbhutamapashyAma tAvakAnAM paraiH saha . 
ekAyanagatAH sarve yadayudhyanta bhArata .. 35..\\
pratisa.nvArya chAstrANi te.anyonyasya vishAM pate . 
yuyudhuH pANDavAshchaiva kauravAshcha mahArathAH .. 36..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 72}
 dhR^itarAShTra uvAcha

evaM bahuguNa.n sainyamevaM bahuvidhaM param . 
vyUDhameva.n yathAshAstramamogha.n chaiva sa~njaya .. 1..\\
puShTamasmAkamatyantamabhikAma.n cha naH sadA . 
prahvamavyasanopetaM purastAddR^iShTavikramam .. 2..\\
nAtivR^iddhamabAla.n cha na kR^ishaM na cha pIvaram . 
laghuvR^ittAyataprAya.n sAragAtramanAmayam .. 3..\\
AttasaMnAhashastra.n cha bahushastraparigraham . 
asiyuddhe niyuddhe cha gadAyuddhe cha kovidam .. 4..\\
prAsarShTitomareShvAjau parigheShvAyaseShu cha . 
bhiNDipAleShu shaktIShu musaleShu cha sarvashaH .. 5..\\
kampaneShu cha chApeShu kaNapeShu cha sarvashaH . 
kShepaNIShu cha chitrAsu muShTiyuddheShu kovidam .. 6..\\
aparokSha.n cha vidyAsu vyAyAmeShu kR^itashramam . 
shastragrahaNavidyAsu sarvAsu pariniShThitam .. 7..\\
Arohe paryavaskande saraNe sAntaraplute . 
samyakpraharaNe yAne vyapayAne cha kovidam .. 8..\\
nAgAshvarathayAneShu bahushaH suparIkShitam . 
parIkShya cha yathAnyAya.n vetanenopapAditam .. 9..\\
na goShThyA nopachAreNa na cha bandhunimittataH . 
na sauhR^idabalaishchApi nAkulInaparigrahaiH .. 10..\\
samR^iddhajanamArya.n cha tuShTasatkR^itabAndhavam . 
kR^itopakArabhUyiShTha.n yashasvi cha manasvi cha .. 11..\\
sajayaishcha narairmukhyairbahusho mukhyakarmabhiH . 
lokapAlopamaistAta pAlita.n lokavishrutaiH .. 12..\\
bahubhiH kShatriyairguptaM pR^ithivyA.n lokasaMmataiH . 
asmAnabhigataiH kAmAtsabalaiH sapadAnugaiH .. 13..\\
mahodadhimivApUrNamApagAbhiH samantataH . 
apakShaiH pakShasa~NkAshai rathairnAgaishcha sa.nvR^itam .. 14..\\
nAnAyodhajalaM bhIma.n vAhanormitara~NgiNam . 
kShepaNyasigadAshaktisharaprAsasamAkulam .. 15..\\
dhvajabhUShaNasambAdha.n ratnapaTTena sa~ncitam . 
vAhanaiH parisarpadbhirvAyuvegavikampitam .. 16..\\
apAramiva garjanta.n sAgarapratimaM mahat . 
droNabhIShmAbhisa~Ngupta.n guptaM cha kR^itavarmaNA .. 17..\\
kR^ipaduHshAsanAbhyA.n cha jayadrathamukhaistathA . 
bhagadattavikarNAbhyA.n drauNisaubalabAhlikaiH .. 18..\\
guptaM pravIrairlokasya sAravadbhirmahAtmabhiH . 
yadahanyata sa~NgrAme diShTametatpurAtanam .. 19..\\
naitAdR^isha.n samudyoga.n dR^iShTavanto.atha mAnuShAH . 
R^iShayo vA mahAbhAgAH purANA bhuvi sa~njaya .. 20..\\
IdR^isho hi balaughastu yuktaH shastrAstrasampadA . 
vadhyate yatra sa~NgrAme kimanyadbhAgadheyataH .. 21..\\
viparItamida.n sarvaM pratibhAti sma sa~njaya . 
yatredR^ishaM bala.n ghoraM nAtaradyudhi pANDavAn .. 22..\\
atha vA pANDavArthAya devAstatra samAgatAH . 
yudhyante mAmaka.n sainyaM yadavadhyanta sa~njaya .. 23..\\
ukto hi vidureNeha hitaM pathya.n cha sa~njaya . 
na cha gR^ihNAti tanmandaH putro duryodhano mama .. 24..\\
tasya manye matiH pUrva.n sarvaGYasya mahAtmanaH . 
AsIdyathAgata.n tAta yena dR^iShTamidaM purA .. 25..\\
atha vA bhAvyameva.n hi sa~njayaitena sarvathA . 
purA dhAtrA yathA sR^iShTa.n tattathA na tadanyathA .. 26..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 73}
 sa~njaya uvAcha

AtmadoShAttvayA rAjanprApta.n vyasanamIdR^isham . 
na hi duryodhanastAni pashyate bharatarShabha . 
yAni tva.n dR^iShTavAnrAjandharmasa~NkarakArite .. 1..\\
tava doShAtpurA vR^itta.n dyUtametadvishAM pate . 
tava doSheNa yuddha.n cha pravR^itta.n saha pANDavaiH . 
tvamevAdya phalaM bhu~NkShva kR^itvA kilbiShamAtmanA .. 2..\\
AtmanA hi kR^ita.n karma Atmanaivopabhujyate . 
iha vA pretya vA rAja.nstvayA prApta.n yathAtatham .. 3..\\
tasmAdrAjansthiro bhUtvA prApyeda.n vyasanaM mahat . 
shR^iNu yuddha.n yathAvR^ittaM sha.nsato mama mAriSha .. 4..\\
bhImasenastu nishitairbANairbhittvA mahAchamUm . 
AsasAda tato vIraH sarvAnduryodhanAnujAn .. 5..\\
duHshAsana.n durviShahaM duHsahaM durmadaM jayam . 
jayatsena.n vikarNa.n cha chitrasenaM sudarshanam .. 6..\\
chAruchitra.n suvarmANa.n duShkarNaM karNameva cha . 
etAnanyAMshcha subahUnsamIpasthAnmahArathAn .. 7..\\
dhArtarAShTrAnsusa~NkruddhAndR^iShTvA bhImo mahAbalaH . 
bhIShmeNa samare guptAM pravivesha mahAchamUm .. 8..\\
athAhvayanta te.anyonyamayaM prApto vR^ikodaraH . 
jIvagrAhaM nigR^ihNImo vayamenaM narAdhipAH .. 9..\\
sa taiH parivR^itaH pArtho bhrAtR^ibhiH kR^itanishchayaiH . 
prajAsa.nharaNe sUryaH krUrairiva mahAgrahaiH .. 10..\\
samprApya madhya.n vyUhasya na bhIH pANDavamAvishat . 
yathA devAsure yuddhe mahendraH prApya dAnavAn .. 11..\\
tataH shatasahasrANi rathinA.n sarvashaH prabho . 
chhAdayAna.n sharairghoraistamekamanuvavrire .. 12..\\
sa teShAM pravarAnyodhAnhastyashvarathasAdinaH . 
jaghAna samare shUro dhArtarAShTrAnachintayan .. 13..\\
teShA.n vyavasitaM GYAtvA bhImaseno jighR^ikShatAm . 
samastAnA.n vadhe rAjanmati.n chakre mahAmanAH .. 14..\\
tato ratha.n samutsR^ijya gadAmAdAya pANDavaH . 
jaghAna dhArtarAShTrANA.n taM balaughamahArNavam .. 15..\\
bhImasene praviShTe tu dhR^iShTadyumno.api pArShataH . 
droNamutsR^ijya tarasA prayayau yatra saubalaH .. 16..\\
vidArya mahatI.n senA.n tAvakAnAM nararShabhaH . 
AsasAda ratha.n shUnyaM bhImasenasya sa.nyuge .. 17..\\
dR^iShTvA vishoka.n samare bhImasenasya sArathim . 
dhR^iShTadyumno mahArAja durmanA gatachetanaH .. 18..\\
apR^ichchhadbAShpasa.nruddho nisvanA.n vAchamIrayan . 
mama prANaiH priyatamaH kva bhIma iti duHkhitaH .. 19..\\
vishokastamuvAcheda.n dhR^iShTadyumnaM kR^itA~njaliH . 
sa.nsthApya mAmiha balI pANDaveyaH pratApavAn .. 20..\\
praviShTo dhArtarAShTrANAmetadbalamahArNavam . 
mAmuktvA puruShavyAghra prItiyuktamida.n vachaH .. 21..\\
pratipAlaya mA.n sUta niyamyAshvAnmuhUrtakam . 
yAvadetAnnihanmyAshu ya ime madvadhodyatAH .. 22..\\
tato dR^iShTvA gadAhastaM pradhAvantaM mahAbalam . 
sarveShAmeva sainyAnA.n sandharShaH samajAyata .. 23..\\
tasmi.nstu tumule yuddhe vartamAne bhayAnake . 
bhittvA rAjanmahAvyUhaM pravivesha sakhA tava .. 24..\\
vishokasya vachaH shrutvA dhR^iShTadyumno.api pArShataH . 
pratyuvAcha tataH sUta.n raNamadhye mahAbalaH .. 25..\\
na hi me vidyate sUta jIvite.adya prayojanam . 
bhImasena.n raNe hitvA snehamutsR^ijya pANDavaiH .. 26..\\
yadi yAmi vinA bhIma.n kiM mAM kShatra.n vadiShyati . 
ekAyanagate bhIme mayi chAvasthite yudhi .. 27..\\
asvasti tasya kurvanti devAH sAgnipurogamAH . 
yaH sahAyAnparityajya svastimAnAvrajedgR^ihAn .. 28..\\
mama bhImaH sakhA chaiva sambandhI cha mahAbalaH . 
bhakto.asmAnbhaktimAMshchAha.n tamapyariniShUdanam .. 29..\\
so.aha.n tatra gamiShyAmi yatra yAto vR^ikodaraH . 
nighnantaM mAmarInpashya dAnavAniva vAsavam .. 30..\\
evamuktvA tato vIro yayau madhyena bhAratIm . 
bhImasenasya mArgeShu gadApramathitairgajaiH .. 31..\\
sa dadarsha tato bhIma.n dahanta.n ripuvAhinIm . 
vAta.n vR^ikShAniva balAtprabha~njantaM raNe nR^ipAn .. 32..\\
te hanyamAnAH samare rathinaH sAdinastathA . 
pAdAtA dantinashchaiva chakrurArtasvaraM mahat .. 33..\\
hAhAkArashcha sa~njaGYe tava sainyasya mAriSha . 
vadhyato bhImasenena kR^itinA chitrayodhinA .. 34..\\
tataH kR^itAstrAste sarve parivArya vR^ikodaram . 
abhItAH samavartanta shastravR^iShTyA samantataH .. 35..\\
abhidruta.n shastrabhR^itAM variShThaM 
samantataH pANDava.n lokavIraiH . 
sainyena ghoreNa susa~Ngatena 
dR^iShTvA balI pArShato bhImasenam .. 36..\\
athopagachchhachchharavikShatA~NgaM 
padAtina.n krodhaviSha.n vamantam . 
AshvAsayanpArShato bhImasenaM 
gadAhasta.n kAlamivAntakAle .. 37..\\
niHshalyamena.n cha chakAra tUrNam 
AropayachchAtmarathaM mahAtmA . 
bhR^ishaM pariShvajya cha bhImasenam 
AshvAsayAmAsa cha shatrumadhye .. 38..\\
bhrAtR^Inathopetya tavApi putras 
tasminvimarde mahati pravR^itte . 
aya.n durAtmA drupadasya putraH 
samAgato bhImasenena sArdham . 
ta.n yAta sarve sahitA nihantuM 
mA vo ripuH prArthayatAmanIkam .. 39..\\
shrutvA tu vAkya.n tamamR^iShyamANA 
jyeShThAGYayA choditA dhArtarAShTrAH . 
vadhAya niShpeturudAyudhAste 
yugakShaye ketavo yadvadugrAH .. 40..\\
pragR^ihya chitrANi dhanUMShi vIrA 
jyAnemighoShaiH pravikampayantaH . 
sharairavarShandrupadasya putraM 
yathAmbudA bhUdhara.n vArijAlaiH . 
nihatya tAMshchApi sharaiH sutIkShNair 
na vivyathe samare chitrayodhI .. 41..\\
samabhyudIrNAMshcha tavAtmajA.nstathA 
nishAmya vIrAnabhitaH sthitAnraNe . 
jighA.nsurugra.n drupadAtmajo yuvA 
pramohanAstra.n yuyuje mahArathaH . 
kruddho bhR^isha.n tava putreShu rAjan 
daityeShu yadvatsamare mahendraH .. 42..\\
tato vyamuhyanta raNe nR^ivIrAH 
pramohanAstrAhatabuddhisattvAH . 
pradudruvuH kuravash chaiva sarve 
savAjinAgAH sarathAH samantAt . 
parItakAlAniva naShTasa~nj~nAn 
mohopetA.nstava putrAnnishamya .. 43..\\
etasminneva kAle tu droNaH shastrabhR^itA.n varaH . 
drupada.n tribhirAsAdya sharairvivyAdha dAruNaiH .. 44..\\
so.atividdhastadA rAjanraNe droNena pArthivaH . 
apAyAddrupado rAjanpUrvavairamanusmaran .. 45..\\
jitvA tu drupada.n droNaH sha~NkhaM dadhmau pratApavAn . 
tasya sha~Nkhasvana.n shrutvA vitresuH sarvasomakAH .. 46..\\
atha shushrAva tejasvI droNaH shastrabhR^itA.n varaH . 
pramohanAstreNa raNe mohitAnAtmajA.nstava .. 47..\\
tato droNo rAjagR^iddhI tvarito.abhiyayau raNAt . 
tatrApashyanmaheShvAso bhAradvAjaH pratApavAn . 
dhR^iShTadyumna.n cha bhImaM cha vicharantau mahAraNe .. 48..\\
mohAviShTAMshcha te putrAnapashyatsa mahArathaH . 
tataH praGYAstramAdAya mohanAstra.n vyashAtayat .. 49..\\
atha pratyAgataprANAstava putrA mahArathAH . 
punaryuddhAya samare prayayurbhImapArShatau .. 50..\\
tato yudhiShThiraH prAha samAhUya svasainikAn . 
gachchhantu padavI.n shaktyA bhImapArShatayoryudhi .. 51..\\
saubhadrapramukhA vIrA rathA dvAdasha daMshitAH . 
pravR^ittimadhigachchhantu na hi shudhyati me manaH .. 52..\\
ta eva.n samanuGYAtAH shUrA vikrAntayodhinaH . 
bADhamityevamuktvA tu sarve puruShamAninaH . 
madhyandinagate sUrye prayayuH sarva eva hi .. 53..\\
kekayA draupadeyAshcha dhR^iShTaketushcha vIryavAn . 
abhimanyuM puraskR^itya mahatyA senayA vR^itAH .. 54..\\
te kR^itvA samare vyUha.n sUchImukhamarindamAH . 
bibhidurdhArtarAShTrANA.n tadrathAnIkamAhave .. 55..\\
tAnprayAtAnmaheShvAsAnabhimanyupurogamAn . 
bhImasenabhayAviShTA dhR^iShTadyumnavimohitA .. 56..\\
na sandhArayitu.n shaktA tava senA janAdhipa . 
madamUrchhAnvitAtmAnaM pramadevAdhvani sthitA .. 57..\\
te.abhiyAtA maheShvAsAH suvarNavikR^itadhvajAH . 
parIpsanto.abhyadhAvanta dhR^iShTadyumnavR^ikodarau .. 58..\\
tau cha dR^iShTvA maheShvAsAnabhimanyupurogamAn . 
babhUvaturmudA yuktau nighnantau tava vAhinIm .. 59..\\
dR^iShTvA cha sahasAyAntaM pA~nchAlyo gurumAtmanaH . 
nAsha.nsata vadha.n vIraH putrANA.n tava pArShataH .. 60..\\
tato ratha.n samAropya kekayasya vR^ikodaram . 
abhyadhAvatsusa~Nkruddho droNamiShvastrapAragam .. 61..\\
tasyAbhipatatastUrNaM bhAradvAjaH pratApavAn . 
kruddhashchichchheda bhallena dhanuH shatruniShUdanaH .. 62..\\
anyAMshcha shatasho bANAnpreShayAmAsa pArShate . 
duryodhanahitArthAya bhartR^ipiNDamanusmaran .. 63..\\
athAnyaddhanurAdAya pArShataH paravIrahA . 
droNa.n vivyAdha saptatyA rukmapu~NkhaiH shilAshitaiH .. 64..\\
tasya droNaH punashchApa.n chichchhedAmitrakarshanaH . 
hayAMshcha chaturastUrNa.n chaturbhiH sAyakottamaiH .. 65..\\
vaivasvatakShaya.n ghoraM preShayAmAsa vIryavAn . 
sArathi.n chAsya bhallena preShayAmAsa mR^ityave .. 66..\\
hatAshvAtsa rathAttUrNamavaplutya mahArathaH . 
Aruroha mahAbAhurabhimanyormahAratham .. 67..\\
tataH sarathanAgAshvA samakampata vAhinI . 
pashyato bhImasenasya pArShatasya cha pashyataH .. 68..\\
tatprabhagnaM bala.n dR^iShTvA droNenAmitatejasA . 
nAshaknuvanvArayitu.n samastAste mahArathAH .. 69..\\
vadhyamAna.n tu tatsainyaM droNena nishitaiH sharaiH . 
vyabhramattatra tatraiva kShobhyamANa ivArNavaH .. 70..\\
tathA dR^iShTvA cha tatsainya.n jahR^iShe cha balaM tava . 
dR^iShTvAchArya.n cha sa~NkruddhaM dahanta.n ripuvAhinIm . 
chukrushuH sarvato yodhAH sAdhu sAdhviti bhArata .. 71..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 74}
 s

tato duryodhano rAjA mohAtpratyAgatastadA . 
sharavarShaiH punarbhImaM pratyavArayadachyutam .. 1..\\
ekIbhUtAH punashchaiva tava putrA mahArathAH . 
sametya samare bhIma.n yodhayAmAsurudyatAH .. 2..\\
bhImaseno.api samare samprApya svarathaM punaH . 
samAruhya mahAbAhuryayau yena tavAtmajaH .. 3..\\
pragR^ihya cha mahAvegaM parAsu karaNa.n dR^iDham . 
chitra.n sharAsanaM sa~Nkhye sharairvivyAdha te sutAn .. 4..\\
tato duryodhano rAjA bhImasenaM mahAbalam . 
nArAchena sutIkShNena bhR^ishaM marmaNyatADayat .. 5..\\
so.atividdho maheShvAsastava putreNa dhanvinA . 
krodhasa.nraktanayano vegenotkShipya kArmukam .. 6..\\
duryodhana.n tribhirbANairbAhvorurasi chArpayat . 
sa tathAbhihato rAjA nAchaladgirirAD iva .. 7..\\
tau dR^iShTvA samare kruddhau vinighnantau parasparam . 
duryodhanAnujAH sarve shUrAH santyaktajIvitAH .. 8..\\
sa.nsmR^itya mantritaM pUrvaM nigrahe bhImakarmaNaH . 
nishchayaM manasA kR^itvA nigrahItuM prachakramuH .. 9..\\
tAnApatata evAjau bhImaseno mahAbalaH . 
pratyudyayau mahArAja gajaH pratigajAniva .. 10..\\
bhR^isha.n kruddhashcha tejasvI nArAchena samarpayat . 
chitrasenaM mahArAja tava putraM mahAyashAH .. 11..\\
tathetarA.nstava sutA.nstADayAmAsa bhArata . 
sharairbahuvidhaiH sa~Nkhye rukmapu~NkhaiH suvegitaiH .. 12..\\
tataH sa.nsthApya samare svAnyanIkAni sarvashaH . 
abhimanyuprabhR^itayaste dvAdasha mahArathAH .. 13..\\
preShitA dharmarAjena bhImasenapadAnugAH . 
pratyudyayurmahArAja tava putrAnmahAbalAn .. 14..\\
dR^iShTvA rathasthA.nstA~nshUrAnsUryAgnisamatejasaH . 
sarvAneva maheShvAsAnbhrAjamAnA~nshriyA vR^itAn .. 15..\\
mahAhave dIpyamAnAnsuvarNakavachojjvalAn . 
tatyajuH samare bhIma.n tava putrA mahAbalAH .. 16..\\
tAnnAmR^iShyata kaunteyo jIvamAnA gatA iti . 
anvIya cha punaH sarvA.nstava putrAnapIDayat .. 17..\\
athAbhimanyu.n samare bhImasenena sa~Ngatam . 
pArShatena cha samprekShya tava sainye mahArathAH .. 18..\\
duryodhanaprabhR^itayaH pragR^ihItasharAsanAH . 
bhR^ishamashvaiH prajavitaiH prayayuryatra te rathAH .. 19..\\
aparAhNe tato rAjanprAvartata mahAnraNaH . 
tAvakAnA.n cha balinAM pareShAM chaiva bhArata .. 20..\\
abhimanyurvikarNasya hayAnhatvA mahAjavAn . 
athainaM pa~nchaviMshatyA kShudrakANA.n samAchinot .. 21..\\
hatAshva.n rathamutsR^ijya vikarNastu mahArathaH . 
Aruroha ratha.n rAjaMshchitrasenasya bhAsvaram .. 22..\\
sthitAvekarathe tau tu bhrAtarau kuruvardhanau . 
ArjuniH sharajAlena chhAdayAmAsa bhArata .. 23..\\
durjayo.atha vikarNashcha kArShNiM pa~nchabhirAyasaiH . 
vivyAdhAte na chAkampatkArShNirmerurivAchalaH .. 24..\\
duHshAsanastu samare kekayAnpa~ncha mAriSha . 
yodhayAmAsa rAjendra tadadbhutamivAbhavat .. 25..\\
draupadeyA raNe kruddhA duryodhanamavArayan . 
ekaikastribhirAnarchhatputra.n tava vishAM pate .. 26..\\
putro.api tava durdharSho draupadyAstanayAnraNe . 
sAyakairnishitai rAjannAjaghAna pR^ithakpR^ithak .. 27..\\
taishchApi viddhaH shushubhe rudhireNa samukShitaH . 
giriprasravaNairyadvadgirirdhAtumimishritaiH .. 28..\\
bhIShmo.api samare rAjanpANDavAnAmanIkinIm . 
kAlayAmAsa balavAnpAlaH pashugaNAniva .. 29..\\
tato gANDIvanirghoShaH prAdurAsIdvishAM pate . 
dakShiNena varUthinyAH pArthasyArInvinighnataH .. 30..\\
uttasthuH samare tatra kabandhAni samantataH . 
kurUNA.n chApi sainyeShu pANDavAnAM cha bhArata .. 31..\\
shoNitoda.n rathAvarta.n gajadvIpaM hayormiNam . 
rathanaubhirnaravyAghrAH prateruH sainyasAgaram .. 32..\\
chhinnahastA vikavachA videhAshcha narottamAH . 
patitAstatra dR^ishyante shatasho.atha sahasrashaH .. 33..\\
nihatairmattamAta~NgaiH shoNitaughapariplutaiH . 
bhUrbhAti bharatashreShTha parvatairAchitA yathA .. 34..\\
tatrAdbhutamapashyAma tava teShA.n cha bhArata . 
na tatrAsItpumAnkashchidyo yoddhuM nAbhikA~NkShati .. 35..\\
eva.n yuyudhire vIrAH prArthayAnA mahadyashaH . 
tAvakAH pANDavaiH sArdha.n kA~NkShamANA jaya.n yudhi .. 36..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 75}
 s

tato duryodhano rAjA lohitAyati bhAskare . 
sa~NgrAmarabhaso bhIma.n hantukAmo.abhyadhAvata .. 1..\\
tamAyAntamabhiprekShya nR^ivIra.n dR^iDhavairiNam . 
bhImasenaH susa~Nkruddha ida.n vachanamabravIt .. 2..\\
aya.n sa kAlaH samprApto varShapUgAbhikA~NkShitaH . 
adya tvAM nihaniShyAmi yadi notsR^ijase raNam .. 3..\\
adya kuntyAH parikleSha.n vanavAsa.n cha kR^itsnashaH . 
draupadyAshcha parikleshaM praNotsyAmi hate tvayi .. 4..\\
yattva.n durodaro bhUtvA pANDavAnavamanyase . 
tasya pApasya gAndhAre pashya vyasanamAgatam .. 5..\\
karNasya matamAGYAya saubalasya cha yatpurA . 
achintyapANDavAnkAmAdyatheShTa.n kR^itavAnasi .. 6..\\
yAchamAna.n cha yanmohAddAshArhamavamanyase . 
ulUkasya samAdesha.n yaddadAsi cha hR^iShTavat .. 7..\\
adya tvA nihaniShyAmi sAnubandha.n sa bAndhavam . 
samIkariShye tatpApa.n yatpurA kR^itavAnasi .. 8..\\
evamuktvA dhanurghora.n vikR^iShyodbhrAmya chAsakR^it . 
samAdAya sharAnghorAnmahAshani samaprabhAn .. 9..\\
ShaDviMshattarasA kruddho mumochAshu suyodhane . 
jvalitAgnishikhAkArAnvajrakalpAnajihmagAn .. 10..\\
tato.asya kArmuka.n dvAbhyA.n sUtaM dvAbhyAM cha vivyadhe . 
chaturbhirashvA~njavanAnanayadyamasAdanam .. 11..\\
dvAbhyA.n cha suvikR^iShTAbhyA.n sharAbhyAmarimardanaH . 
chhatra.n chichchheda samare rAGYastasya rathottamAt .. 12..\\
tribhishcha tasya chichchheda jvalanta.n dhvajamuttamam . 
chhittvA ta.n cha nanAdochchaistava putrasya pashyataH .. 13..\\
rathAchcha sa dhvajaH shrImAnnAnAratnavibhUShitaH . 
papAta sahasA bhUmi.n vidyujjaladharAdiva .. 14..\\
jvalanta.n sUryasa~NkAshaM nAgaM maNimayaM shubham . 
dhvaja.n kurupateshchhinnaM dadR^ishuH sarvapArthivAH .. 15..\\
athaina.n dashabhirbANaistottrairiva mahAgajam . 
AjaghAna raNe bhImaH smayanniva mahArathaH .. 16..\\
tatastu rAjA sindhUnA.n rathashreShTho jayadrathaH . 
duryodhanasya jagrAha pArShNisatpuruShochitAm .. 17..\\
kR^ipashcha rathinA.n shreShTha kauravyamamitaujasam . 
Aropayadratha.n rAjanduryodhanamamarShaNam .. 18..\\
sa gADhaviddho vyathito bhImasenena sa.nyuge . 
niShasAda rathopasthe rAjA duryodhanastadA .. 19..\\
parivArya tato bhIma.n hantukAmo jayadrathaH . 
rathairanekasAhasrairbhImasyAvArayaddishaH .. 20..\\
dhR^iShTaketustato rAjannabhimanyushcha vIryavAn . 
kekayA draupadeyAshcha tava putrAnayodhayan .. 21..\\
chitrasenaH suchitrashcha chitrAshvashchitradarshanaH . 
chAru chitraH suchArushcha tathA nandopanandakau .. 22..\\
aShTAvete maheShvAsAH sukumArA yashasvinaH . 
abhimanyuratha.n rAjansamantAtparyavArayan .. 23..\\
AjaghAna tatastUrNamabhimanyurmahAmanAH . 
ekaikaM pa~nchabhirviddhvA sharaiH saMnataparvabhiH . 
vajramR^ityupratIkAshairvichitrAyudha niHsR^itaiH .. 24..\\
amR^iShyamANAste sarve saubhadra.n rathasattamam . 
vavarShurmArgaNaistIkShNairgiriM merumivAmbudAH .. 25..\\
sa pIDyamAnaH samare kR^itAstro yuddhadurmadaH . 
abhimanyurmahArAja tAvakAnsamakampayat . 
yathA devAsure yuddhe vajrapANirmahAsurAn .. 26..\\
vikarNasya tato bhallAnpreShayAmAsa bhArata . 
chaturdasha rathashreShTho ghorAnAshIviShopamAn . 
dhvaja.n sUtaM hayAMshchAsya chhittvA nR^ityannivAhave .. 27..\\
punashchAnyA~nsharAnpItAnakuNThAgrA~nshilAshitAn . 
preShayAmAsa saubhadro vikarNAya mahAbalaH .. 28..\\
te vikarNa.n samAsAdya ka~NkabarhiNa vAsasaH . 
bhittvA deha.n gatA bhUmiM jvalanta iva pannagAH .. 29..\\
te sharA hemapu~NkhAgrA vyadR^ishyanta mahItale . 
vikarNa rudhiraklinnA vamanta iva shoNitam .. 30..\\
vikarNa.n vIkShya nirbhinna.n tasyaivAnye sahodarAH . 
abhyadravanta samare saubhadrapramukhAnrathAn .. 31..\\
abhiyAtvA tathaivAshu rathasthAnsUryavarchasaH . 
avidhyansamare.anyonya.n sa.nrabdhA yuddhadurmadAH .. 32..\\
durmukhaH shrutakarmANa.n viddhvA saptabhirAshugaiH . 
dhvajamekena chichchheda sArathi.n chAsya saptabhiH .. 33..\\
ashvA~njAmbUnadairjAlaiH prachchhannAnvAtara.nhasaH . 
jaghAna ShaDbhirAsAdya sArathi.n chAbhyapAtayat .. 34..\\
sa hatAshve rathe tiShTha~nshrutakarmA mahAratha . 
shakti.n chikShepa sa~Nkruddho maholkAM jvalitAm iva .. 35..\\
sA durmukhasya vipula.n varma bhittvA yashasvinaH . 
vidArya prAvishadbhUmi.n dIpyamAnA sutejanA .. 36..\\
ta.n dR^iShTvA virathaM tatra suta somo mahAbalaH . 
pashyatA.n sarvasainyAnAM rathamAropayatsvakam .. 37..\\
shrutakIrtistathA vIro jayatsena.n suta.n tava . 
abhyayAtsamare rAjanhantukAmo yashasvinam .. 38..\\
tasya vikShipatashchApa.n shrutakIrtirmahAtmanaH . 
chichchheda samare rAja~njayatsenaH sutastava . 
kShurapreNa sutIkShNena prahasanniva bhArata .. 39..\\
ta.n dR^iShTvA chhinnadhanvAna.n shatAnIkaH sahodaram . 
abhyapadyata tejasvI si.nhavadvinadanmuhuH .. 40..\\
shatAnIkastu samare dR^iDha.n visphArya kArmukam . 
vivyAdha dashabhistUrNa.n jayatsena.n shilImukhaiH .. 41..\\
athAnyena sutIkShNena sarvAvaraNabhedinA . 
shatAnIko jayatsena.n vivyAdha hR^idaye bhR^isham .. 42..\\
tathA tasminvartamAne duShkarNo bhrAturantike . 
chichchheda samare chApaM nAkuleH krodhamUrchhitaH .. 43..\\
athAnyaddhanurAdAya bhArasAdhanamuttamam . 
samAdatta shitAnbANA~nshatAnIko mahAbalaH .. 44..\\
tiShTha tiShTheti chAmantrya duShkarNaM bhrAturagrataH . 
mumocha nishitAnbANA~njvalitAnpannagAniva .. 45..\\
tato.asya dhanurekena dvAbhyA.n sUta.n cha mAriSha . 
chichchheda samare tUrNa.n taM cha vivyAdha saptabhiH .. 46..\\
ashvAnmanojavAMshchAsya kalmAShAnvItakalmaShaH . 
jaghAna nishitaistUrNa.n sarvAndvAdashabhiH sharaiH .. 47..\\
athApareNa bhallena sumuktena nipAtinA . 
duShkarNa.n samare kruddho vivyAdha hR^idaye bhR^isham .. 48..\\
duShkarNaM nihata.n dR^iShTvA pa~ncha rAjanmahArathAH . 
jighA.nsantaH shatAnIka.n sarvataH paryavArayan .. 49..\\
chhAdyamAna.n sharavrAtaiH shatAnIkaM yashasvinam . 
abhyadhAvanta sa.nrabdhAH kekayAH pa~ncha sodarAH .. 50..\\
tAnabhyApatataH prekShya tava putrA mahArathAH . 
pratyudyayurmahArAja gajA iva mahAgajAn .. 51..\\
durmukho durjayashchaiva tathA durmarShaNo yuvA . 
shatru~njayaH shatrusahaH sarve kruddhA yashasvinaH . 
pratyudyAtA mahArAja kekayAnbhrAtaraH samam .. 52..\\
rathairnagarasa~NkAshairhayairyuktairmanojavaiH . 
nAnAvarNavichitrAbhiH patAkAbhirala~NkR^itaiH .. 53..\\
vacha chApadharA vIrA vichitrakavacha dhvajAH . 
vivishuste para.n sainyaM si.nhA iva vanAdvanam .. 54..\\
teShA.n sutumulaM yuddhavyatiShakta raha dvipam . 
avartata mahAraudraM nighnatAm itaretaram . 
anyonyAgaH kR^itA.n rAjanyama rAShTravivardhanam .. 55..\\
muhUrtAstamite sUrye chakruryuddha.n sudAruNam . 
rathinaH sAdinashchaiva vyakIryanta sahasrashaH .. 56..\\
tataH shAntanavaH kruddhaH sharaiH saMnataparvabhiH . 
nAshayAmAsa senA.n vai bhIShmasteShAM mahAtmanAm . 
pA~nchAlAnA.n cha sainyAni sharairninye yamakShayam .. 57..\\
evaM bhittvA maheShvAsaH pANDavAnAmanIkinAm . 
kR^itvAvahAra.n sainyAnAM yayau svashibiraM nR^ipa .. 58..\\
dharmarAjo.api samprekShya dhR^iShTadyumna vR^ikodarau . 
mUrdhni chaitAvupAghrAya sa.nhR^iShTaH shibira.n yayau .. 59..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 76}
 s

atha shUrA mahArAja parasparakR^itAgasaH . 
jagmuH svashibirANyeva rudhireNa samukShitAH .. 1..\\
vishramya cha yathAnyAyaM pUjayitvA parasparam . 
saMnadhAH samadR^ishyanta bhUyo yuddhachikIrShayA .. 2..\\
tatastava suto rAjaMshchintayAbhipariplutaH . 
visravachchhoNitAktA~NgaH paprachchhedaM pitAmaham .. 3..\\
sainyAni raudrANi bhayAnakAni 
vyUDhAni samyagbahula dhvajAni . 
vidArya hatvA cha nipIDya shUrAs 
te pANDavAnA.n tvaritA rathaughAH .. 4..\\
saMmohya sarvAnyudhi kIrtimanto 
vyUha.n cha taM makara.n vajrakalpam . 
pravishya bhImena nibarhito.asmi 
ghoraiH sharairmR^ityudaNDaprakAshaiH .. 5..\\
kruddha.n tamudvIkShya bhayena rAjan 
saMmUrchhito nAlabha.n shAntimadya . 
ichchhe prasAdAttava satyasa~Ngha 
prAptu.n jayaM pANDaveyAMsh cha hantum .. 6..\\
tenaivamuktaH prahasanmahAtmA 
duryodhana.n jAtamanyu.n viditvA . 
taM pratyuvAchAvimanA manasvI 
ga~NgAsutaH shastrabhR^itA.n variShThaH .. 7..\\
pareNa yatnena vigAhya senAM 
sarvAtmanAha.n tava rAjaputra . 
ichchhAmi dAtu.n vijayaM sukha.n cha 
na chAtmAna.n chhAdaye.ahaM tvadarthe .. 8..\\
ete tu raudrA bahavo mahArathA 
yashasvinaH shUratamAH kR^itAstrAH . 
ye pANDavAnA.n samare sahAyA 
jitaklamAH krodhaviSha.n vamanti .. 9..\\
te neha shakyAH sahasA vijetuM 
vIryonnaddhAH kR^itavairAstvayA cha . 
aha.n hyetAnpratiyotsyAmi rAjan 
sarvAtmanA jIvita.n tyajya vIra .. 10..\\
raNe tavArthAya mahAnubhAva 
na jIvita.n rakShyatamaM mamAdya . 
sarvA.nstavArthAya sa deva daityA.Nl 
lokAndaheya.n kimu shatrU.nstaveha .. 11..\\
tatpANDavAnyodhayiShyAmi rAjan 
priya.n cha te sarvamahaM kariShye . 
shrutvaiva chaitatparamapratIto 
duryodhanaH prItimanA babhUva .. 12..\\
sarvANi sainyAni tataH prahR^iShTo 
nirgachchhatetyAha nR^ipAMshcha sarvAn . 
tadAGYayA tAni viniryayurdrutaM 
rathAshvapAdAtagajAyutAni .. 13..\\
praharShayuktAni tu tAni rAjan 
mahAnti nAnAvidha shastravanti . 
sthitAni nAgAshvapadAtimanti 
virejurAjau tava rAjanbalAni .. 14..\\
vR^indaiH sthitAshchApi susamprayuktAsh 
chakAshire danti gaNAH samantAt . 
shastrAstravidbhirnaradeva yodhair 
adhiShThitAH sainyagaNAstvadIyAH .. 15..\\
rathaishcha pAdAtagajAshvasa~NghaiH 
prayAdbhirAjau vidhivatpraNunnaiH . 
samuddhata.n vai taruNArkavarNaM 
rajo babhau chhAdayatsUryarashmIn .. 16..\\
rejuH patAkA rathadanta sa.nsthA 
vAteritA bhrAmyamANAH samantAt . 
nAnA ra~NgAH samare tatra rAjan 
meghairyuktA vidyutaH khe yathaiva .. 17..\\
dhanUMShi visphArayatAM nR^ipANAM 
babhUva shabdastumulo.atighoraH . 
vimathyato devamahAsuraughair 
yathArNavasyAdi yuge tadAnIm .. 18..\\
tadugranAdaM bahurUpavarNaM 
tavAtmajAnA.n samudIrNameva . 
babhUva sainya.n ripusainyahantR^i 
yugAntameghaughanibha.n tadAnIm .. 19..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 77}
 s

athAtmaja.n tava punargA~Ngeyo dhyAnamAsthitam . 
abravIdbharatashreShThaH sampraharShakara.n vachaH .. 1..\\
aha.n droNashcha shalyashcha kR^itavarmA cha sAtvataH . 
ashvatthAmA vikarNashcha somadatto.atha saindhavaH .. 2..\\
vindAnuvindAvAvantyau bAhlikaH saha bAhlikaiH . 
trigartarAjashcha balI mAgadhashcha sudurjayaH .. 3..\\
bR^ihadbalashcha kausalyashchitraseno viviMshatiH . 
rathAshcha bahusAhasrAH shobhamAnA mahAdhvajAH .. 4..\\
devajAshcha hayA rAjansvArUDhA hayasAdibhiH . 
gajendrAshcha mahodvR^ittAH prabhinnakaraTA mukhAH .. 5..\\
padAtAshcha tathA shUrA nAnApraharaNAyudhAH . 
nAnAdeshasamutpannAstvadarthe yoddhumudyatAH .. 6..\\
ete chAnye cha bahavastvadarthe tyaktajIvitAH . 
devAnapi raNe jetu.n samarthA iti me matiH .. 7..\\
avashya.n tu mayA rAja.nstava vAchya.n hitaM sadA . 
ashakyAH pANDavA jetu.n devairapi sa vAsavaiH . 
vAsudevasahAyAshcha mahendrasamavikramAH .. 8..\\
sarvathAha.n tu rAjendra kariShye vachanaM tava . 
pANDavAnvA raNe jeShye mA.n vA jeShyanti pANDavAH .. 9..\\
evamuktvA dadau chAsmai vishalyakaraNI.n shubhAm . 
oShadhI.n vIryasampannAM vishalyashchAbhavattadA .. 10..\\
tataH prabhAte vimale svenAnIkena vIryavAn . 
avyUhata svaya.n vyUhaM bhIShmo vyUha vishAradaH .. 11..\\
maNDalaM manujashreShTha nAnAshastrasamAkulam . 
sampUrNa.n yodhamukhyaishcha tathA danti padAtibhiH .. 12..\\
rathairanekasAhasraiH samantAtparivAritam . 
ashvabR^indairmahadbhishcha R^iShTitomaradhAribhiH .. 13..\\
nAge nAge rathA sapta sapta chAshvA rathe rathe . 
anvashva.n dasha dhAnuShkA dhAnuShke sapta charmiNaH .. 14..\\
eva.n vyUhaM mahArAja tava sainyaM mahArathaiH . 
sthita.n raNAya mahate bhIShmeNa yudhi pAlitam .. 15..\\
dashAshvAnA.n sahasrANi dantinA.n cha tathaiva cha . 
rathAnAmayuta.n chApi putrAshcha tava daMshitAH . 
chitrasenAdayaH shUrA abhyarakShanpitAmaham .. 16..\\
rakShyamANashcha taiH shUrairgopyamAnAsh cha tena te . 
saMnaddhAH samadR^ishyanta rAjAnashcha mahAbalAH .. 17..\\
duryodhanastu samare daMshito rathamAsthitaH . 
vyabhrAjata shriyA juShTo yathA shakrastriviShTape .. 18..\\
tataH shabdo mahAnAsItputrANA.n tava bhArata . 
rathagoShashcha tumulo vAditrANA.n cha nisvanaH .. 19..\\
bhIShmeNa dhArtarAShTrANA.n vyUDhaH pratya~Nmukho yudhi . 
maNDalaH sumahAvyUho durbhedyo.amitraghAtinam . 
sarvataH shushubhe rAjanraNe.arINA.n durAsadaH .. 20..\\
maNDala.n tu samAlokya vyUhaM paramadAruNam . 
svaya.n yudhiShThiro rAjA vyUhaM vajramathAkarot .. 21..\\
tathA vyUDheShvanIkeShu yathAsthAnamavasthitAH . 
rathinaH sAdinashchaiva si.nhanAdamathAnadan .. 22..\\
bibhitsavastato vyUhaM niryayuryuddhakA~NkShiNaH . 
itaretarataH shUrAH saha sainyAH prahAriNaH .. 23..\\
bhAradvAjo yayau matsya.n drauNishchApi shikhaNDinam . 
svaya.n duryodhano rAjA pArShata.n samupAdravat .. 24..\\
nakulaH sahadevashcha rAjanmadreshamIyatuH . 
vindAnuvindAvAvantyAvirAvantamabhidrutau .. 25..\\
sarve nR^ipAstu samare dhana~njayamayodhayan . 
bhImaseno raNe yatto hArdikya.n samavArayat .. 26..\\
chitrasena.n vikarNa.n cha tathA durmarShaNaM vibho . 
ArjuniH samare rAja.nstava putrAnayodhayat .. 27..\\
prAgjyotiShaM maheShvAsa.n haiDimbo rAkShasottamaH . 
abhidudrAva vegena matto mattamiva dvipam .. 28..\\
alambusastato rAjansAtyaki.n yuddhadurmadam . 
sa sainya.n samare kruddho rAkShasaH samabhidravat .. 29..\\
bhUrishravA raNe yatto dhR^iShTaketumayodhayat . 
shrutAyuSha.n tu rAjAnaM dharmaputro yudhiShThiraH .. 30..\\
chekitAnastu samare kR^ipamevAnyvayodhayat . 
sheShAH pratiyayuryattA bhImameva mahAratham .. 31..\\
tato rAjasahasrANi parivavrurdhana~njayam . 
shaktitomaranArAchagadAparighapANayaH .. 32..\\
arjuno.atha bhR^isha.n kruddho vArShNeyamidamabravIt . 
pashya mAdhava sainyAni dhArtarAShTrasya sa.nyuge . 
vyUDhAni vyUha viduShA gA~Ngeyena mahAtmanA .. 33..\\
yuddhAbhikAmA~nshUrAMshcha pashya mAdhava daMshitAn . 
trigartarAja.n sahitaM bhrAtR^ibhiH pashya keshava .. 34..\\
adyaitAnpAtayiShyAmi pashyataste janArdana . 
ya ime mA.n yadushreShTha yoddhukAmA raNAjire .. 35..\\
evamuktvA tu kaunteyo dhanurjyAmavamR^ijya cha . 
vavarSha sharavarShANi narAdhipa gaNAnprati .. 36..\\
te.api taM parameShvAsAH sharavarShairapUrayan . 
taDAgamiva dhArAbhiryathA prAvR^iShi toyadA .. 37..\\
hAhAkAro mahAnAsIttava sainyavishAM pate . 
chhAdyamAnau bhR^isha.n kR^iShNau sharairdR^iShTvA mahAraNe .. 38..\\
devA devarShayashchaiva gandharvAshcha mahoragAH . 
vismayaM parama.n jagmurdR^iTvA kR^iShNau tathAgatau .. 39..\\
tataH kruddho.arjuno rAjannaindramastramudIrayat . 
tatrAdbhutamapashyAma vijayasya parAkramam .. 40..\\
shastravR^iShTiM parairmuktA.n sharaughairyadavArayat . 
na cha tatrApyanirbhinnaH kashchidAsIdvishAM pate .. 41..\\
teShA.n rAjasahasrANAM hayAnA.n dantinAM tathA . 
dvAbhyA.n tribhiH sharaishchAnyAnpArtho vivyAdha mAriSha .. 42..\\
te hanyamAnAH pArthena bhIShma.n shAntanavaM yayuH . 
agAdhe majjamAnAnAM bhIShmastrAtAbhavattadA .. 43..\\
Apatadbhistu taistatra prabhagna.n tAvakaM balam . 
sa~ncukShubhe mahArAja vAtairiva mahArNavaH .. 44..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 78}
 sa~njaya uvAcha

tathA pravR^itte sa~NgrAme nivR^itte cha susharmaNi . 
prabhagneShu cha vIreShu pANDavena mahAtmanA .. 1..\\
kShubhyamANe bale tUrNa.n sAgarapratime tava . 
pratyudyAte cha gA~Ngeye tvarita.n vijayaM prati .. 2..\\
dR^iShTvA duryodhano rAjanraNe pArthasya vikramam . 
tvaramANaH samabhyetya sarvA.nstAnabravInnR^ipAn .. 3..\\
teShA.n cha pramukhe shUra.n susharmANaM mahAbalam . 
madhye sarvasya sainyasya bhR^isha.n sa.nharShayanvachaH .. 4..\\
eSha bhIShmaH shAntanavo yoddhukAmo dhana~njayam . 
sarvAtmanA kurushreShThastyaktvA jIvitamAtmanaH .. 5..\\
taM prayAntaM parAnIka.n sarvasainyena bhAratam . 
sa.nyattAH samare sarve pAlayadhvaM pitAmaham .. 6..\\
bADhamityevamuktvA tu tAnyanIkAni sarvashaH . 
narendrANAM mahArAja samAjagmuH pitAmaham .. 7..\\
tataH prayAtaH sahasA bhIShmaH shAntanavo.arjunam . 
raNe bhAratamAyAntamAsasAda mahAbalam .. 8..\\
mahAshvetAshvayuktena bhIma vAnaraketunA . 
mahatA meghanAdena rathenAti virAjata .. 9..\\
samare sarvasainyAnAmupayAta.n dhana~njayam . 
abhavattumulo nAdo bhayAddR^iShTvA kirITinam .. 10..\\
abhIshu hasta.n kR^iShNaM cha dR^iShTvAdityamivAparam . 
madhyandina gata.n sa~Nkhye na shekuH prativIkShitum .. 11..\\
tathA shAntanavaM bhIShma.n shvetAshvaM shvetakArmukam . 
na shekuH pANDavA draShTu.n shvetagrahamivoditam .. 12..\\
sa sarvataH parivR^itastrigartaiH sumahAtmabhiH . 
bhrAtR^ibhistava putraishcha tathAnyaishcha mahArathaiH .. 13..\\
bhAradvAjastu samare matsya.n vivyAdha patriNA . 
dhvaja.n chAsya shareNAjau dhanush chaikena chichchhide .. 14..\\
tadapAsya dhanushchhinna.n virATo vAhinIpatiH . 
anyadAdatta vegena dhanurbhArasaha.n dR^iDham . 
sharAMshchAshIviShAkArA~njvalitAnpannagAniva .. 15..\\
droNa.n tribhiH pravivyAdha chaturbhishchAsya vAjinaH . 
dhvajamekena vivyAdha sArathi.n chAsya pa~nchabhiH . 
dhanurekeShuNAvidhyattatrAkrudhyaddvijarShabhaH .. 16..\\
tasya droNo.avadhIdashvA~nsharaiH saMnataparvabhiH . 
aShTAbhirbharatashreShTha sUtamekena patriNA .. 17..\\
sa hatAshvAdavaplutya syandanAddhatasArathiH . 
Aruroha ratha.n tUrNa.n sha~Nkhasya rathinAM varaH .. 18..\\
tatastu tau pitA putrau bhAradvAja.n rathe sthitau . 
mahatA sharavarSheNa vArayAmAsaturbalAt .. 19..\\
bhAradvAjastataH kruddhaH sharamAshIviShopamam . 
chikShepa samare tUrNa.n sha~NkhaM prati janeshvara .. 20..\\
sa tasya hR^idayaM bhittvA pItvA shoNitamAhave . 
jagAma dharaNiM bANo lohitArdrIkR^itachchhaviH .. 21..\\
sa papAta rathAttUrNaM bhAradvAjasharAhataH . 
dhanustyaktvA sharAMshchaiva pitureva samIpataH .. 22..\\
hata.n svamAtmaja.n dR^iShTvA virATaH prAdravadbhayAt . 
utsR^ijya samare droNa.n vyAttAnanamivAntakam .. 23..\\
bhAradvAjastatastUrNaM pANDavAnAM mahAchamUm . 
dArayAmAsa samare shatasho.atha sahasrashaH .. 24..\\
shikhaNDyapi mahArAja drauNimAsAdya sa.nyuge . 
AjaghAna bhruvormadhye nArAchaistribhirAshugaiH .. 25..\\
sa babhau narashArdUlo lalATe sa.nsthitaistribhiH . 
shikharaiH kA~nchanamayairmerustribhirivochchhritaiH .. 26..\\
ashvatthAmA tataH kruddho nimeShArdhAchchhikhaNDinaH . 
sUta.n dhvajamatho rAja.nsturagAnAyudhaM tathA . 
sharairbahubhiruddishya pAtayAmAsa sa.nyuge .. 27..\\
sa hatAshvAdavaplutya rathAdvai rathinA.n varaH . 
khaDgamAdAya nishita.n vimala.n cha sharAvaram . 
shyenavadvyacharatkruddhaH shikhaNDI shatrutApanaH .. 28..\\
sa khaDgasya mahArAja charatastasya sa.nyuge . 
nAntara.n dadR^ishe drauNistadadbhutamivAbhavat .. 29..\\
tataH sharasahasrANi bahUni bharatarShabha . 
preShayAmAsa samare drauNiH paramakopanaH .. 30..\\
tAmApatantI.n samare sharavR^iShTiM sudAruNAm . 
asinA tIkShNadhAreNa chichchheda balinA.n varaH .. 31..\\
tato.asya vimala.n drauNiH shatachandraM manoramam . 
charmAchchhinadasi.n chAsya khaNDayAmAsa sa.nyuge . 
shitaiH subahusho rAja.nsta.n cha vivyAdha patribhiH .. 32..\\
shikhaNDI tu tataH khaDga.n khaNDitaM tena sAyakaiH . 
Avidhya vyasR^ijattUrNa.n jvalantamiva pannagam .. 33..\\
tamApatanta.n sahasA kAlAnalasamaprabham . 
chichchheda samare drauNirdarshayanpANilAghavam . 
shikhaNDina.n cha vivyAdha sharairbahubhirAyasaiH .. 34..\\
shikhaNDI tu bhR^isha.n rAja.nstADyamAnaH shitaiH sharaiH . 
Aruroha ratha.n tUrNaM mAdhavasya mahAtmanaH .. 35..\\
sAtyakistu tataH kruddho rAkShasa.n krUramAhave . 
alambusa.n sharairghorairvivyAdha balinAM balI .. 36..\\
rAkShasendrastatastasya dhanushchichchheda bhArata . 
ardhachandreNa samare ta.n cha vivyAdha sAyakaiH . 
mAyA.n cha rAkShasIM kR^itvA sharavarShairavAkirat .. 37..\\
tatrAdbhutamapashyAma shaineyasya parAkramam . 
nAsambhramadyatsamare vadhyamAnaH shitaiH sharaiH .. 38..\\
aindramastra.n cha vArShNeyo yojayAmAsa bhArata . 
vijayAdyadanuprAptaM mAdhavena yashasvinA .. 39..\\
tadastraM bhasmasAtkR^itvA mAyA.n tA.n rAkShasIM tadA . 
alambusa.n sharairghorairabhyAkirata sarvashaH . 
parvata.n vAridhArAbhiH prAvR^iShIva balAhakaH .. 40..\\
tattathA pIDita.n tena mAdhavena mahAtmanA . 
pradudrAva bhayAdrakSho hitvA sAtyakimAhave .. 41..\\
tamajeya.n rAkShasendraM sa~Nkhye maghavatA api . 
shaineyaH prANadajjitvA yodhAnA.n tava pashyatAm .. 42..\\
nyahanattAvakAMshchApi sAtyakiH satyavikramaH . 
nishitairbahubhirbANaiste.adravanta bhayArditAH .. 43..\\
etasminneva kAle tu drupadasyAtmajo balI . 
dhR^iShTadyumno mahArAja tava putra.n janeshvaram . 
chhAdayAmAsa samare sharaiH saMnataparvabhiH .. 44..\\
sa~nchAdyamAno vishikhairdhR^iShTadyumnena bhArata . 
vivyathe na cha rAjendra tava putro janeshvaraH .. 45..\\
dhR^iShTadyumna.n cha samare tUrNa.n vivyAdha sAyakaiH . 
ShaShTyA cha triMshatA chaiva tadadbhutamivAbhavat .. 46..\\
tasya senApatiH kruddho dhanushchichchheda mAriSha . 
hayAMshcha chaturaH shIghraM nijaghAna mahArathaH . 
sharaishchaina.n sunishitaiH kShipraM vivyAdha saptabhiH .. 47..\\
sa hatAshvAnmahAbAhuravaplutya rathAdbalI . 
padAtirasimudyamya prAdravatpArShataM prati .. 48..\\
shakunista.n samabhyetya rAjagR^iddhI mahAbalaH . 
rAjAna.n sarvalokasya rathamAropayatsvakam .. 49..\\
tato nR^ipaM parAjitya pArShataH paravIrahA . 
nyahanattAvaka.n sainyaM vajrapANirivAsuram .. 50..\\
kR^itavarmA raNe bhIma.n sharairArchchhanmahAratham . 
prachchhAdayAmAsa cha taM mahAmegho ravi.n yathA .. 51..\\
tataH prahasya samare bhImasenaH parantapaH . 
preShayAmAsa sa~NkruddhaH sAyakAnkR^itavarmaNe .. 52..\\
tairardyamAno.atirathaH sAtvataH shastrakovidaH . 
nAkampata mahArAja bhIma.n chArchhachchhitaiH sharaiH .. 53..\\
tasyAshvAMshchaturo hatvA bhImaseno mahAbalaH . 
sArathiM pAtayAmAsa dhvaja.n cha supariShkR^itam .. 54..\\
sharairbahuvidhaishchainamAchinotparavIharA . 
shakalIkR^itasarvA~NgaH shvAvidvatsamadR^ishyata .. 55..\\
hatAshvAttu rathAttUrNa.n vR^iShakasya rathaM yayau . 
syAlasya te mahArAja tava putrasya pashyataH .. 56..\\
bhImaseno.api sa~Nkruddhastava sainyamupAdravat . 
nijaghAna cha sa~Nkruddho daNDapANirivAntakaH .. 57..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 79}
 dhr

bahUnIha vichitrANi dvairathAni sma sa~njaya . 
pANDUnAM mAmakaiH sArdhamashrauSha.n tava jalpataH .. 1..\\
na chaiva mAmaka.n kaM chiddhR^iShTa.n sha.nsasi sa~njaya . 
nityaM pANDusutAnhR^iShTAnabhagnAMshchaiva sha.nsasi .. 2..\\
jIyamAnAnvimanaso mAmakAnvigataujasaH . 
vadase sa.nyuge sUta diShTametadasaMshayam .. 3..\\

 s

yathAshakti yathotsAha.n yuddhe cheShTanti tAvakAH . 
darshayAnAH para.n shaktyA pauruShaM puruSharShabha .. 4..\\
ga~NgAyAH suranadyA vai svAdu bhUta.n yathodakam . 
mahodadhi guNAbhyAsAllavaNatvaM nigachchhati .. 5..\\
tathA tatpauruSha.n rAja.nstAvakAnAM mahAtmanAm . 
prApya pANDusutAnvIrAnvyarthaM bhavati sa.nyuge .. 6..\\
ghaTamAnAnyathAshakti kurvANAnkarma duShkaram . 
na doSheNa kurushreShTha kauravAngantumarhasi .. 7..\\
tavAparAdhAtsumahAnsaputrasya vishAM pate . 
pR^ithivyAH prakShayo ghoro yama rAShTravivardhanaH .. 8..\\
AtmadoShAtsamutpanna.n shochituM nArhase nR^ipa . 
na hi rakShanti rAjAnaH sarvArthAnnApi jIvitam .. 9..\\
yuddhe sukR^itinA.n lokAnichchhanto vasudhAdhipAH . 
chamU.n vigAhya yudhyante nityaM svargaparAyaNAH .. 10..\\
pUrvAhNe tu mahArAja prAvartata janakShayaH . 
tanmamaikamanA bhUtvA shR^iNu devAsuropamam .. 11..\\
Avantyau tu maheShvAsau mahAtmAnau mahAbalau . 
irAvantamabhiprekShya sameyAtA.n raNotkaTau . 
teShAM pravavR^ite yuddha.n tumula.n lomaharShaNam .. 12..\\
irAvA.nstu susa~Nkruddho bhrAtarau devarUpiNau . 
vivyAdha nishitaistUrNa.n sharaiH saMnataparvabhiH . 
tAvenaM pratyavidhyetA.n samare chitrayodhinau .. 13..\\
yudhyatA.n hi tathA rAjanvisheSho na vyadR^ishyata . 
yatatA.n shatrunAshAya kR^itapratikR^itaiShiNAm .. 14..\\
irAvA.nstu tato rAjannanuvindasya sAyakaiH . 
chaturbhishchaturo vAhAnanayadyamasAdanam .. 15..\\
bhallAbhyA.n cha sutIkShNAbhyAM dhanuH ketuM cha mAriSha . 
chichchheda samare rAja.nstadadbhutamivAbhavat .. 16..\\
tyaktvAnuvindo.atha ratha.n vindasya rathamAsthitaH . 
dhanurgR^ihItvA navamaM bhArasAdhanamuttamam .. 17..\\
tAvekasthau raNe vIrAvAvantyau rathinA.n varau . 
sharAnmumuchatustUrNamirAvati mahAtmani .. 18..\\
tAbhyAM muktA mahAvegAH sharAH kA~nchanabhUShaNAH . 
divAkarapathaM prApya chhAdayAmAsurambaram .. 19..\\
irAvA.nstu tataH kruddho bhrAtarau tau mahArathau . 
vavarSha sharavarSheNa sArathi.n chApyapAtayat .. 20..\\
tasminnipatite bhUmau gatasattve.atha sArathau . 
rathaH pradudrAva dishaH samudbhrAnta hayastataH .. 21..\\
tau sa jitvA mahArAja nAgarAjasutA sutaH . 
pauruSha.n khyApaya.nstUrNa.n vyadhamattava vAhinIm .. 22..\\
sA vadhyamAnA samare dhArtarAShTrI mahAchamUH . 
vegAnbahuvidhAMshchakre viShaM pItveva mAnavaH .. 23..\\
haiDimbo rAkShasendrastu bhagadatta.n samAdravat . 
rathenAdityavarNena sa dhvajena mahAbalaH .. 24..\\
tataH prAgjyotiSho rAjA nAgarAja.n samAsthitaH . 
yathA vajradharaH pUrva.n sa~Ngrame tArakAmaye .. 25..\\
tatardevAH sa gandharvA R^iShayashcha samAgatAH . 
visheShaM na sma vividurhaiDimba bhagadattayoH .. 26..\\
yathA surapatiH shakrastrAsayAmAsa dAnavAn . 
tathaiva samare rAja.nstrAsayAmAsa pANDavAn .. 27..\\
tena vidrAvyamANAste pANDavAH sarvatodisham . 
trAtAraM nAbhyavindanta sveShvanIkeShu bhArata .. 28..\\
bhaimaseni.n rathastha.n tu tatrApashyAma bhArata . 
sheShA vimanaso bhUtvA prAdravanta mahArathAH .. 29..\\
nivR^itteShu tu pANDUnAM punaH sainyeShu bhArata . 
AsInniShTAnako ghorastava sainyeShu sa.nyuge .. 30..\\
ghaTotkachastato rAjanbhagadattaM mahAraNe . 
sharaiH prachchhAdayAmAsa meru.n girimivAmbudaH .. 31..\\
nihatya tA~nsharAnrAjA rAkShasasya dhanushchyutAn . 
bhaimaseni.n raNe tUrNaM sarvamarmasvatADayat .. 32..\\
sa tADyamAno bahubhiH sharaiH saMnataparvabhiH . 
na vivyathe rAkShasendro bhidyamAna ivAchalaH .. 33..\\
tasya prAgjyotiShaH kruddhastomarAnsa chaturdasha . 
preShayAmAsa samare tAMshcha chichchheda rAkShasaH .. 34..\\
sa tAMshchhittvA mahAbAhustomarAnnishitaiH sharaiH . 
bhagadatta.n cha vivyAdha saptatyA ka~NkapatribhiH .. 35..\\
tataH prAgjyotiSho rAjanprahasanniva bhArata . 
tasyAshvAMshchaturaH sa~Nkhye pAtayAmAsa sAyakaiH .. 36..\\
sa hatAshve rathe tiShThanrAkShasendraH pratApavAn . 
shakti.n chikShepa vegena prAgjyotiSha gajaM prati .. 37..\\
tAmApatantI.n sahasA hemadaNDAM suveginAm . 
tridhA chichchheda nR^ipatiH sA vyakIryata medinIm .. 38..\\
shakti.n vinihatA.n dR^iShTvA haiDimbaH prAdravadbhayAt . 
yathendrasya raNAtpUrvaM namuchirdaitya sattamaH .. 39..\\
ta.n vijitya raNe shUraM vikrAnta.n khyAtapauruSham . 
ajeya.n samare rAjanyamena varuNena cha .. 40..\\
pANDavI.n samare senAM saMmamarda sa ku~njaraH . 
yathA vanagajo rAjanmR^idgaMshcharati padminIm .. 41..\\
madreshvarastu samare yamAbhyA.n saha sa~NgataH . 
svasrIyau chhAdayA.n chakre sharaughaiH pANDunandanau .. 42..\\
sahadevastu samare mAtula.n vIkShya sa~Ngatam . 
avArayachchharaugheNa megho yadvaddivAkaram .. 43..\\
chhAdyamAnaH sharaugheNa hR^iShTarUpataro.abhavat . 
tayoshchApyabhavatprItiratulA mAtR^ikAraNAt .. 44..\\
tataH prahasya samare nakulasya mahArathaH . 
ashvAnvai chaturo rAjaMshchaturbhiH sAyakottamaiH . 
preShayAmAsa samare yamasya sadanaM prati .. 45..\\
hayAshvAttu rathAttUrNamavaplutya mahArathaH . 
Aruroha tato hAnaM bhrAtureva yashasvinaH .. 46..\\
ekasthau tu raNe shUrau dR^iDhe vikShipya kArmuke . 
madrarAjaratha.n kruddhau chhAdayAmAsatuH kShaNAt .. 47..\\
sa chchhAdyamAno bahubhiH sharaiH saMnataparvabhiH . 
svasrIyAbhyAM naravyAghro nAkampata yathAchalaH . 
prahasanniva tA.n chApi sharavR^iShTiM jaghAna ha .. 48..\\
sahadevastataH kruddhaH sharamudyamya vIryavAn . 
madrarAjamabhiprekShya preShayAmAsa bhArata .. 49..\\
sa sharaH preShitastena garutmAniva vegavAn . 
madrarAja.n vinirbhidya nipapAta mahItale .. 50..\\
sa gADhaviddho vyathito rathopasthe mahArathaH . 
niShasAda mahArAja kashmala.n cha jagAma ha .. 51..\\
ta.n visa~nj~naM nipatitaM sUtaH samprekShya sa.nyuge . 
apovAha rathenAjau yamAbhyAmabhipIDitam .. 52..\\
dR^iTShvA madreshvara ratha.n dhArtarAShTrAH parA~Nmukham . 
sarve vimanaso bhUtvA nedamastItyachintayan .. 53..\\
nirjitya mAtula.n sa~Nkhye mAdrIputrau mahArathau . 
dadhmaturmuditau sha~Nkhau si.nhanAda.n vinedatuH .. 54..\\
abhidudruvaturhR^iShTau tava sainya.n vishAM pate . 
yathA daitya chamU.n rAjannindropendrAvivAmarau .. 55..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 80}
 s

tato yudhiShThiro rAjA madhyaM prApte divAkare . 
shrutAyuShamabhiprekShya chodayAmAsa vAjinaH .. 1..\\
abhyadhAvattato rAjA shrutAyuShamarindamam . 
vinighnansAyakaistIkShNairnavabhirnataparvabhiH .. 2..\\
sa sa.nvArya raNe rAjA preShitAndharmasUnunA . 
sharAnsapta maheShvAsaH kaunteyAya samarpayat .. 3..\\
te tasya kavachaM bhittvA papuH shoNitamAhave . 
asUniva vichinvanto dehe tasya mahAtmanaH .. 4..\\
pANDavastubhR^isha.n viddhastena rAGYA mahAtmanA . 
raNe varAhakarNena rAjAna.n hR^idi vivyadhe .. 5..\\
athApareNa bhallena ketu.n tasya mahAtmanaH . 
rathashreShTho rathAttUrNaM bhUmau pArtho nyapAtayat .. 6..\\
ketuM nipatita.n dR^iShTvA shrutAyuH sa tu pArthivaH . 
pANDava.n vishikhaistIkShNai rAjanvivyAdha saptabhiH .. 7..\\
tataH krodhAtprajajvAla dharmaputro yudhiShThiraH . 
yathA yugAnte bhUtAni dhakShyanniva hutAshanaH .. 8..\\
kruddha.n tu pANDavaM dR^iShTvA devagandharvarAkShasaH . 
pravivyathurmahArAja vyAkula.n chApyabhUjjagat .. 9..\\
sarveShA.n chaiva bhUtAnAmidamAsInmanogatam . 
trI.NllokAnadya sa~Nkruddho nR^ipo.aya.n dhakShyatIti vai .. 10..\\
R^iShayashchaiva devAshcha chakruH svastyayanaM mahat . 
lokAnAM nR^ipa shAntyartha.n krodhite pANDave tadA .. 11..\\
sa cha krodhasamAviShTaH sR^ikkiNI parilelihan . 
dadhArAtma vapurghora.n yugAntAdityasaMnibham .. 12..\\
tataH sarvANi sainyAni tAvakAni vishAM pate . 
nirAshAnyabhava.nstatra jIvitaM prati bhArata .. 13..\\
sa tu dhairyeNa ta.n kopa.n saMnivArya mahAyashAH . 
shrutAyuShaH prachichchheda muShTideshe mahaddhanuH .. 14..\\
athaina.n chhinnadhanvAnaM nArAchena stanAntare . 
nirbibheda raNe rAjA sarvasainyasya pashyataH .. 15..\\
sa tvara.n charaNe rAja.nstasya vAhAnmahAtmanaH . 
nijaghAna sharaiH kShipra.n sUta.n cha sumahAbalaH .. 16..\\
hatAshva.n tu rathaM tyaktvA dR^iShTvA rAGYastu pauruSham . 
vipradudrAva vegena shrutAyuH samare tadA .. 17..\\
tasmi~njite maheShvAse dharmaputreNa sa.nyuge . 
duryodhana bala.n rAjansarvamAsItparA~Nmukham .. 18..\\
etatkR^itvA mahArAja dharmaputro yudhiShThiraH . 
vyAttAnano yathAkAlastava sainya.n jaghAna ha .. 19..\\
chekitAnastu vArShNeyo gautama.n rathinAM varam . 
prekShatA.n sarvasainyAnA.n chhAdayAmAsa sAyakaiH .. 20..\\
saMnivArya sharA.nstA.nstu kR^ipaH shAradvato yudhi . 
chekitAna.n raNe yattaM rAjanvivyAdha patribhiH .. 21..\\
athApareNa bhallena dhanushchichchheda mAriSha . 
sArathi.n chAsya samare kShiprahasto nyapAtayat . 
hayAMshchAsyAvadhIdrAjannubhau cha pArShNisArathI .. 22..\\
so.avaplutya rathAttUrNa.n gadAM jagrAha sAtvataH . 
sa tayA vIra ghAtinyA gadayA gadinA.n varaH . 
gautamasya hayAnhatvA sArathi.n cha nyapAtayat .. 23..\\
bhUmiShTho gautamastasya sharAMshchikShepa ShoDasha . 
te sharAH sAtvataM bhittvA prAvishanta dharAtalam .. 24..\\
chekitAnastataH kruddhaH punashchikShepa tA.n gadAm . 
gautamasya vadhAkA~NkShI vR^itrasyeva purandaraH .. 25..\\
tAmApatantI.n vimalAmashmagarbhAM mahAgadAm . 
sharairanekasAhasrairvArayAmAsa gautamaH .. 26..\\
chekitAnastataH khaDga.n koshAduddhR^itya bhArata . 
lAghavaM paramAsthAya gautama.n samupAdravat .. 27..\\
gautamo.api dhanustyaktvA pragR^ihyAsi.n susaMshitam . 
vegena mahatA rAjaMshchekitAnamupAdravat .. 28..\\
tAvubhau balasampannau nistriMshavaradhAriNau . 
nistriMshAbhyA.n sutIkShNAbhyAmanyonyaM santatakShatuH .. 29..\\
nistriMshavegAbhihatau tatastau puruSharShabhau . 
dharaNI.n samanuprAptau sarvabhUtaniShevitAm . 
mUrchhayAbhiparItA~Ngau vyAyAmena cha mohitau .. 30..\\
tato.abhyadhAvadvegena karakarShaH suhR^ittayA . 
chekitAna.n tathA bhUtaM dR^iShTvA samaradurmadam . 
rathamAropayachchaina.n sarvasainyasya pashyataH .. 31..\\
tathaiva shakuniH shUraH syAlastava vishAM pate . 
Aropayadratha.n tUrNaM gautama.n rathinAM varam .. 32..\\
saumadatti.n tathA kruddho dhR^iShTaketurmahAbalaH . 
navatyA sAyakaiH kShipra.n rAjanvivyAdha vakShasi .. 33..\\
saumadattiruraHsthairtairbhR^ishaM bANairashobhata . 
madhya.n dine mahArAja rashmibhistapano yathA .. 34..\\
bhUrishravAstu samare dhR^iShTaketuM mahAratham . 
hatasUta haya.n chakre viratha.n sAyakottamaiH .. 35..\\
viratha.n chainamAlokya hatAshva.n hatasArathim . 
mahatA sharavarSheNa chhAdayAmAsa sa.nyuge .. 36..\\
sa cha ta.n rathamutsR^ijya dhR^iShTaketurmahAmanAH . 
Aruroha tato yAna.n shatAnIkasya mAriSha .. 37..\\
chitraseno vikarNashcha rAjandurmarShaNastathA . 
rathino hemasaMnAhAH saubhadramabhidudruvuH .. 38..\\
abhimanyostatastaistu ghora.n yuddhamavartata . 
sharIrasya yathA rAjanvAtapitta kaphaistribhiH .. 39..\\
virathA.nstava putrA.nstu kR^itvA rAjanmahAhave . 
na jaghAna naravyAghraH smaranbhIma vachastadA .. 40..\\
tato rAGYAM bahushatairgajAshvarathayAyibhiH . 
sa.nvR^ita.n samare bhIShma.n devairapi durAsadam .. 41..\\
prayAnta.n shIghramudvIkShya paritrAtuM sutA.nstava . 
abhimanyu.n samuddishya bAlamekaM mahAratham . 
vAsudevamuvAcheda.n kaunteyaH shvetavAhanaH .. 42..\\
chodayAshvAnhR^iShIkesha yatraite bahulA rathAH . 
ete hi bahavaH shUrA kR^itAstrA yuddhadurmadAH . 
yathA na hanyurnaH senA.n tathA mAdhava chodaya .. 43..\\
evamuktaH sa vArShNeyaH kaunteyenAmitaujasA . 
ratha.n shvetahayairyuktaM preShayAmAsa sa.nyuge .. 44..\\
niShTAnako mahAnAsIttava sainyasya mAriSha . 
yadarjuna raNe kruddhaH sa.nyAtastAvakAnprati .. 45..\\
samAsAdya tu kaunteyo rAGYastAnbhIShmarakShiNaH . 
susharmANamatho rAjannida.n vachanamabravIt .. 46..\\
jAnAmi tvA.n yudhi shreShThamatyantaM pUrvavairiNam . 
paryAyasyAdya samprAptaM phalaM pashya sudAruNam . 
adya te darshayiShyAmi pUrvapretAnpitAmahAn .. 47..\\
eva.n sa~njalpatastasya bIbhatsoH shatrughAtinaH . 
shrutvApi paruSha.n vAkyaM susharmA rathayUthapaH . 
na chaivamabravItki.n chichchhubha.n vA yadi vAshubham .. 48..\\
abhi gatvArjuna.n vIraM rAjabhirbahubhirvR^itaH . 
purastAtpR^iShThatashchaiva pArshvatashchaiva sarvataH .. 49..\\
parivAryArjuna.n sa~Nkhye tava putraiH sahAnagha . 
sharaiH sa~nchAdayAmAsa meghairiva divAkaram .. 50..\\
tataH pravR^ittaH sumahAnsa~NgrAmaH shoNitodakaH . 
tAvakAnA.n cha samare pANDavAnAM cha bhArata .. 51..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 81}
 s

sa tudyamAnastu sharairdhana~njayaH 
padA hato nAga iva shvasanbalI . 
bANena bANena mahArathAnAM 
chichchheda chApAni raNe prasahya .. 1..\\
sa~nchidya chApAni cha tAni rAGYAM 
teShA.n raNe vIryavatA.n kShaNena . 
vivyAdha bANairyugapanmahAtmA 
niHsheShatA.n teShvatha manyamAnaH .. 2..\\
nipeturAjau rudhirapradigdhAs 
te tADitAH shakrasutena rAjan . 
vibhinnagAtrAH patitottamA~NgA 
gatAsavashchhinnatanutra kAyAH .. 3..\\
mahI.n gatAH pArtha balAbhibhUtA 
vichitrarUpA yugapadvineshuH . 
dR^iShTvA hatA.nstAnyudhi rAjaputrA.ns 
trigartarAjaH prayayau kShaNena .. 4..\\
teShA.n rathAnAmatha pR^iShThagopA 
dvAtriMshadanye.abyapatanta pArtham . 
tathaiva te samparivArya vArthaM 
vikR^iShya chApAni mahAravANi . 
avIvR^iShanbANamahaughavR^iShTyA 
yathA giri.n toyadharA jalaughaiH .. 5..\\
sampIDya mAnastu sharaughavR^iShTyA 
dhana~njayastAnyudhi jAtaroShaH . 
ShaShTyA sharaiH sa.nyati tailadhautair 
jaghAna tAnapyatha pR^iShThagopAn .. 6..\\
ShaShTi.n rathA.nstAnavajitya sa~Nkhye 
dhana~njayaH prItamanA yashasvI . 
athAtvaradbhIShma vadhAya jiShNur 
balAni rAGYA.n samare nihatya .. 7..\\
trigartarAjo nihatAnsamIkShya 
mahArathA.nstAnatha bandhuvargAn . 
raNe puraskR^itya narAdhipA.nstA~n 
jagAma pArtha.n tvarito vadhAya .. 8..\\
abhidruta.n chAstrabhR^itA.n variShThaM 
dhana~njaya.n vIkShya shikhaNDimukhyAH . 
abhyudyayuste shitashastrahastA 
rirakShiShanto rathamarjunasya .. 9..\\
pArtho.api tAnApatataH samIkShya 
trigartarAGYA sahitAnnR^ivIrAn . 
vidhva.nsayitvA samare dhanuShmAn 
gANDIvamuktairnishitaiH pR^iShatkaiH . 
bhIShma.n yiyAsuryudhi sandadarsha 
duryodhana.n saindhavAdIMshcha rAGYaH .. 10..\\
AvArayiShNUnabhisamprayAya 
muhUrtamAyodhya balena vIraH . 
utsR^ijya rAjAnamanantavIryo 
jayadrathAdIMshcha nR^ipAnmahaujAH . 
yayau tato bhImabalo manasvI 
gA~NgeyamAjau sharachApa pANiH .. 11..\\
yudhiShThirashchograbalo mahAtmA 
samAyayau tvarito jAtakopaH . 
madrAdhipa.n samabhityajya sa~Nkhye 
svabhAgamApta.n tamananta kIrtiH . 
sArdha.n sa mAdrI suta bhImasenair 
bhIShma.n yayau shAntanavaM raNAya .. 12..\\
taiH samprayuktaH sa mahArathAgryair 
ga~NgAsutaH samare chitrayodhI . 
na vivyathe shAntanavo mahAtmA 
samAgataiH pANDusutaiH samastaiH .. 13..\\
athaitya rAjA yudhi satyasandho 
jayadratho.atyugra balo manasvI . 
chichchheda chApAni mahArathAnAM 
prasahya teShA.n dhanuShA vareNa .. 14..\\
yudhiShThiraM bhImasena.n yamau cha 
pArtha.n tathA yudhi sa~njAtakopaH . 
duryodhanaH krodhaviSho mahAtmA 
jaghAna bANairanala prakAshaiH .. 15..\\
kR^ipeNa shalyena shalena chaiva 
tathA vibho chitrasenena chAjau . 
viddhAH sharaiste.ativivR^iddhakopair 
devA yathA daitya gaNaiH sametaiH .. 16..\\
chhinnAyudha.n shAntanavena rAjA 
shikhaNDinaM prekShya cha jAtakopaH . 
ajAtashatruH samare mahAtmA 
shikhaNDina.n kruddha uvAcha vAkyam .. 17..\\
uktvA tathA tvaM pituragrato mAm 
aha.n haniShyAmi mahAvrata.n tam . 
bhIShma.n sharaughairvimalArka varNaiH 
satya.n vadAmIti kR^itA pratiGYA .. 18..\\
tvayA na chainA.n saphalA.n karoShi 
devavrata.n yanna niha.nsi yuddhe . 
mithyApratiGYo bhava mA nR^ivIra 
rakShasva dharma.n cha kula.n yashash cha .. 19..\\
prekShasva bhIShma.n yudhi bhImavegaM 
sarvA.nstapantaM mama sainyasa~NghAn . 
sharaughajAlairatitigma tejaiH 
kAla.n yathA mR^ityukR^ita.n kShaNena .. 20..\\
nikR^ittachApaH samarAnapekShaH 
parAjitaH shAntanavena rAGYA . 
vihAya bandhUnatha sodarAMsh cha 
kva yAsyase nAnurUpa.n tavedam .. 21..\\
dR^iShTvA hi bhIShma.n tamanantavIryaM 
bhagna.n cha sainyaM dravamANamevam . 
bhIto.asi nUna.n drupadasya putra 
tathA hi te mukhavarNo.aprahR^iShTaH .. 22..\\
AGYAyamAne.api dhana~njayena 
mahAhave samprasakte nR^ivIra . 
katha.n hi bhIShmAtprathitaH pR^ithivyAM 
bhaya.n tvamadya prakaroShi vIra .. 23..\\
sa dharmarAjasya vacho nishamya 
rUkShAkShara.n vipralApAnubaddham . 
pratyAdeshaM manyamAno mahAtmA 
pratatvare bhIShma vadhAya rAjan .. 24..\\
tamApatantaM mahatA javena 
shikhaNDinaM bhIShmamabhidravantam . 
AvArayAmAsa hi shalya enaM 
shastreNa ghoreNa sudurjayena .. 25..\\
sa chApi dR^iShTvA samudIryamANam 
astra.n yugAntAgnisamaprabhAvam . 
nAsau vyamuhyaddrupadasya putro 
rAjanmahendrapratimaprabhAvaH .. 26..\\
tasthau cha tatraiva mahAdhanuShmA~n 
sharaistadastraM pratibAdhamAnaH . 
athAdade vAruNamanyadastraM 
shikhaNDyathograM pratighAtAya tasya . 
tadastramastreNa vidAryamANaM 
svasthAH surA dadR^ishuH pArthivAsh cha .. 27..\\
bhIShma.n tu rAjansamare mahAtmA 
dhanuH suchitra.n dhvajameva chApi . 
chhittvAnadatpANDusutasya vIro 
yudhiShThirasyAjamIDhasya rAGYaH .. 28..\\
tataH samutsR^ijya dhanuH sa bANaM 
yudhiShThira.n vIkShya bhayAbhibhUtam . 
gadAM pragR^ihyAbhipapAta sa~Nkhye 
jayadrathaM bhImasenaH padAtiH .. 29..\\
tamApatantaM mahatA javena 
jayadrathaH sagadaM bhImasenam . 
vivyAdha ghorairyamadaNDakalpaiH 
shitaiH sharaiH pa~nchashataiH samantAt .. 30..\\
achintayitvA sa sharA.nstarasvI 
vR^ikodaraH krodhaparIta chetAH . 
jaghAna vAhAnsamare samastAn 
AraTTajAnsindhurAjasya sa~Nkhye .. 31..\\
tato.abhivIkShyApratima prabhAvas 
tavAtmajastvaramANo rathena . 
abhyAyayau bhImasenaM nihantuM 
samudyatAstraH surarAjakalpaH .. 32..\\
bhImo.apyathaina.n sahasA vinadya 
pratyaudyayau gadayA tarjamAnaH . 
samudyatA.n tA.n yamadaNDakalpAM 
dR^iShTvA gadA.n te kuravaH samantAt .. 33..\\
vihAya sarve tava putramugraM pAtaM 
gadAyAH parihartu kAmAH . 
apakrAntAstumule sa.nvimarde 
sudAruNe bhArata mohanIye .. 34..\\
amUDha chetAstvatha chitraseno 
mahAgadAmApatantIM nirIkShya . 
ratha.n samutsR^ijya padAtirAjau 
pragR^ihya khaDga.n vimala.n cha charma . 
avaplutaH si.nha ivAchalAgrA~n 
jagAma chAnyaM bhuvi bhUmidesham .. 35..\\
gadApi sA prApya ratha.n suchitraM 
sAshva.n sasUtaM vinihatya sa~Nkhye . 
jagAma bhUmi.n jvalitA maholkA 
bhraShTAmbarAdgAmiva sampatantI .. 36..\\
AshcharyabhUta.n sumahattvadIyA 
dR^iShTvaiva tadbhArata samprahR^iShTAH . 
sarve vineduH sahitAH samantAt 
pupUjire tava putra.n sa sainyAH .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 82}
 s

viratha.n ta.n samAsAdya chitrasenaM manasvinam . 
rathamAropayAmAsa vikarNastanayastava .. 1..\\
tasmi.nstathA vartamAne tumule sa~Nkule bhR^isham . 
bhIShmaH shAntanavastUrNa.n yudhiShThiramupAdravat .. 2..\\
tataH sarathanAgAshvAH samakampanta sR^i~njayAH . 
mR^ityorAsyamanuprAptaM menire cha yudhiShThiram .. 3..\\
yidhiShThiro.api kauravya yamAbhyA.n sahitaH prabhuH . 
maheShvAsaM naravyAghraM bhIShma.n shAntanavaM yayau .. 4..\\
tataH sharasahasrANi pramu~nchanpANDavo yudhi . 
bhIShma.n sa~nchAdayAmAsa yathA megho divAkaram .. 5..\\
tena samyakpraNItAni sharajAlAni bhArata . 
patijagrAha gA~NgeyaH shatasho.atha sahasrashaH .. 6..\\
tathaiva sharajAlAni bhIShmeNAstAni mAriSha . 
AkAshe samadR^ishyanta khagamAnA.n vrajA iva .. 7..\\
nimeShArdhAchcha kauneyaM bhIShmaH shAntanavo yudhi . 
adR^ishya.n samare chakre sharajAlena bhAgashaH .. 8..\\
tato yudhiShThiro rAjA kauravyasya mahAtmanaH . 
nArAchaM preShayAmAsa kruddha AshIviShopamam .. 9..\\
asamprApta.n tatastaM tu kShurapreNa mahArathaH . 
chichchheda samare rAjanbhIShmastasya dhanushchyutam .. 10..\\
ta.n tu chhittvA raNe bhIShmo nArAchaM kAlasaMmitam . 
nijaghne kauravendrasya hayAnkA~nchanabhUShaNAn .. 11..\\
hatAshva.n tu rathaM tyaktvA dharmaputro yudhiShThiraH . 
Aruroha ratha.n tUrNaM nakulasya mahAtmanaH .. 12..\\
yamAvapi susa~NkruddhaH samAsAdya raNe tadA . 
sharaiH sa~nchAdayAmAsa bhIShmaH parapura~njayaH .. 13..\\
tau tu dR^iShTvA mahArAja bhIShmabANaprapIDitau . 
jagAmAtha parA.n chintAM bhIShmasya vadhakA~NkShayA .. 14..\\
tato yudhiShThiro vashyAnrAGYastAnsamachodayat . 
bhIShma.n shAntanavaM sarve nihateti suhR^idgaNAn .. 15..\\
tataste pArthivAH sarve shrutvA pArthasya bhAShitam . 
mahatA rathavaMshena parivavruH pitAmaham .. 16..\\
sa samantAtparivR^itaH pitA devavratastava . 
chikrIda dhanuShA rAjanpAtayAno mahArathAn .. 17..\\
ta.n charanta.n raNe pArthA dadR^ishuH kauravaM yudhi . 
mR^igamadhyaM pravishyeva yathA si.nhashishu.n vane .. 18..\\
tarjayAna.n raNe shUrA.nstrAsayAna.n cha sAyakaiH . 
dR^iShTvA tresurmahArAja si.nhaM mR^igagaNA iva .. 19..\\
raNe bharata si.nhasya dadR^ishuH kShatriyA gatim . 
agnervAyusahAyasya yathA kakSha.n didhakShataH .. 20..\\
shirA.nsi rathinAM bhIShmaH pAtayAmAsa sa.nyuge . 
tAlebhya iva pakvAni phalAni kushalo naraH .. 21..\\
patadbhishcha mahArAja shirobhirdharaNItale . 
babhUva tumulaH shabdaH patatAmashmanAm iva .. 22..\\
tasmi.nstu tumule yuddhe vartamAne sudAruNe . 
sarveShAmeva sainyAnAmAsIdvyatikaro mahAn .. 23..\\
bhinneShu teShu vyUheShu kShatriyA itaretaram . 
ekameka.n samAhUya yuddhAyaivopatasthire .. 24..\\
shikhaNDI tu samAsAdya bharatAnAM pitAmaham . 
abhidudrAva vegena tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 25..\\
anAdR^itya tato bhIShmasta.n shikhaNDinamAhave . 
prayayau sR^i~njayAnkruddhaH strItva.n chintya shikhaNDinaH .. 26..\\
sR^i~njayAstu tato hR^iShTA dR^iShTvA bhIShmaM mahAratham . 
si.nhanAdAnbahuvidhAMshchakruH sha~NkhavimishritAn .. 27..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n vyatiShakta rathadvipam . 
aparA.n dishamAsthAya sthite savitari prabho .. 28..\\
dhR^iShTadyumno.atha pA~nchAlyaH sAtyakishcha mahArathaH . 
pIDayantau bhR^isha.n sainyaM shaktitomaravR^iShTibhiH . 
shastraishcha bahubhI rAja~njaghnatustAvakAnraNe .. 29..\\
te hanyamAnAH samare tAvakAH puruSharShabha . 
AryA.n yuddhe mati.n kR^itvA na tyajanti sma sa.nyugam . 
yathotsAha.n cha samare jaghnurlokaM mahArathAH .. 30..\\
tatrAkrando mahAnAsIttAvakAnAM mahAtmanAm . 
vadhyatA.n samare rAjanpArShatena mahAtmanA .. 31..\\
ta.n shrutvA ninada.n ghoraM tAvakAnAM mahArathau . 
vindAnuvindAvAvantyau pArShataM patyupasthitau .. 32..\\
tau tasya turagAnhatvA tvaramANau mahArathau . 
chhAdayAmAsaturubhau sharavarSheNa pArShatam .. 33..\\
avaplutyAtha pA~nchAlyo rathAttUrNaM mahAbalaH . 
Aruroha ratha.n tUrNa.n sAtyakeH sumahAtmanaH .. 34..\\
tato yudhiShThiro rAjA mahatyA senayA vR^itaH . 
Avantyau samare kruddhAvabhyayAtsa parantapau .. 35..\\
tathaiva tava putro.api sarvodyogena mAriSha . 
vindAnuvindAvAvantyau parivAryopatasthivAn .. 36..\\
arjunashchApi sa~NkruddhaH kShatriyAnkShatriyarShabha . 
ayodhayata sa~NgrAme varja pANirivAsurAn .. 37..\\
droNashcha samare kruddhaH putrasya priyakR^ittava . 
vyadhamatsarvapA~nchAlA.nstUlarAshimivAnalaH .. 38..\\
duryodhana purogAstu putrAstava vishAM pate . 
parivArya raNe bhIShma.n yuyudhuH pANDavaiH saha .. 39..\\
tato duryodhano rAjA lohitAyati bhAskare . 
abravIttAvakAnsarvA.nstvaradhvamiti bhArata .. 40..\\
yudhyatA.n tu tathA teShAM kurvatAM karma duShkaram . 
asta.n girimathArUDhe na prakAshati bhAskare .. 41..\\
prAvartata nadI ghorA shoNitaughatara~NgiNI . 
gomAyugaNasa~NkIrNA kShaNena rajanI mukhe .. 42..\\
shivAbhirashivAbhishcha ruvadbhirbhairava.n ravam . 
ghoramAyodhana.n jaGYe bhUtasa~Ngha samAkulam .. 43..\\
rAkShasAshcha pishAchAshcha tathAnye pishitAshanAH . 
samantato vyadR^ishyanta shatasho.atha sahasrashaH .. 44..\\
arjuno.atha susharmAdInrAGYastAnsapadAnugAn . 
vijitya pR^itanA madhye yayau svashibiraM prati .. 45..\\
yudhiShThiro.api kauravyo bhrAtR^ibhyA.n sahitastadA . 
yayau svashibira.n rAjA nishAyAM senayA vR^itaH .. 46..\\
bhImaseno.api rAjendra duryodhanamukhAnrathAn . 
avajitya tataH sa~Nkhye yayau svashibiraM prati .. 47..\\
duryodhano.api nR^ipatiH parivArya mahAraNe . 
bhIShma.n shAntanava.n tUrNaM prayAtaH shibiraM prati .. 48..\\
droNo drauNiH kR^ipaH shalyaH kR^itavarmA cha sAtvataH . 
parivArya chamU.n sarvAM prayayuH shibiraM prati .. 49..\\
tathaiva sAtyakI rAjandhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
parivArya raNe yodhAnyayatuH shibiraM prati .. 50..\\
evamete mahArAja tAvakAH pANDavaiH saha . 
paryavartanta sahitA nishAkAle parantapAH .. 51..\\
tataH svashibira.n gatvA pANDavAH kuravastathA . 
nyavishanta mahArAja pUjayantaH parasparam .. 52..\\
rakShA.n kR^itvAtmanaH shUrA nyasya gulmAnyathAvidhi . 
apanIya cha shalyA.nste snAtvA cha vividhairjalaiH .. 53..\\
kR^itasvastyayanAH sarve sa.nstUyantashcha bandibhiH . 
gItavAditrashabdena vyakrIDanta yashasvinaH .. 54..\\
muhUrtamiva tatsarvamabhavatsvargasaMnibham . 
na hi yuddhakathA.n kAM chittatra chakrurmahArathAH .. 55..\\
te prasupte bale tatra parishrAnta jane nR^ipa . 
hastyashvabahule rAjanprekShaNIye babhUvatuH .. 56..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 83}
 s

pariNAmya nishA.n tAM tu sukhasuptA janeshvarAH . 
kuravaH pANDavAshchaiva punaryuddhAya niryayuH .. 1..\\
tataH shabdo mahAnAsItsenayorubhayorapi . 
nirgachchhamAnayorsa~Nkhye sAgarapratimo mahAn .. 2..\\
tato duryodhano rAjA chitraseno viviMshatiH . 
bhIShmashcha rathinA.n shreShTho bhAradvAjashcha vai dvijaH .. 3..\\
ekIbhUtAH susa.nyattAH kauravANAM mahAchamUH . 
vyUhAya vidadhU rAjanpANDavAnprati daMshitAH .. 4..\\
bhIShmaH kR^itvA mahAvyUhaM pitA tava vishAM pate . 
sAgarapratima.n ghora.n vAhanormitara~NgiNam .. 5..\\
agrataH sarvasainyAnAM bhIShmaH shAntanavo yayau . 
mAlavairdAkShiNAtyaishcha Avantyaishcha samanvitaH .. 6..\\
tato.anantaramevAsIdbhAradvAjaH pratApavAn . 
pulindaiH pAradaishchaiva tathA kShudrakamAlavaiH .. 7..\\
droNAdanantara.n yatto bhagadattaH pratApavAn . 
mAgadhaishcha kali~Ngaishcha pishAchaishcha vishAM pate .. 8..\\
prAgjyotiShAdanu nR^ipaH kausalyo.atha bR^ihadbalaH . 
mekalaistraipuraishchaiva chichchhilaishcha samanvitaH .. 9..\\
bR^ihadbalAttataH shUrastrigartaH prasthalAdhipaH . 
kAmbojairbahubhiH sArdha.n yavanaishcha sahasrashaH .. 10..\\
drauNistu rabhasaH shUrastrigartAdanu bhArata . 
prayayau si.nhanAdena nAdayAno dharAtalam .. 11..\\
tathA sarveNa sainyena rAjA duryodhanastadA . 
drauNeranantaraM prAyAtsodaryaiH parivAritaH .. 12..\\
duryodhanAdanu kR^ipastataH shAradvato yayau . 
evameSha mahAvyUhaH prayayau sAgaropamaH .. 13..\\
rejustatra patAkAshcha shvetachchhatrANi chAbhibho . 
a~NgadAnyatha chitrANi mahArhANi dhanUMShi cha .. 14..\\
ta.n tu dR^iShTvA mahAvyUhaM tAvakAnAM mahArathaH . 
yudhiShThiro.abravIttUrNaM pArShataM pR^itanA patim .. 15..\\
pashya vyUhaM maheShvAsa nirmita.n sAgaropamam . 
prativyUha.n tvamapi hi kuru pArShata mAchiram .. 16..\\
tataH sa pArShataH shUro vyUha.n chakre sudAruNam . 
shR^i~NgATalaM mahArAja paravyUhavinAshanam .. 17..\\
shR^i~Ngebhyo bhImasenashcha sAtyaktishcha mahArathaH . 
rathairanekasAhasraistathA hayapadAtibhiH .. 18..\\
nAbhyAmabhUnnarashreShThaH shvetAshvo vAnaradhvajaH . 
madhye yudhiShThiro rAjA mAdrIputrau cha pANDavau .. 19..\\
athetare maheShvAsAH saha sainyA narAdhipAH . 
vyUha.n taM pUrayAmAsurvyUha shAstravishAradAH .. 20..\\
abhimanyustataH pashchAdvirATashcha mahArathaH . 
draupadeyAshcha sa.nhR^iShTA rAkShasashcha ghaTotkachaH .. 21..\\
evametaM mahAvyUha.n vyUhya bhArata pANDavAH . 
atiShThansamare shUrA yoddhukAmA jayaiShiNaH .. 22..\\
bherIshabdAshcha tumulA vimishrAH sha~NkhanisvanaiH . 
kShveDitAsphoTitotkruShTaiH subhImAH sarvatodisham .. 23..\\
tataH shUrAH samAsAdya samare te parasparam . 
netrairanimishai rAjannavaikShanta prakopitAH .. 24..\\
manobhiste manuShyendra pUrva.n yodhAH parasparam . 
yuddhAya samavartanta samAhUyetaretaram .. 25..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n ghorarUpaM bhayAvaham . 
tAvakAnAM pareShA.n cha nighnatAm itaretaram .. 26..\\
nArAchA nishitAH sa~Nkhye sampatanti sma bhArata . 
vyAttAnanA bhayakarA uragA iva sa~NghashaH .. 27..\\
niShpeturvimalAH shaktyastailadhautAH sutejanAH . 
ambudebhyo yathA rAjanbhrAjamAnAH shatahradAh .. 28..\\
gadAshcha vimalaiH paTTaiH pinaddhAH svarNabhUShitAH . 
patantyastatra dR^ishyante girishR^i~NgopamAH shubhAH . 
nistriMshAshcha vyarAjanta vimalAmbarasaMnibhAH .. 29..\\
ArShabhANi cha charmANi shatachandrANi bhArata . 
ashobhanta raNe rAjanpatamAnAni sarvashaH .. 30..\\
te.anyonya.n samare sene yudhyamAne narAdhipa . 
ashobhetA.n yathA daitya deva sene samudyate . 
abhyadravanta samare te.anyonya.n vai samantataH .. 31..\\
rathAstu rathibhistUrNaM preShitAH paramAhave . 
yugairyugAni saMshliShya yuyudhuH pArthivarShabhAH .. 32..\\
dantinA.n yudhyamAnAnAM sa~NgharShAtpAvako.abhavat . 
danteShu bharatashreShTha sa dhUmaH sarvatodisham .. 33..\\
prAsairabhihatAH ke chidgajayodhAH samantataH . 
patamAnAH sma dR^ishyante girishR^i~NgAnnagA iva .. 34..\\
pAdAtAshchApyadR^ishyanta nighnanto hi parasparam . 
chitrarUpadharAH shUrA nakharaprAsayodhinaH .. 35..\\
anyonya.n te samAsAdya kurupANDavasainikAH . 
shastrairnAnAvidhairghorai raNe ninyuryamakShayam .. 36..\\
tataH shAntanavo bhIShmo rathaghoSheNa nAdayan . 
abhyAgamadraNe pANDUndhanuH shabdena mohayan .. 37..\\
pANDavAnA.n rathAshchApi nadanto bhairavasvanam . 
abhyadravanta sa.nyattA dhR^iShTadyumnapurogamAH .. 38..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tava teShAM cha bhArata . 
narAshvarathanAgAnA.n vyatiShaktaM parasparam .. 39..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 84}
 s

bhIShma.n tu samare kruddhaM pratapanta.n samantataH . 
na shekuH pANDavA draShTu.n tapantamiva bhAskaram .. 1..\\
tataH sarvANi sainyAni dharmaputrasya shAsanAt . 
abhyadravanta gA~NgeyaM mardayanta.n shitaiH sharaiH .. 2..\\
sa tu bhIShmo raNashlAghI somakAnsaha sR^i~njayAn . 
pA~nchAlAMshcha maheShvAsAnpAtayAmAsa sAyakaiH .. 3..\\
te vadhyamAnA bhIShmeNa pA~nchAlAH somakaiH saha . 
bhIShmamevAbhyayustUrNa.n tyaktvA mR^ityukR^itaM bhayam .. 4..\\
sa teShA.n rathinAM vIro bhIShmaH shAntanavo yudhi . 
chichchheda sahasA rAjanbAhUnatha shirA.nsi cha .. 5..\\
virathAnrathinashchakre pitA devavratastava . 
patitAnyuttamA~NgAni hayebhyo hayasAdinAm .. 6..\\
nirmanuShyAMshcha mAta~NgA~nshayAnAnparvatopamAn . 
apashyAma mahArAja bhIShmAstreNa pramohitAn .. 7..\\
na tatrAsItpumAnkashchitpANDavAnA.n vishAM pate . 
anyatra rathinA.n shreShThAdbhImasenAnmahAbalAt .. 8..\\
sa hi bhIShma.n samAsAdya tADayAmAsa sa.nyuge . 
tato niShTAnako ghoro bhIShma bhIma.n samAgame .. 9..\\
babhUva sarvasainyAnA.n ghorarUpo bhayAnakaH . 
tathaiva pANDavA hR^iShTAH si.nhanAdamathAnadan .. 10..\\
tato duryodhano rAjA sodaryaiH parivAritaH . 
bhIShma.n jugopa samare vartamAne janakShaye .. 11..\\
bhImastu sArathi.n hatvA bhIShmasya rathinAM varaH . 
vidrutAshve rathe tasmindravamANe samantataH . 
sunAbhasya shareNAshu shirashchichchheda chArihA .. 12..\\
kShurapreNa sutIkShNena sa hato nyapatadbhuvi . 
hate tasminmahArAja tava putre mahArathe . 
nAmR^iShyanta raNe shUrAH sodaryAH sapta sa.nyuge .. 13..\\
AdityaketurbahvAshIkuNDa dhAro mahodaraH . 
aparAjitaH paNDitako vishAlAkShaH sudurjayaH .. 14..\\
pANDava.n chitrasaMnAhA vichitrakavacha dhvajAH . 
abhyadravanta sa~NgrAme yoddhukAmArimardanAH .. 15..\\
mahodarastu samare bhIma.n vivyAdha patribhiH . 
navabhirvajrasa~NkAshairnamuchi.n vR^itrahA yathA .. 16..\\
AdityaketuH saptatyA bahvAshIchApi pa~nchabhiH . 
navatyA kuNDa dhArastu vishAlAkShashcha saptabhiH .. 17..\\
aparAjito mahArAja parAjiShNurmahArathaH . 
sharairbahubhirAnarchhadbhImasenaM mahAbalam .. 18..\\
raNe paNDitakashchaina.n tribhirbANaiH samardayat . 
sa tanna mamR^iShe bhImaH shatrubhirvadhamAhave .. 19..\\
dhanuH prapIDya vAmena kareNAmitrakarshanaH . 
shirashchichchheda samare shareNa nataparvaNA .. 20..\\
aparAjitasya sunasa.n tava putrasya sa.nyuge . 
parAjitasya bhImena nipapAta shiromahIm .. 21..\\
athApareNa bhallena kuNDa dhAraM mahAratham . 
prAhiNonmR^ityulokAya sarvalokasya pashyataH .. 22..\\
tataH punarameyAtmA prasandhAya shilImukham . 
preShayAmAsa samare paNDitaM prati bhArata .. 23..\\
sa sharaH paNDita.n hatvA vivesha dharaNItalam . 
yathA naraM nihatyAshu bhujagaH kAlachoditaH .. 24..\\
vishAlAkSha shirashchhittvA pAtayAmAsa bhUtale . 
tribhiH sharairadInAtmA smarankleshaM purAtanam .. 25..\\
mahodaraM maheShvAsaM nArAchena stanAntare . 
vivyAdha samare rAjansa hato nyapatadbhuvi .. 26..\\
AdityaketoH ketu.n cha chhittvA bANena sa.nyuge . 
bhallena bhR^ishatIkShNena shirashchichchheda chArihA .. 27..\\
bahvAshina.n tato bhImaH shareNa nataparvaNA . 
preShayAmAsa sa~Nkruddho yamasya sadanaM prati .. 28..\\
pradudruvustataste.anye putrAstava vishAM pate . 
manyamAnA hi tatsatya.n sabhAyA.n tasya bhAShitam .. 29..\\
tato duryodhano rAjA bhrAtR^ivyasanakarshitaH . 
abravIttAvakAnyodhAnbhImo.aya.n yudhi vadhyatAm .. 30..\\
evameta maheShvAsAH putrAstava vishAM pate . 
bhrAtR^InsandR^ishya nihatAnprAsmara.nste hi tadvachaH .. 31..\\
yaduktavAnmahAprAGYaH kShattA hitamanAmayam . 
tadida.n samanuprAptaM vachana.n divyadarshinaH .. 32..\\
lobhamohasamAviShTaH putra prItyA janAdhipa . 
na budhyase purA yattattathyamukta.n vacho mahat .. 33..\\
tathaiva hi vadhArthAya putrANAM pANDavo balI . 
nUna.n jAto mahAbAhuryathA hanti sma kauravAn .. 34..\\
tato duryodhano rAjA bhIShmamAsAdya mAriSha . 
duHkhena mahatAviShTo vilalApAtikarshitaH .. 35..\\
nihatA bhrAtaraH shUrA bhImasenena me yudhi . 
yatamAnAstathAnye.api hanyante sarvasainikAH .. 36..\\
bhavAMshcha madhyasthatayA nityamasmAnupekShate . 
so.aha.n kApathamArUDhaH pashya daivamidaM mama .. 37..\\
etachchhrutvA vachaH krUraM pitA devavratastava . 
duryodhanamida.n vAkyamabravItsAshrulochanam .. 38..\\
uktametanmayA pUrva.n droNena vidureNa cha . 
gAndhAryA cha yashasvinyA tattva.n tAta na buddhavAn .. 39..\\
samayashcha mayA pUrva.n kR^ito vaH shatrukarshana . 
nAha.n yudhi vimoktavyo nApyAchAryaH katha.n chana .. 40..\\
ya.n yaM hi dhArtarAShTrANAM bhImo drakShyati sa.nyuge . 
haniShyati raNe ta.n ta.n satyametadbravImi te .. 41..\\
sa tva.n rAjansthiro bhUtvA dR^iDhA.n kR^itvA raNe matim . 
yodhayasva raNe pArthAnsvarga.n kR^itvA parAyaNam .. 42..\\
na shakyAH pANDavA jetu.n sendrairapi surAsuraiH . 
tasmAdyuddhe mati.n kR^itvA sthirA.n yudhyasva bhArata .. 43..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 85}
 dhr

dR^iShTvA mama hatAnputrAnbahUnekena saMshaya . 
bhIShmo droNaH kR^ipashchaiva kimakurvata sa.nyuge .. 1..\\
ahanyahani me putrAH kShaya.n gachchhanti sa~njaya . 
manye.aha.n sarvathA sUta daivenaupahatA bhR^isham .. 2..\\
yatra me tanayAH sarve jIyante na jayantyuta . 
yatra bhIShmasya droNasya kR^ipasya cha mahAtmanaH .. 3..\\
saumadatteshcha vIrasya bhagadattasya chobhayoH . 
ashvatthAmnastathA tAta shUrANA.n sumahAtmanAm .. 4..\\
anyeShA.n chaiva vIrANAM madhyagAstanayA mama . 
yadahanyanta sa~NgrAme kimanyadbhAgadheyataH .. 5..\\
na hi duryodhano mandaH purA proktamabudhyata . 
vAryamANo mayA tAta bhIShmeNa vidureNa cha .. 6..\\
gAndhAryA chaiva durmedhAH satata.n hitakAmyayA . 
nAvabudhyatpurA mohAttasya prAptamidaM phalam .. 7..\\
yadbhImasenaH samare putrAnmama vichetasaH . 
ahanyahani sa~Nkruddho nayate yamasAdanam .. 8..\\

 s

ida.n tatsamanuprAptaM kShatturvachanamuttamam . 
na buddhavAnasi vibho prochyamAna.n hita.n tadA .. 9..\\
nivAraya sutAndyUtAtpANDavAnmA druheti cha . 
suhR^idA.n hitakAmAnAM bruvatA.n tattadeva cha .. 10..\\
na shushrUShasi yadvAkyaM martyaH pathyamivauShadham . 
tadeva tvAmanuprApta.n vachanaM sAdhu bhAShitam .. 11..\\
vidura droNa bhIShmANA.n tathAnyeShA.n hitaiShiNAm . 
akR^itvA vachanaM pathya.n kShayaM gachchhanti kauravAH .. 12..\\
tadetatsamatikrAntaM pUrvameva vishAM pate . 
tasmAnme shR^iNu tattvena yathA yuddhamavartata .. 13..\\
madhyAhne sumahAraudraH sa~NgrAmaH samapadyata . 
lokakShayakaro rAja.nstanme nigadataH shR^iNu .. 14..\\
tataH sarvANi sainyAni dharmaputrasya shAsanAt . 
sa.nrabdhAnyabhyadhAvanta bhIShmameva jighA.nsayA .. 15..\\
dhR^iShTadyumnaH shikhaNDI cha sAtyakishcha mahArathaH . 
yuktAnIkA mahArAja bhIShmameva samabhyayuH .. 16..\\
arjuno draupadeyAshcha chekitAnashcha sa.nyuge . 
druyodhana samAdiShTAnrAGYaH sarvAnsamabhyayuH .. 17..\\
abhimanyustathA vIro haiDimbashcha mahArathaH . 
bhImasenashcha sa~Nkruddhaste.abhyadhAvanta kauravAn .. 18..\\
tridhA bhUtairavadhyanta pANDavaiH kauravA yudhi . 
tathaiva kaurave rAjannavadhyanta pare raNe .. 19..\\
droNastu rathinA.n shreShThaH somakAnsR^i~njayaiH saha . 
abhyadravata sa~NkruddhaH preShayiShyanyamakShayam .. 20..\\
tatrAkrando mahAnAsItsR^i~njayAnAM mahAtmanAm . 
vadhyatA.n samare rAjanbhAradvAjena dhanvinA .. 21..\\
droNena nihatAstatra kShatriyA bahavo raNe . 
viveShTantaH sma dR^ishyante vyAdhikliShTA narA iva .. 22..\\
kUjatA.n krandatAM chaiva stanatAM chaiva sa.nyuge . 
anisha.n shrUyate shabdaH kShutkR^ishAnAM nR^iNAm iva .. 23..\\
tathaiva kauraveyANAM bhImaseno mahAbalaH . 
chakAra kadana.n ghoraM kruddhaH kAla ivAparaH .. 24..\\
vadhyatA.n tatra sainyAnAmanyonyena mahAraNe . 
prAvartata nadI ghorA rudhiraughapravAhinI .. 25..\\
sa sa~NgrAmo mahArAja ghorarUpo.abhavanmahAn . 
kurUNAM pANDavAnA.n cha yama rAShTravivardhanaH .. 26..\\
tato bhImo raNe kruddho rabhasashcha visheShataH . 
gajAnIka.n samAsAdya preShayAmAsa mR^ityave .. 27..\\
tatra bhArata bhImena nArAchAbhihatA gajAH . 
petuH sedushcha nedushcha dishashcha paribabhramuH .. 28..\\
chhinnahastA mahAnAgAshchhinnapAdAshcha mAriSha . 
krau~nchavadvyanadanbhItAH pR^ithivImadhishishyire .. 29..\\
nakulaH sahadevashcha hayAnIkamabhidrutau . 
te hayAH kA~nchanApIDA rukmabhANDa parichchhadAH . 
vadhyamAnA vyadR^ishyanta shatasho.atha sahasrashaH .. 30..\\
patadbhishcha hayai rAjansamAstIryata medinI . 
nirjihvairshcha shvasadbhishcha kUjadbhishcha gatAsubhiH . 
hayairbabhau narashreShTha nAnArUpadharairdharA .. 31..\\
arjunena hataiH sa~Nkhye tathA bhArata vAjibhiH . 
prababhau vasudhA ghorA tatra tatra vishAM pate .. 32..\\
rathairbhagnairdhvajaishchhinnaishchhatraishcha sumahAprabhaiH . 
hArairniShkaiH sa keyUraiH shirobhishcha sakuNDalaiH .. 33..\\
uShNIShairapaviddhaishcha patAkAbhishcha sarvaShaH . 
anukarShaiH shubhau rAjanyoktraishchavyasurashmibhih . 
sa~nchannA vasudhA bhAti vasante kusumairiva .. 34..\\
evameSha kShayo vR^ittaH pANDUnAmapi bhArata . 
kruddhe shAntanave bhIShme droNe cha rathasattame .. 35..\\
ashvatthAmni kR^ipe chaiva tathaiva kR^itavarmaNi . 
tathetareShu kruddheShu tAvakAnAmapi kShayaH .. 36..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 86}
 sa~njaya uvAcha

vartamAne tathA raudre rAjanvIravarakShaye . 
shakuniH saubalaH shrImAnpANDavAnsamupAdravat .. 1..\\
tathaiva sAtvato rAjanhArdikyaH paravIrahA . 
abhyadravata sa~NgrAme pANDavAnAmanIkinIm .. 2..\\
tataH kAmbojamukhyAnAM nadIjAnA.n cha vAjinAm . 
AraTTAnAM mahIjAnA.n sindhujAnA.n cha sarvashaH .. 3..\\
vanAyujAnA.n shubhrANA.n tathA parvatavAsinAm . 
ye chApare tittirajA javanA vAtara.nhasaH .. 4..\\
suvarNAla~NkR^itairetairvarmavadbhiH sukalpitaiH . 
hayairvAtajavairmukhyaiH pANDavasya suto balI . 
abhyavartata tatsainya.n hR^iShTarUpaH parantapaH .. 5..\\
arjunasyAtha dAyAda irAvAnnAma vIryavAn . 
sutAyAM nAgarAjasya jAtaH pArthena dhImatA .. 6..\\
airAvatena sA dattA anapatyA mahAtmanA . 
patyau hate suparNena kR^ipaNA dInachetanA .. 7..\\
bhAryArtha.n tAM cha jagrAha pArthaH kAmavashAnugAm . 
evameSha samutpannaH parakShetre.arjunAtmajaH .. 8..\\
sa nAgaloke sa.nvR^iddho mAtrA cha parirakShitaH . 
pitR^ivyeNa parityaktaH pArthadveShAddurAtmanA .. 9..\\
rUpavAnvIryasampanno guNavAnsatyavikramaH . 
indraloka.n jagAmAshu shrutvA tatrArjunaM gatam .. 10..\\
so.abhigamya mahAtmAnaM pitara.n satyavikramam . 
abhyavAdayadavyagro vinayena kR^itA~njaliH . 
irAvAnasmi bhadra.n te putrashchAhaM tavAbhibho .. 11..\\
mAtuH samAgamo yashcha tatsarvaM pratyavedayat . 
tachcha sarva.n yathAvR^ittamanusasmAra pANDavaH .. 12..\\
pariShvajya suta.n chApi so.a.atmanaH sadR^ishaM guNaiH . 
prItimAnabhavatpArtho devarAjaniveshane .. 13..\\
so.arjunena samAGYapto devaloke tadA nR^ipa . 
prItipUrvaM mahAbAhuH svakAryaM prati bhArata . 
yuddhakAle tvayAsmAka.n sAhya.n deyamiti prabho .. 14..\\
bADhamityevamuktvA cha yuddhakAla upAgataH . 
kAmavarNajavairashvaiH sa.nvR^ito bahubhirnR^ipa .. 15..\\
te hayAH kA~nchanApIDA nAnAvarNA manojavAH . 
utpetuH sahasA rAjanha.nsA iva mahodadhau .. 16..\\
te tvadIyAnsamAsAdya hayasa~NghAnmahAjavAn . 
kroDaiH kroDAnabhighnanto ghoNAbhish cha parasparam . 
nipetuH sahasA rAjansuvegAbhihatA bhuvi .. 17..\\
nipatadbhistathA taishcha hayasa~NghaiH parasparam . 
shushruve dAruNaH shabdaH suparNapatane yathA .. 18..\\
tathaiva cha mahArAja sametyAnyonyamAhave . 
parasparavadha.n ghoraM chakruste hayasAdinaH .. 19..\\
tasmi.nstathA vartamAne sa~Nkule tumule bhR^isham . 
ubhayorapi saMshAntA hayasa~NghAH samantataH .. 20..\\
prakShINasAyakAH shUrA nihatAshvAH shramAturAH . 
vilaya.n samanuprAptAstakShamANAH parasparam .. 21..\\
tataH kShINe hayAnIke ki.n chichchheShe cha bhArata . 
saubalasyAtmajAH shUrA nirgatA raNamUrdhani .. 22..\\
vAyuvegasamasparshA jave vAyusamA.nstathA . 
Aruhya shIlasampannAnvayaHsthA.nsturagottamAn .. 23..\\
gajo gavAkSho vR^iShakashcharmavAnArjavaH shukaH . 
ShaDete balasampannA niryayurmahato balAt .. 24..\\
vAryamANAH shakuninA svaishcha yodhairmahAbalaiH . 
saMnaddhA yuddhakushalA raudrarUpA mahAbalAH .. 25..\\
tadanIkaM mahAbAho bhittvA paramadurjayam . 
balena mahatA yuktAH svargAya vijayaiShiNaH . 
vivishuste tadA hR^iShTA gAndhArA yuddhadurmadAH .. 26..\\
tAnpraviShTA.nstadA dR^iShTvA irAvAnapi vIryavAn . 
abravItsamare yodhAnvichitrAbharaNAyudhAn .. 27..\\
yathaite dhArtarAShTrasya yodhAH sAnugavAhanAH . 
hanyante samare sarve tathA nItirvidhIyatAm .. 28..\\
bADhamityevamuktvA te sarve yodhA irAvataH . 
jaghnuste vai parAnIka.n durjaya.n samare paraiH .. 29..\\
tadanIkamanIkena samare vIkShya pAtitam . 
amR^iShyamANAste sarve subalasyAtmajA raNe . 
irAvantamabhidrutya sarvataH paryavArayan .. 30..\\
tADayantaH shitaiH prAsaishchodayantaH parasparam . 
te shUrAH paryadhAvanta kurvanto mahadAkulam .. 31..\\
irAvAnatha nirbhinnaH prAsaistIkShNairmahAtmabhiH . 
sravatA rudhireNAktastottrairviddha iva dvipaH .. 32..\\
urasyapi cha pR^iShThe cha pArshvayoshcha bhR^ishAhataH . 
eko bahubhirityartha.n dhairyAdrAjanna vivyathe .. 33..\\
irAvAnatha sa~NkruddhaH sarvA.nstAnnishitaiH sharaiH . 
mohayAmAsa samare viddhvA parapura~njayaH .. 34..\\
prAsAnuddhR^itya sarvAMshcha svasharIrAdarindamaH . 
taireva tADayAmAsa subalasyAtmajAnraNe .. 35..\\
nivR^iShya nishita.n khaDgaM gR^ihItvA cha sharAvaram . 
padAtistUrNamAgachchhajjighA.nsuH saubalAnyudhi .. 36..\\
tataH pratyAgataprANAH sarve te subalAtmajAH . 
bhUyaH krodhasamAviShTA irAvantamathAdravan .. 37..\\
irAvAnapi khaDgena darshayanpANilAghavam . 
abhyavartata tAnsarvAnsaubalAnbaladarpitaH .. 38..\\
lAghavenAtha charataH sarve te subalAtmajAH . 
antaraM nAdhyagachchhanta charantaH shIghragAminaH .. 39..\\
bhUmiShThamatha ta.n sa~Nkhye sampradR^ishya tataH punaH . 
parivArya bhR^isha.n sarve grahItumupachakramuH .. 40..\\
athAbhyAshagatAnA.n sa khaDgenAmitrakarshanaH . 
upahastAvahastAbhyA.n teShAM gAtrANyakR^intata .. 41..\\
AyudhAni cha sarveShAM bAhUnapi cha bhUShitAn . 
apatanta nikR^ittA~NgA gatA bhUmi.n gatAsavaH .. 42..\\
vR^iShakastu mahArAja bahudhA parivikShataH . 
amuchyata mahAraudrAttasmAdvIrAvakartanAt .. 43..\\
tAnsarvAnpatitAndR^iShTvA bhIto duryodhanastataH . 
abhyabhAShata sa~Nkruddho rAkShasa.n ghoradarshanam .. 44..\\
ArshyashR^i~NgiM maheShvAsaM mAyAvinamarindamam . 
vairiNaM bhImasenasya pUrvaM bakavadhena vai .. 45..\\
pashya vIra yathA hyeSha phalgunasya suto balI . 
mAyAvI vipriya.n ghoramakArShInme balakShayam .. 46..\\
tva.n cha kAmagamastAta mAyAstre cha vishAradaH . 
kR^itavairashcha pArthena tasmAdena.n raNe jahi .. 47..\\
bADhamityevamuktvA tu rAkShaso ghoradarshanaH . 
prayayau si.nhanAdena yatrArjunasuto yuvA .. 48..\\
svArUDhairyuddhakushalairvimalaprAsayodhibhiH . 
vIraiH prahAribhiryuktaH svairanIkaiH samAvR^itaH . 
nihantukAmaH samare irAvantaM mahAbalam .. 49..\\
irAvAnapi sa~NkruddhastvaramANaH parAkramI . 
hantukAmamamitraghno rAkShasaM pratyavArayat .. 50..\\
tamApatanta.n samprekShya rAkShasaH sumahAbalaH . 
tvaramANastato mAyAM prayoktumupachakrame .. 51..\\
tena mAyAmayAH kL^iptA hayAstAvanta eva hi . 
svArUDhA rAkShasairghoraiH shUlapaTTishapANibhiH .. 52..\\
te sa.nrabdhAH samAgamya dvisAhasrAH prahAriNaH . 
achirAdgamayAmAsuH pretalokaM parasparam .. 53..\\
tasmi.nstu nihate sainye tAvubhau yuddhadurmadau . 
sa~NgrAme vyavatiShThetA.n yathA vai vR^itravAsavau .. 54..\\
AdravantamabhiprekShya rAkShasa.n yuddhadurmadam . 
irAvAnkrodhasa.nrabdhaH pratyadhAvanmahAbalaH .. 55..\\
samabhyAshagatasyAjau tasya khaDgena durmateH . 
chichchheda kArmuka.n dIpta.n sharAvApaM cha pa~nchakam .. 56..\\
sa nikR^itta.n dhanurdR^iShTvA khaM javena samAvishat . 
irAvantamabhikruddhaM mohayanniva mAyayA .. 57..\\
tato.antarikShamutpatya irAvAnapi rAkShasam . 
vimohayitvA mAyAbhistasya gAtrANi sAyakaiH . 
chichchheda sarvamarmaGYaH kAmarUpo durAsadaH .. 58..\\
tathA sa rAkShasashreShThaH sharaiH kR^ittaH punaH punaH . 
sambabhUva mahArAja samavApa cha yauvanam .. 59..\\
mAyA hi sahajA teShA.n vayo rUpa.n cha kAmajam . 
eva.n tadrAkShasasyA~NgaM chhinnaM chhinna.n vyarohata .. 60..\\
irAvAnapi sa~Nkruddho rAkShasa.n taM mahAbalam . 
parashvadhena tIkShNena chichchheda cha punaH punaH .. 61..\\
sa tena balinA vIrashchhidyamAna iva drumaH . 
rAkShaso vyanadadghora.n sa shabdastumulo.abhavat .. 62..\\
parashvadhakShata.n rakShaH susrAva rudhiraM bahu . 
tatashchukrodha balavAMshchakre vega.n cha sa.nyuge .. 63..\\
ArshyashR^i~Ngistato dR^iShTvA samare shatrumUrjitam . 
kR^itvA ghoraM mahadrUpa.n grahItumupachakrame . 
sa~NgrAmashiraso madhye sarveShA.n tatra pashyatAm .. 64..\\
tA.n dR^iShTvA tAdR^ishIM mAyA.n rAkShasasya mahAtmanaH . 
irAvAnapi sa~Nkruddho mAyA.n sraShTuM prachakrame .. 65..\\
tasya krodhAbhibhUtasya sa.nyugeShvanivartinaH . 
yo.anvayo mAtR^ikastasya sa enamabhipedivAn .. 66..\\
sa nAgairbahusho rAjansarvataH sa.nvR^ito raNe . 
dadhAra sumahadrUpamananta iva bhogavAn . 
tato bahuvidhairnAgaishchhAdayAmAsa rAkShasam .. 67..\\
chhAdyamAnastu nAgaiH sa dhyAtvA rAkShasapu~NgavaH . 
sauparNa.n rUpamAsthAya bhakShayAmAsa pannagAn .. 68..\\
mAyayA bhakShite tasminnanvaye tasya mAtR^ike . 
vimohitamirAvantamasinA rAkShaso.avadhIt .. 69..\\
sakuNDala.n samukuTaM padmendusadR^ishaprabham . 
irAvataH shiro rakShaH pAtayAmAsa bhUtale .. 70..\\
tasmi.nstu nihate vIre rAkShasenArjunAtmaje . 
vishokAH samapadyanta dhArtarAShTrAH sarAjakAH .. 71..\\
tasminmahati sa~NgrAme tAdR^ishe bhairave punaH . 
mahAnvyatikaro ghoraH senayoH samapadyata .. 72..\\
hayA gajAH padAtAshcha vimishrA dantibhirhatAH . 
rathAshcha dantinashchaiva pattibhistatra sUditAH .. 73..\\
tathA pattirathaughAshcha hayAshcha bahavo raNe . 
rathibhirnihatA rAja.nstava teShA.n cha sa~Nkule .. 74..\\
ajAnannarjunashchApi nihataM putramaurasam . 
jaghAna samare shUrAnrAGYastAnbhIShmarakShiNaH .. 75..\\
tathaiva tAvakA rAjansR^i~njayAshcha mahAbalAH . 
juhvataH samare prANAnnijaghnuritaretaram .. 76..\\
muktakeshA vikavachA virathAshchhinnakArmukAH . 
bAhubhiH samayudhyanta samavetAH parasparam .. 77..\\
tathA marmAtigairbhIShmo nijaghAna mahArathAn . 
kampayansamare senAM pANDavAnAM mahAbalaH .. 78..\\
tena yaudhiShThire sainye bahavo mAnavA hatAH . 
dantinaH sAdinashchaiva rathino.atha hayAstathA .. 79..\\
tatra bhArata bhIShmasya raNe dR^iShTvA parAkramam . 
atyadbhutamapashyAma shakrasyeva parAkramam .. 80..\\
tathaiva bhImasenasya pArShatasya cha bhArata . 
raudramAsIttadA yuddha.n sAtvatasya cha dhanvinaH .. 81..\\
dR^iShTvA droNasya vikrAntaM pANDavAnbhayamAvishat . 
eka eva raNe shakto hantumasmAnsa sainikAn .. 82..\\
kiM punaH pR^ithivI shUrairyodhavrAtaiH samAvR^itaH . 
ityabruvanmahArAja raNe droNena pIDitAH .. 83..\\
vartamAne tathA raudre sa~NgrAme bharatarShabha . 
ubhayoH senayoH shUrA nAmR^iShyanta parasparam .. 84..\\
AviShTA iva yudhyante rakShobhUtA mahAbalAH . 
tAvakAH pANDaveyAshcha sa.nrabdhAstAta dhanvinaH .. 85..\\
na sma pashyAmahe ka.n chidyaH prANAnparirakShati . 
sa~NgrAme daityasa~NkAshe tasminyoddhA narAdhipa .. 86..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 87}
 dhr

irAvanta.n tu nihataM dR^iShTvA pArthA mahArathAH . 
sa~NgrAme kimakurvanta tanmamAchakSha sa~njaya .. 1..\\

 s

irAvanta.n tu nihata.n sa~NgrAme vIkShya rAkShasaH . 
vyanadatsumahAnAdaM bhaimasenirghaTotkachaH .. 2..\\
nadatastasya shabdena pR^ithivI sAgarAmbarA . 
sa parvata vanA rAjaMshchachAla subhR^isha.n tadA . 
antarikSha.n dishashchaiva sarvAshcha pradishastathA .. 3..\\
ta.n shrutvA sumahAnAda.n tava sainyasya bhArata . 
UrustambhaH samabhavadvepathuH sveda eva cha .. 4..\\
sarva eva cha rAjendra tAvakA dInachetasaH . 
sarpavatsamaveShTanta si.nhabhItA gajA iva .. 5..\\
ninadatsumahAnAdaM nirghAtamiva rAkShasaH . 
jvalita.n shUlamudyamya rUpa.n kR^itvA vibhIShaNam .. 6..\\
nAnApraharaNairghorairvR^ito rAkShasapu~NgavaiH . 
AjagAma susa~NkruddhaH kAlAntakayamopamaH .. 7..\\
tamApatanta.n samprekShya sa~NkruddhaM bhImadarshanam . 
svabala.n cha bhayAttasya prAyasho vimukhIkR^itam .. 8..\\
tato duryodhano rAjA ghaTotchakamupAdravat . 
pragR^ihya vipula.n chApa.n si.nhavadvinadanmuhuH .. 9..\\
pR^iShThato.anuyayau chaina.n sravadbhiH parvatopamaiH . 
ku~njarairdashasAhasrairva~NgAnAmadhipaH svayam .. 10..\\
tamApatanta.n samprekShya gajAnIkena sa.nvR^itam . 
putra.n tava mahArAja chukopa sa nishAcharaH .. 11..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
rAkShasAnA.n cha rAjendra duryodhana balasya cha .. 12..\\
gajAnIka.n cha samprekShya meghavR^indamivodyatam . 
abhyadhAvanta sa~NkruddhA rAkShasAH shastrapANayaH .. 13..\\
nadanto vividhAnnAdAnmeghA iva sa vidyutaH . 
sharashaktyR^iShTinArAchairnighnanto gajayodhinaH .. 14..\\
bhiNDipAlaistathA shUlairmudgaraiH saparashvadhaiH . 
parvatAgraishcha vR^ikShaishcha nijaghnuste mahAgajAn .. 15..\\
bhinnakumbhAnvirudhirAnbhinnagAtrAMshcha vAraNAn . 
apashyAma mahArAja vadhyamAnAnnishAcharaiH .. 16..\\
teShu prakShIyamANeShu bhagneShu gajayodhiShu . 
duryodhano mahArAja rAkShasAnsamupAdravat .. 17..\\
amarShavashamApannastyaktvA jIvitamAtmanaH . 
mumocha nishitAnbANAnrAkShaseShu mahAbalaH .. 18..\\
jaghAna cha maheShvAsaH pradhAnA.nstatra rAkShasAn . 
sa~Nkruddho bharatashreShTha putro duryodhanastava .. 19..\\
vegavantaM mahAraudra.n vidyujjihvaM pramAthinam . 
sharaishchaturbhishchaturo nijaghAna mahArathaH .. 20..\\
tataH punarameyAtmA sharavarSha.n durAsadam . 
mumocha bharatashreShTha nishAcharabalaM prati .. 21..\\
tattu dR^iShTvA mahatkarma putrasya tava mAriSha . 
krodhenAbhiprajajvAla bhaimasenirmahAbalaH .. 22..\\
visphArya cha mahachchApamindrAshanisamasvanam . 
abhidudrAva vegena duryodhanamarindamam .. 23..\\
tamApatantamudvIkShya kAlasR^iShTamivAntakam . 
na vivyathe mahArAja putro duryodhanastava .. 24..\\
athainamabravItkruddhaH krUraH sa.nraktalochanaH . 
ye tvayA sunR^isha.nsena dIrghakAlaM pravAsitAH . 
yachcha te pANDavA rAjaMshchhala dyUte parAjitAH .. 25..\\
yachchaiva draupadI kR^iShNA ekavastrA rajasvalA . 
sabhAmAnIya durbuddhe bahudhA kleshitA tvayA .. 26..\\
tava cha priyakAmena AshramasthA durAtmanA . 
saindhavena parikliShTA paribhUya pitR^Inmama .. 27..\\
eteShAmavamAnAnAmanyeShA.n cha kulAdhama . 
antamadya gamiShyAmi yadi notsR^ijase raNam .. 28..\\
evamuktvA tu haiDimbo mahadvisphArya kArmukam . 
sandashya dashanairoShTha.n sR^ikkiNI parisa.nlihan .. 29..\\
sharavarSheNa mahatA duryodhanamavAkirat . 
parvata.n vAridhArAbhiH prAvR^iShIva balAhakaH .. 30..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 88}
 s

tatastadbANavarSha.n tu duHsahaM dAnavairapi . 
dadhAra yudhi rAjendro yathA varShaM mahAdvipaH .. 1..\\
tataH krodhasamAviShTo niHshvasanniva pannagaH . 
saMshayaM paramaM prAptaH putraste bharatarShabha .. 2..\\
mumocha nishitA.nstIkShNAnnArAchAnpa~nchaviMshatim . 
te.apatansahasA rAja.nstasminrAkShasapu~Ngave . 
AshIviShA iva kruddhAH parvate gandhamAdane .. 3..\\
sa tairviddhaH sravanraktaM prabhinna iva ku~njaraH . 
dadhre mati.n vinAshAya rAGYaH sa pishitAshanaH . 
jagrAha cha mahAshakti.n girINAmapi dAraNIm .. 4..\\
sampradIptAM maholkAbhAmashanIM maghavAniva . 
samudyachchhanmahAbAhurjighA.nsustanaya.n tava .. 5..\\
tAmudyatAmabhiprekShya va~NgAnAm adhipastvaran . 
ku~njara.n girisa~NkAsha.n rAkShasaM pratyachodayat .. 6..\\
sa nAgapravareNAjau balinA shIghragAminA . 
yato duryodhana rathastaM mArgaM pratyapadyata . 
ratha.n cha vArayAmAsa ku~njareNa sutasya te .. 7..\\
mArgamAvArita.n dR^iShTvA rAGYA va~Ngena dhImatA . 
ghaTotkacho mahArAja krodhasa.nraktalochanaH . 
udyatA.n tAM mahAshaktiM tasmiMshchikShepa vAraNe .. 8..\\
sa tayAbhihato rAja.nstena bAhuvimuktayA . 
sa~njAtarudhirotpIDaH papAta cha mamAra cha .. 9..\\
patatyatha gaje chApi va~NgAnAmIshvaro balI . 
javena samabhidrutya jagAma dharaNItalam .. 10..\\
duryodhano.api samprekShya pAtita.n varavAraNam . 
prabhagna.n cha balaM dR^iShTvA jagAma paramA.n vyathAm .. 11..\\
kShatradharmaM puraskR^itya AtmanashchAbhimAnitAm . 
prApte.apakramaNe rAjA tasthau giririvAchalaH .. 12..\\
sandhAya cha shitaM bANa.n kAlAgnisamatejasam . 
mumocha paramakruddhastasminghore nishAchare .. 13..\\
tamApatanta.n samprekShya bANamindrAshaniprabham . 
lAghavAdva~nchayAmAsa mahAkAyo ghaTotkachaH .. 14..\\
bhUya eva nanAdograH krodhasa.nraktalochanaH . 
trAsayansarvabhUtAni yugAnte jalado yathA .. 15..\\
ta.n shrutvA ninada.n ghoraM tasya bhIShmasya rakShasaH . 
AchAryamupasa~Ngamya bhIShmaH shAntanavo.abravIt .. 16..\\
yathaiSha ninado ghoraH shrUyate rAkShaseritaH . 
haiDimbo yudhyate nUna.n rAGYA duryodhanena ha .. 17..\\
naiSha shakyo hi sa~NgrAme jetuM bhUtena kena chit . 
tatra gachchhata bhadra.n vo rAjAnaM parirakShata .. 18..\\
abhidrutaM mahAbhAga.n rAkShaShena durAtmanA . 
etaddhi parama.n kR^itya.n sarveShAM naH parantapaH .. 19..\\
pitAmahavachaH shrutvA tvaramANA mahArathAH . 
uttama.n javamAsthAya prayayuryatra kauravaH .. 20..\\
droNashcha somadattashcha bAhlikashcha jayadrathaH . 
kR^ipo bhUrI shravAH shalyashchitraseno viviMshatiH .. 21..\\
ashvatthAmA vikarNashcha Avantyashcha bR^ihadbalaH . 
rathAshchAneka sAhasrA ye teShAmanuyAyinaH . 
abhidrutaM parIpsantaH putra.n duryodhanaM tava .. 22..\\
tadanIkamanAdhR^iShyaM pAlita.n lokasattamaiH . 
AtatAyinamAyAntaM prekShya rAkShasasattamaH . 
nAkampata mahAbAhurmainAka iva parvataH .. 23..\\
pragR^ihya vipula.n chApa.n GYAtibhiH parivAritaH . 
shUlamudgara hastaishcha nAnApraharaNairapi .. 24..\\
tataH samabhavadyuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
rAkShasAnA.n cha mukhyasya duryodhana balasya cha .. 25..\\
dhanuShA.n kUjatA.n shabdaH sarvatastumulo.abhavat . 
ashrUyata mahArAja vaMshAnA.n dahyatAm iva .. 26..\\
shastrANAM pAtyamAnAnA.n kavacheShu sharIriNAm . 
shabdaH samabhavadrAjannadrINAmiva dIryatAm .. 27..\\
vIrabAhuvisR^iShTAnA.n tomarANA.n vishAM pate . 
rUpamAsIdviyatsthAnA.n sarpANAM sarpatAm iva .. 28..\\
tataH paramasa~Nkruddho visphArya sumahaddhanuH . 
rAkShasendro mahAbAhurvinadanbhairava.n ravam .. 29..\\
AchAryasyArdha chandreNa kruddhashchichchheda kArmukam . 
somadattasya bhallena dhvajamunmathya chAnadat .. 30..\\
bAhlika.n cha tribhirbANairabhyavidhyatstanAntare . 
kR^ipamekena vivyAdha chitrasena.n tribhiH sharaiH .. 31..\\
pUrNAyatavisR^iShTena samyakpraNihitena cha . 
jatru deshe samAsAdya vikarNa.n samatADayat . 
nyaShIdatsa rathopasthe shoNitena pariplutaH .. 32..\\
tataH punarameyAtmA nArAchAndasha pa~ncha cha . 
bhUrishravasi sa~NkruddhaH prAhiNodbharatarShabha . 
te varma bhittvA tasyAshu prAvishanmedinI talam .. 33..\\
viviMshateshcha drauNeshcha yantArau samatADayat . 
tau petatU rathopasthe rashmInutsR^ijya vAjinAm .. 34..\\
sindhurAGYo.ardhachandreNa vArAha.n svarNabhUShitam . 
unmamAtha mahArAja dvitIyenAchhinaddhanuH .. 35..\\
chaturbhiratha nArAchairAvantyasya mahAtmanaH . 
jaghAna chaturo vAhAnkrodhasa.nraktalochanaH .. 36..\\
pUrNAyatavisR^iShTena pItena nishitena cha . 
nirbibheda mahArAja rAjaputraM bR^ihadbalam . 
sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvishat .. 37..\\
bhR^isha.n krodhena chAviShTo rathastho rAkShasAdhipaH . 
chikShepa nishitA.nstIkShNA~nsharAnAshIviShopamAn . 
vibhiduste mahArAja shalya.n yuddhavishAradam .. 38..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 89}
 s

vimukhIkR^itya tAnsarvA.nstAvakAnyudhi rAkShasaH . 
jighA.nsurbharatashreShTha duryodhanamupAdravat .. 1..\\
tamApatanta.n samprekShya rAjAnaM prati vegitam . 
abhyadhAvajjighA.nsantastAvakA yuddhadurmadAH .. 2..\\
tAlamAtrANi chApAni vikarShanto mahAbalAH . 
tamekamabhyadhAvanta nadantaH si.nhasa~Nghavat .. 3..\\
athaina.n sharavarSheNa samantAtparyavArayan . 
parvata.n vAridhArAbhiH sharadIva balAhakAH .. 4..\\
sa gADhaviddho vyathitastottrArdita iva dvipaH . 
utpapAta tadAkAsha.n samantAdvainateyavat .. 5..\\
vyanadatsumahAnAda.n jImUta iva shAradaH . 
dishaH khaM pradishashchaiva nAdayanbhairavasvanaH .. 6..\\
rAkShasasya tu ta.n shabdaM shrutvA rAjA yudhiShThiraH . 
uvAcha bharatashreShTho bhImasenamida.n vachaH .. 7..\\
yudhyate rAkShaso nUna.n dhArtarAShTrairmahArathaiH . 
yathAsya shrUyate shabdo nadato bhairava.n svanam . 
atibhAra.n cha pashyAmi tatra tAta samAhitam .. 8..\\
pitAmahashcha sa~NkruddhaH pA~nchAlAnhantumudyataH . 
teShA.n cha rakShaNArthAya yudhyate phalgunaH paraiH .. 9..\\
etachchhrutvA mahAbAho kAryadvayamupasthitam . 
gachchha rakShasva haiDimba.n saMshayaM parama.n gatam .. 10..\\
bhrAturvachanamAGYAya tvaramANo vR^ikodaraH . 
prayayau si.nhanAdena trAsayansarvapArthivAn . 
vegena mahatA rAjanparvakAle yathodadhiH .. 11..\\
tamanvayAtsatyaghR^itiH sauchittiryuddhadurmadaH . 
shreNimAnvasu dAnashcha putraH kAshyasya chAbhibhUH .. 12..\\
abhimanyumukhAshchaiva draupadeyA mahArathAH . 
kShatradevashcha vikrAntaH kShatradharmA tathaiva cha .. 13..\\
anUpAdhipatishchaiva nIlaH svabalamAsthitaH . 
mahatA rathavaMshena haiDimbaM paryavArayan .. 14..\\
ku~njaraishcha sadAmattaiH ShaTsahasraiH prahAribhiH . 
abhyarakShanta sahitA rAkShasendra.n ghaTotkacham .. 15..\\
si.nhanAdena mahatA nemighoSheNa chaiva hi . 
khurashabdaninAdaishcha kampayanto vasundharAm .. 16..\\
temAmApatatA.n shrutvA shabda.n taM tAvakaM balam . 
bhImasena bhayodvigna.n vivarNavadana.n tathA . 
parivR^ittaM mahArAja parityajya ghaTotkacham .. 17..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tatra tatra mahAtmanAm . 
tAvakAnAM pareShA.n cha sa~NgrAmeShvanivartinAm .. 18..\\
nAnArUpANi shastrANi visR^ijanto mahArathAH . 
anyonyamabhidhAvantaH samprahAraM prachakrire . 
vyatiShaktaM mahAraudra.n yuddhaM bhIru bhayAvaham .. 19..\\
hayA gajaiH samAjagmuH pAdAtA rathibhiH saha . 
anyonya.n samare rAjanprArthayAnA mahadyashaH .. 20..\\
sahasA chAbhavattIvra.n saMnipAtAnmahadrajaH . 
rathAshvajaga pattInAM padanemi samuddhatam .. 21..\\
dhUmrAruNa.n rajastIvraM raNabhUmiM samAvR^iNot . 
naiva sve na pare rAjansamajAnanparasparam .. 22..\\
pitA putraM na jAnIte putro vA pitara.n tathA . 
nirmaryAde tathA bhUte vaishase lomaharShaNe .. 23..\\
shastrANAM bharatashreShTha manuShyANA.n cha garjatAm . 
sumahAnabhavachchhabdo vaMshAnAmiva dahyatAm .. 24..\\
gajavAjimanuShyANA.n shoNitAntra tara~NgiNI . 
prAvartata nadI tatra keshashaivalashAdvalA .. 25..\\
narANA.n chaiva kAyebhyaH shirasAM patatA.n raNe . 
shushruve sumahA~nshabdaH patatAmashmanAm iva .. 26..\\
vishiraskairmanuShyaishcha chhinnagAtraishcha vAraNaiH . 
ashvaiH sambhinnadehaishcha sa~NkIrNAbhUdvasundharA .. 27..\\
nAnAvidhAni shastrANi visR^ijanto mahArathAH . 
anyonyamabhidhAvantaH samprahAraM prachakrire .. 28..\\
hayA hayAnsamAsAdya preShitA hayasAdibhiH . 
samAhatya raNe.anyonyaM nipeturgatajIvitAH .. 29..\\
narA narAnsamAsAdya krodharaktekShaNA bhR^isham . 
urA.nsyurobhiranyonya.n samAshliShya nijaghnire .. 30..\\
preShitAshcha mahAmAtrairvAraNAH paravAraNAH . 
abhighnanti viShANAgrairvAraNAneva sa.nyuge .. 31..\\
te jAtarudhirApIDAH patAkAbhirala~NkR^itAH . 
sa.nsaktAH pratyadR^ishyanta meghA iva sa vidyutaH .. 32..\\
ke chidbhinnA viShANAgrairbhinnakumbhAshcha tomaraiH . 
vinadanto.abhyadhAvanta garjanto jaladA iva .. 33..\\
kechiddhastairdvidhA chhinnaishchhinnagAtrAstathApare . 
nipetustumule tasmiMshchhinnapakShA ivAdrayaH .. 34..\\
pArshvaistu dAritairanye vAraNairvaravAraNAH . 
mumuchuH shoNitaM bhUri dhAtUniva mahIdharAH .. 35..\\
nArAchAbhihatAstvanye tathA viddhAshcha tomaraiH . 
hatArohA vyadR^ishyanta vishR^i~NgA iva parvatAH .. 36..\\
ke chitkrodhasamAviShTA madAndhA niravagrahAH . 
rathAnhayAnpadAtAMshcha mamR^iduH shatasho raNe .. 37..\\
tathA hayA hayArohaistADitAH prAsatomaraiH . 
tena tenAbhyavartanta kurvanto vyAkulA dishaH .. 38..\\
rathino rathibhiH sArdha.n kulaputrAstanutyajaH . 
parA.n shaktiM samAsthAya chakruH karmANyabhItavat .. 39..\\
svaya.nvara ivAmarde prajahruritaretaram . 
prArthayAnA.n yasho rAjansvargaM vA yuddhashAlinaH .. 40..\\
tasmi.nstathA vartamAne sa~NgrAme lomaharShaNe . 
dhArtarAShTraM mahatsainyaM prAyasho vimukhIkR^itam .. 41..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 90}
 s

svasainyaM nihata.n dR^iShTvA rAjA duryodhanaH svayam . 
abhyadhAvata sa~Nkruddho bhImasenamarindamam .. 1..\\
pragR^ihya sumahachchApamindrAshanisamasvanam . 
mahatA sharavarSheNa pANDava.n samavAkirat .. 2..\\
ardhachandra.n cha sandhAya sutIkShNa.n lomavAhinam . 
bhImasenasya chichchheda chApa.n krodhasamanvitaH .. 3..\\
tadantara.n cha samprekShya tvaramANo mahArathaH . 
sandadhe nishitaM bANa.n girINAmapi dAraNam . 
tenorasi mahAbAhurbhImasenamatADayat .. 4..\\
sa gADhaviddho vyathitaH sR^ikkiNI parisa.nlihan . 
samAlalambe tejasvI dhvaja.n hemapariShkR^itam .. 5..\\
tathA vimanasa.n dR^iShTvA bhImasenaM ghaTotkachaH . 
krodhenAbhiprajajvAla didhakShanniva pAvakaH .. 6..\\
abhimanyumukhAshchaiva pANDavAnAM mahArathAH . 
samabhyadhAvankroshanto rAjAna.n jAtasambhramAH .. 7..\\
samprekShya tAnApatataH sa~NkruddhA~njAtasambhramAn . 
bhAradvAjo.abravIdvAkya.n tAvakAnAM mahArathAn .. 8..\\
kShipra.n gachchhata bhadra.n vo rAjAnaM parirakShata . 
saMshayaM paramaM prAptaM majjanta.n vyasanArNave .. 9..\\
ete kruddhA maheShvAsAH pANDavAnAM mahArathAH . 
bhImasenaM puraskR^itya duryodhanamupadrutAH .. 10..\\
nAnAvidhAni shastrANi visR^ijanto jaye ratAH . 
nadanto bhairavAnnAdA.nstrAsayantashcha bhUmimAm .. 11..\\
tadAchArya vachaH shrutvA somadatta purogamAH . 
tAvakAH samavartanta pANDavAnAmanIkinIm .. 12..\\
kR^ipo bhUri shvarAH shalyo droNaputro viviMshatiH . 
chitraseno vikarNashcha saindhavo.atha bR^ihadbalaH . 
Avantyau cha maheShvAsau kauravaM paryavArayan .. 13..\\
te viMshatipada.n gatvA samprahAraM prachakrire . 
pANDavA dhArtarAShTrAshcha parasparajighA.nsavaH .. 14..\\
evamuktvA mahAbAhurmahadvisphArya kArmukam . 
bhAradbAjastato bhIma.n ShaDviMshatyA samArpayat .. 15..\\
bhUyashchainaM mahAbAhuH sharaiH shIghramavAkirat . 
parvata.n vAridhArAbhiH sharadIva balAhakaH .. 16..\\
taM patyavidhyaddashabhirbhImasenaH shilImukhaiH . 
tvaramANo maheShvAsaH savye pArshve mahAbalaH .. 17..\\
sa gADhaviddho vyathito vayovR^iddhashcha bhArata . 
pranaShTasa~nj~naH sahasA rathopastha upAvishat .. 18..\\
guruM pravyathita.n dR^iShTvA rAjA duryodhanaH svayam . 
drauNAyanishcha sa~Nkruddhau bhImasenamabhidrutau .. 19..\\
tAvApatantau samprekShya kAlAntakayamopamau . 
bhImaseno mahAbAhurgadAmAdAya sa tvaraH .. 20..\\
avaplutya rathAttUrNa.n tasthau giririvAchalaH . 
samudyamya gadA.n gurvI.n yamadaNDopamAM raNe .. 21..\\
tadudyatagada.n dR^iShTvA kailAsamiva shR^i~NgiNam . 
kauravo droNaputrashcha sahitAvabhyadhAvatAm .. 22..\\
tAvApatantau sahitau tvaritau balinA.n varau . 
abhyadhAvata vegena tvaramANo vR^ikodaraH .. 23..\\
tamApatanta.n samprekShya sa~NkruddhaM bhImadarshanam . 
samabhyadhAva.nstvaritAH kauravANAM mahArathAH .. 24..\\
bhAradvAja mukhAH sarve bhImasenajighA.nsayA . 
nAnAvidhAni shastrANi bhImasyorasyapAtayan . 
sahitAH pANDava.n sarve pIDayantaH samantataH .. 25..\\
ta.n dR^iShTvA saMshayaM prAptaM pIDyamAnaM mahAratham . 
abhimanyuprabhR^itayaH pANDavAnAM mahArathAH . 
abhyadhAvanparIpsantaH prANA.nstyaktvA sudustyajAn .. 26..\\
anUpAdhipatiH shUro bhImasya dayitaH sakhA . 
nIlo nIlAmbudaprakhyaH sa~Nkruddho drauNimabhyayAt . 
spardhate hi maheShvAso nitya.n droNasutena yaH .. 27..\\
sa visphArya mahachchApa.n drauNi.n vivyAdha patriNA . 
yathA shakro mahArAja purA vivyAdha dAnavam .. 28..\\
viprachitti.n durAdharShaM devatAnAM bhayaM kakam . 
yena lokatraya.n krodhAttrAsita.n svena tejasA .. 29..\\
tathA nIlena nirbhinnaH sumukhena patatriNA . 
sa~njAtarudhirotpIDo drauNiH krodhasamanvitaH .. 30..\\
sa visphArya dhanushchitramindrAshanisamasvanam . 
dadhre nIlavinAshAya matiM matimatA.n varaH .. 31..\\
tataH sandhAya vimalAnbhallAnkarmArapAyitAn . 
jaghAna chaturo vAhAnpAtayAmAsa cha dhvajam .. 32..\\
saptamena cha bhallena nIla.n vivyAdha vakShasi . 
sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvishat .. 33..\\
mohita.n vIkShya rAjAnaM nIlamabhrachayopamam . 
ghaTotkacho.api sa~Nkruddho bhrAtR^ibhiH parivAritaH .. 34..\\
abhidudrAva vegena drauNimAhavashobhinam . 
tathetare abhyadhAvanrAkShaso yuddhadurmadAH .. 35..\\
tamApatanta.n samprekShya rAkShasa.n ghoradarshanam . 
abhyadhAvata tejasvI bhAradvAjAtmajastvaran .. 36..\\
nijaghAna cha sa~Nkruddho rAkShasAnbhImadarshanAn . 
yo.abhavannagrataH kruddhA rAkShasasya puraHsarAH .. 37..\\
vimukhAMshchaiva tAndR^iShTvA drauNichApachyutaiH sharaiH . 
akrudhyata mahAkAyo bhaimasenirghaTotkachaH .. 38..\\
prAdushchakre mahAmAyA.n ghorarUpA.n sudAruNAm . 
mohayansamare drauNiM mAyAvI rAkShasAdhipaH .. 39..\\
tataste tAvakAH sarve mAyayA vimukhIkR^itAH . 
anyonya.n samapashyanta nikR^ittAnmedinI tale . 
vicheShTamAnAnkR^ipaNA~nshoNitena samukShitAn .. 40..\\
droNa.n duryodhana.n shalyamashvatthAmAnameva cha . 
prAyashashcha maheShvAsA ye pradhAnAshcha kauravAH .. 41..\\
vidhvastA rathinaH sarve gajAshcha vinipAtitAH . 
hayAshcha sahayArohA vinikR^ittAH sahasrashaH .. 42..\\
taddR^iShTvA tAvaka.n sainyaM vidrutaM shibiraM prati . 
mama prAkroshato rAja.nstathA devavratasya cha .. 43..\\
yudhyadhvaM mA palAyadhvaM mAyaiShA rAkShasI raNe . 
ghaTotkacha prayukteti nAtiShThanta vimohitAH . 
naiva te shraddadhurbhItA vadatorAvayorvachaH .. 44..\\
tAMshcha pradravato dR^iShTvA jayaM prAptAMshcha pANDavAH . 
ghaTotkachena sahitAH si.nhanAdAnprachakrire . 
sha~NkhadundubhighoShAshcha samantAtsasvanurbhR^isham .. 45..\\
eva.n tava bala.n sarvaM haiDimbena durAtmanA . 
sUryAstamaya velAyAM prabhagna.n vidruta.n dishaH .. 46..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 91}
 s

tasminmahati sa~Nkrande rAjA duryodhanastadA . 
gA~Ngeyamupasa~Ngamya vinayenAbhivAdya cha .. 1..\\
tasya sarva.n yathAvR^ittamAkhyAtumupachakrame . 
ghaTotkachasya vijayamAtmanashcha parAjayam .. 2..\\
akthayAmAsa durdharSho viniHshvasya punaH punaH . 
abravIchcha tadA rAjanbhIShma.n kurupitAmaham .. 3..\\
bhavanta.n samupAshritya vAsudevaM yathA paraiH . 
pANDavairvigraho ghoraH samArabdho mayA prabho .. 4..\\
ekAdasha samAkhyAtA akShauhiNyashcha yA mama . 
nideshe tava tiShThanti mayA sArdhaM parantapa .. 5..\\
so.ahaM bharatashArdUla bhImasenapurogamaiH . 
ghaTotkacha.n samAshritya pANDavairyudhi nirjitaH .. 6..\\
tanme dahati gAtrANi shuShkavR^ikShamivAnalaH . 
tadichchhAmi mahAbhAga tvatprasAdAtparantapa .. 7..\\
rAkShasApasada.n hantuM svayameva pitAmaha . 
tvA.n samAshritya durdharSha.n tanme kartuM tvamarhasi .. 8..\\
etachchhrutvA tu vachana.n rAGYo bharatasattama . 
duryodhanamida.n vAkyaM bhIShmaH shAntanavo.abravIt .. 9..\\
shR^iNu rAjanmama vacho yattvA vakShyAmi kaurava . 
yathA tvayA mahArAja vartitavyaM parantapa .. 10..\\
AtmA rakShyo raNe tAtaH sarvAvasthAsvarindamam . 
dharmarAjena sa~NgrAmastvayA kAryaH sadAnagha .. 11..\\
arjunena yamAbhyA.n vA bhImasenena vA punaH . 
rAjadharmaM puraskR^itya rAjA rAjAnamR^ichchhati .. 12..\\
aha.n droNaH kR^ipo drauNiH kR^itavarmA cha sAtvataH . 
shalyashcha saumadattishcha vikarNashcha mahArathaH .. 13..\\
tava cha bhrAtaraH shUrA duHshAsana purogamAH . 
tvadarthaM pratiyotsyAmo rAkShasa.n taM mahAbalam .. 14..\\
tasminraudre rAkShasendre yadi te hR^ichchhayo mahAn . 
aya.n vA gachchhatu raNe tasya yuddhAya durmateH . 
bhagadatto mahIpAlaH purandarasamo yudhi .. 15..\\
etAvaduktvA rAjAnaM bhagadattamathAbravIt . 
samakShaM pArthivendrasya vAkya.n vAkyavishAradaH .. 16..\\
gachchha shIghraM mahArAja haiDimba.n yuddhadurmadam . 
vArayasva raNe yatto miShatA.n sarvadhanvinAm . 
rAkShasa.n krUrakarmANa.n yathendrastArakaM purA .. 17..\\
tava divyAni chAstrANi vikramashcha parantapa . 
samAgamashcha bahubhiH purAbhUdasuraiH saha .. 18..\\
tva.n tasya rAjashArdUla pratiyoddhA mahAhave . 
svabalena vR^ito rAja~njahi rAkShasapu~Ngavam .. 19..\\
etachchhrutvA tu vachanaM bhIShmasya pR^itanA pateH . 
prayayau si.nhanAdena parAnabhimukho drutam .. 20..\\
tamAdravanta.n samprekShya garjantamiva toyadam . 
abhyavartanta sa~NkruddhAH pANDavAnAM mahArathAH .. 21..\\
bhimaseno.abhimanyushcha rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
draupadeyAH satyadhR^itiH kShatradevashcha mAriSha .. 22..\\
chedipo vasu dAnashcha dashArNAdhipatistathA . 
supratIkena tAMshchApi bhagadatto.apyupAdravat .. 23..\\
tataH samabhavadyuddha.n ghorarUpaM bhayAnakam . 
pANDUnAM bhagadattena yama rAShTravivardhanam .. 24..\\
pramuktA rathibhirbANA bhImavegAH sutejanAH . 
te nipeturmahArAja nAgeShu cha ratheShu cha .. 25..\\
prabhinnAshcha mahAnAgA vinItA hastisAdibhiH . 
paraspara.n samAsAdya saMnipeturabhItavat .. 26..\\
madAndhA roShasa.nrabdhA viShANAgrairmahAhave . 
vibhidurdantamusalaiH samAsAdya parasparam .. 27..\\
hayAshcha chAmarApIDAH prAsapANibhirAsthitAH . 
choditAH sAdibhiH kShipraM nipeturitaretaram .. 28..\\
pAdAtAshcha padAtyoghaistADitAH shaktitomaraiH . 
nyapatanta tadA bhUmau shatasho.atha sahasrashaH .. 29..\\
rathinashcha tathA rAjankarNinAlIkasAyakaiH . 
nihatya samare vIrAnsi.nhanAdAnvinedire .. 30..\\
tasmi.nstathA vartamAne sa~NgrAme lomaharShaNe . 
bhagadatto maheShvAso bhImasenamathAdravat .. 31..\\
ku~njareNa prabhinnena saptadhA sravatA madam . 
parvatena yathA toya.n sravamANena sarvataH .. 32..\\
kira~nsharasahasrANi supratIka shiro gataH . 
airAvatastho maghavAnvAridhArA ivAnagha .. 33..\\
sa bhIma.n sharadhArAbhistADayAmAsa pArthivaH . 
parvata.n vAridhArAbhiH prAvR^iShIva balAhakaH .. 34..\\
bhImasenastu sa~NkruddhaH pAdarakShAnparaHshatAn . 
nijaghAna maheShvAsaH sa~NkruddhaH sharavR^iShTibhiH .. 35..\\
tAndR^iShTvA nihatAnkruddho bhagadattaH pratApavAn . 
chodayAmAsa nAgendraM bhImasenarathaM prati .. 36..\\
sa nAgaH preShitastena bANo jyA chodito yathA . 
abhyadhAvata vegena bhImasenamarindamam .. 37..\\
tamApatanta.n sa~NkrepShya pANDavAnAM mahArathAH . 
abhyavartanta vegena bhImasenapurogamAH .. 38..\\
kekayAshchAbhimanyushcha draupadeyAshcha sarvashaH . 
dashArNAdhipatiH shUraH kShatradevashcha mAriSha . 
chedipashchitraketushcha sa~NkruddhAH sarva eva te .. 39..\\
uttamAstrANi divyAni darshayanto mahAbalAH . 
tameka.n ku~njaraM kruddhAH samantAtparyavArayan .. 40..\\
sa viddho bahubhirbANairvyarochata mahAdvipaH . 
sa~njAtarudhirotpIDo dhAtuchitra ivAdrirAT .. 41..\\
dashArNAdhipatishchApi gajaM bhUmidharopamam . 
samAsthito.abhidudrAva bhagadattasya vAraNam .. 42..\\
tamApatanta.n samare gaja.n gajapatiH sa cha . 
dadhAra supratIko.api veleva makarAlayam .. 43..\\
vAritaM prekShya nAgendra.n dashArNasya mahAtmanaH . 
sAdhu sAdhviti sainyAni pANDaveyAnyapUjayan .. 44..\\
tataH prAgyotiShaH kruddhastomarAnvai chaturdasha . 
prAhiNottasya nAgasya pramukhe nR^ipasattama .. 45..\\
tasya varma mukhatrANa.n shAtakumbhapariShkR^itam . 
vidArya prAvishankShipra.n valmIkamiva pannagAH .. 46..\\
sa gADhaviddho vyathito nAgo bharatasattama . 
upAvR^itta madaH kShipra.n sa nyavartata vegataH .. 47..\\
pradudrAva cha vegena praNadanbhairava.n svanam . 
sa mardamAnaH svabala.n vAyurvR^ikShAnivaujasA .. 48..\\
tasminparAjite nAge pANDavAnAM mahArathAH . 
si.nhanAda.n vinadyochchairyuddhAyaivopatasthire .. 49..\\
tato bhImaM puraskR^itya bhagadattamupAdravan . 
kiranto vividhAnbANA~nshastrANi vividhAni cha .. 50..\\
teShAmApatatA.n rAjansa~NkruddhAnAmamarShiNAm . 
shrutvA sa ninada.n ghoramamarShAdgatasAdhvasaH . 
bhagadatto maheShvAsaH svanAgaM pratyachodayat .. 51..\\
a~NkushA~NguShTha nuditaH sa gajapravaro yudhi . 
tasminkShaNe samabhavatsa.nvartaka ivAnalaH .. 52..\\
rathasa~NghA.nstathA nAgAnhayAMshcha saha sAdibhiH . 
pAdAtAMshcha susa~NkruddhaH shatasho.atha sahasrashaH . 
amR^idnAtsamare rAjansampradhAva.nstatastataH .. 53..\\
tena sa.nloDyamAna.n tu pANDUnAM tadvalaM mahat . 
sa~ncukopa mahArAja charmevAgnau samAhitam .. 54..\\
bhagna.n tu svabalaM dR^iShTvA bhagadattena dhImatA . 
ghaTotkacho.atha sa~Nkruddho bhagadattamupAdravat .. 55..\\
vikaTaH puruSho rAjandIptAsyo dIptalochanaH . 
rUpa.n vibhIShaNa.n kR^itvA roSheNa prajvalanniva .. 56..\\
jagrAha vipula.n shUla.n girINAmapi dAruNam . 
nAga.n jighA.nsuH sahasA chikShepa cha mahAbalaH . 
saviShphuli~Nga jvAlAbhiH samantAtpariveShTitam .. 57..\\
tamApatanta.n sahasA dR^iShTvA jvAlAkulaM raNe . 
chikShepa ruchira.n tIkShNamardhachandra.n sa pArthivaH . 
chichchheda sumahachchhUla.n tena bANena vegavat .. 58..\\
nipapAta dvidhA chhinna.n shUlaM hemapariShkR^itam . 
mahAshaniryathA bhraShTA shakra muktA nabhogatA .. 59..\\
shUlaM nipatita.n dR^iShTvA dvidhAkR^itta.n sa pArthivaH . 
rukmadaNDAM mahAshakti.n jagrAhAgnishikhopamAm . 
chikShepa tA.n rAkShasasya tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 60..\\
tAmApatantI.n samprekShya viyatsthAmashanIm iva . 
utpatya rAkShasattUrNa.n jagrAha cha nanAda cha .. 61..\\
babha~nja chainA.n tvarito jAnunyAropya bhArata . 
pashyataH pArthivendrasya tadadbhutamivAbhavat .. 62..\\
tadavekShya kR^ita.n karma rAkShasena balIyasA . 
divi devAH sa gandharvA munayashchApi vismitAH .. 63..\\
pANDavAshcha maheShvAsA bhImasenapurogamAH . 
sAdhu sAdhviti nAdena pR^ithivImanunAdayan .. 64..\\
ta.n tu shrutvA mahAnAdaM prahR^iShTAnAM mahAtmanAm . 
nAmR^iShyata maheShvAso bhagadattaH pratApavAn .. 65..\\
sa visphArya mahachchApamindrAshanisamasvanam . 
abhidudrAva vegena pANDavAnAM mahArathAn . 
visR^ijanvimalA.nstIkShNAnnArAchA~njvalanaprabhAn .. 66..\\
bhImamekena vivyAdha rAkShasaM navabhiH sharaiH . 
abhimanyu.n tribhishchaiva kekayAnpa~nchabhistathA .. 67..\\
pUrNAyatavisR^iShTena svarNapu~Nkhena patriNA . 
bibheda dakShiNaM bAhu.n kShatradevasya chAhave . 
papAta sahasA tasya sa shara.n dhanuruttamam .. 68..\\
draupadeyA.nstataH pa~ncha pa~nchabhiH samatADayat . 
bhImasenasya cha krodhAnnijaghAna tura~NgamAn .. 69..\\
dhvaja.n kesariNaM chAsya chichchheda vishikhaistribhiH . 
nirbibheda tribhishchAnyaiH sAraithi.n chAsya patribhiH .. 70..\\
sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvishat . 
vishoko bharatashreShTha bhagadattena sa.nyuge .. 71..\\
tato bhImo mahArAja viratho rathinA.n varaH . 
gadAM pragR^ihya vegena prachaskanda mahArathAt .. 72..\\
tamudyatagada.n dR^iShTvA sa shR^i~Ngamiva parvatam . 
tAvakAnAM bhaya.n ghora.n samapadyata bhArata .. 73..\\
etasminneva kAle tu pANDavaH kR^iShNasArathiH . 
AjagAma mahArAja nighna~nshatrUnsahasrashaH .. 74..\\
yatra tau puruShavyAghrau pitA putrau parantapau . 
prAgjyotiSheNa sa.nsaktau bhImasena ghaTotkachau .. 75..\\
dR^iShTvA tu pANDavo rAjanyudhyamAnAnmahArathAn . 
tvarito bharatashreShTha tatrAyAdvikira~nsharAn .. 76..\\
tato duryodhano rAjA tvaramANo mahArathaH . 
senAmachodayatkShipra.n rathanAgAshvasa~NkulAm .. 77..\\
tAmApatantI.n sahasA kauravANAM mahAchamUm . 
abhidudrAva vegena pANDavaH shvetavAhanaH .. 78..\\
bhagadatto.api samare tena nAgena bhArata . 
vimR^idna pANDava bala.n yudhiShThiramupAdravat .. 79..\\
tadAsIttumula.n yuddhaM bhagadattasya mAriSha . 
pA~nchAlaiH sR^i~njayaishchaiva kekayaishchodyatAyudhaiH .. 80..\\
bhImaseno.api samare tAvubhau keshavArjunau . 
AshrAvayadyathAvR^ittamirAvadvadhamuttamam .. 81..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 92}
 s

putra.n tu nihata.n shrutvA irAvantaM dhana~njayaH . 
duHkhena mahatAviShTo niHshvasanpannago yathA .. 1..\\
abravItsamare rAjanvAsudevamida.n vachaH . 
idaM nUnaM mahAprAGYo viduro dR^iShTavAnpurA .. 2..\\
kurUNAM pANDavAnA.n cha kShayaM ghoraM mahAmatiH . 
tato nivArayitavAndhR^itarAShTra.n janeshvaram .. 3..\\
avadhyA bahavo vIrAH sa~NgrAme madhusUdana . 
nihatAH kauravaiH sa~Nkhye tathAsmAbhishcha te hatAH .. 4..\\
arthahetornarashreShTha kriyate karma kutsitam . 
dhigarthAnyatkR^ite hyeva.n kriyate GYAtisa~NkShayaH .. 5..\\
adhanasya mR^ita.n shreyo na cha GYAtivadhAddhanam . 
kiM nu prApsyAmahe kR^iShNa hatvA GYAtInsamAgatAn .. 6..\\
duryodhanAparAdhena shakuneH saubalasya cha . 
kShatriyA nidhana.n yAnti karNa durmantritena cha .. 7..\\
idAnI.n cha vijAnAmi sukR^itaM madhusUdana . 
kR^ita.n rAGYA mahAbAho yAchatA sma suyodhanam . 
rAjyArdhaM pa~ncha vA grAmAnnAkArShItsa cha durmatiH .. 8..\\
dR^iShTvA hi kShatriyA~nshUrA~nshayAnAndharaNItale . 
nindAmi bhR^ishamAtmAna.n dhigastu kShatrajIvikAm .. 9..\\
ashaktamiti mAmete GYAsyanti kShatriyA raNe . 
yuddhaM mamAbhiruchita.n GYAtibhirmadhusUdana .. 10..\\
sa~ncodaya hayAnkShipra.n dhArtarAShTrachamUM prati . 
pratariShya mahApAraM bhujAbhyA.n samarodadhim . 
nAya.n klIbayituM kAlo vidyate mAdhava kva chit .. 11..\\
evamuktastu pArthena keshavaH paravIrahA . 
chodayAmAsa tAnashvAnpANDurAnvAtara.nhasaH .. 12..\\
atha shabdo mahAnAsIttava sainyasya bhArata . 
mArutoddhUta vegasya sAgarasyeva parvaNi .. 13..\\
aparAhNe mahArAja sa~NgrAmaH samapadyata . 
parjanyasamanirghoSho bhIShmasya saha pANDavaiH .. 14..\\
tato rAja.nstava sutA bhImasenamupAdravan . 
parivArya raNe droNa.n vasavo vAsavaM yathA .. 15..\\
tataH shAntanavo bhIShmaH kR^ipashcha rathinA.n varaH . 
bhagadattaH susharmA cha dhana~njayamupAdravan .. 16..\\
hArdikyo bAhlikashchaiva sAtyaki.n samabhidrutau . 
ambaShThakastu nR^ipatirabhimanyumavArayat .. 17..\\
sheShAstvanye mahArAja sheShAneva mahArathAn . 
tataH pravavR^ite yuddha.n ghorarUpaM bhayAvaham .. 18..\\
bhImasenastu samprekShya putrA.nstava janeshvara . 
prajajvAla raNe kruddho haviShA havyavAD iva .. 19..\\
putrAstu tava kaunteya.n chhAdayAM chakrire sharaiH . 
prAvR^iShIva mahArAja jaladAH parvata.n yathA .. 20..\\
sa chchhAdyamAno bahudhA putraistava vishAM pate . 
sR^ikkiNI vilihanvIraH shArdUla iva darpitaH .. 21..\\
vyUDhoraska.n tato bhImaH pAtayAmAsa pArthiva . 
kShurapreNa sutIkShNena so.abhavadgatajIvitaH .. 22..\\
apareNa tu bhallena pItena nishitena cha . 
apAtayatkuNDalina.n si.nhaH kShudramR^igaM yathA .. 23..\\
tataH sunishitAnpItAnsamAdatta shilImukhAn . 
sa sapta tvarayA yuktaH putrA.nste prApya mAriSha .. 24..\\
preShitA bhImasenena sharAste dR^iDhadhanvanA . 
apAtayanta putrA.nste rathebhyaH sumahArathAn .. 25..\\
anAdhR^iShTi.n kuNDa bheda.n vairATaM dIrghalochanam . 
dIrghabAhu.n subAhu.n cha tathaiva kanakadhvajam .. 26..\\
prapatanta sma te vIrA virejurbharatarShabha . 
vasante puShpashabalAshchUtAH prapatitA iva .. 27..\\
tataH pradudruvuH sheShAH putrAstava vishAM pate . 
ta.n kAlamiva manyanto bhImasenaM mahAbalam .. 28..\\
droNastu samare vIraM nirdahanta.n sutA.nstava . 
yathAdri.n vAridhArAbhiH samantAdvyakirachchharaiH .. 29..\\
tatrAdbhutamapashyAma kuntIputrasya pauruSham . 
droNena vAryamANo.api nijaghne yatsutA.nstava .. 30..\\
yathA hi govR^iSho varSha.n sandhArayati khAtpatat . 
bhImastathA droNa mukta.n sharavarShamadIdharat .. 31..\\
adbhuta.n cha mahArAja tatra chakre vR^ikodaraH . 
yatputrA.nste.avadhItsa~Nkhye droNa.n chaiva nyayodhayat .. 32..\\
putreShu tava vIreShu chikrIDArjuna pUrvajaH . 
mR^igeShviva mahArAja charanvyAghro mahAbalaH .. 33..\\
yathA vA pashumadhyastho drAvayeta pashUnvR^ikaH . 
vR^ikodarastava sutA.nstathA vyadrAvayadraNe .. 34..\\
gA~Ngeyo bhagadattashcha gautamashcha mahArathaH . 
pANDava.n rabhasaM yuddhe vArayAmAsurarjunam .. 35..\\
astrairastrANi sa.nvArya teShA.n so.atiratho raNe . 
pravIrA.nstava sainyeShu preShayAmAsa mR^ityave .. 36..\\
abhimanyushcha rAjAnamambaShTha.n lokavishrutam . 
viratha.n rathinAM shreShTha.n kArayAmAsa sAyakaiH .. 37..\\
viratho vadhyamAnaH sa saubhadreNa yashasvinA . 
avaplutya rathAttUrNa.n savrIDo manujAdhipaH .. 38..\\
asi.n chikShepa samare saubhadrasya mahAtmanaH . 
Aruroha ratha.n chaiva hArdikyasya mahAtmanaH .. 39..\\
Apatanta.n tu nistriMsha.n yuddhamArga vishAradaH . 
lAghavAdvya.nsayAmAsa saubhadraH paravIrahA .. 40..\\
vya.nsita.n vIkShya nistriMshaM saubhadreNa raNe tadA . 
sAdhu sAdhviti sainyAnAM praNAdo.abhUdvishAM pate .. 41..\\
dhR^iShTadyumnamukhAstvanye tava sainyamayodhayan . 
tathaiva tAvakAH sarve pANDusainyamayodhayan .. 42..\\
tatrAkrando mahAnAsIttava teShA.n cha bhArata . 
nighnatAM bhR^ishamanyonya.n kurvatAM karma duShkaram .. 43..\\
anyonya.n hi raNe shUrAH kesheShvAkShipya mAriSha . 
nakhairdantairayudhyanta muShTibhirjAnubhistathA .. 44..\\
bAhubhishcha talaishchaiva nistriMshaishcha susaMshitaiH . 
vivaraM prApya chAnyonyamanayanyamasAdanam .. 45..\\
nyahanachcha pitA putraM putrashcha pitara.n raNe . 
vyAkulIkR^itasa~NkalpA yuyudhustatra mAnavAH .. 46..\\
raNe chArUNi chApAni hemapR^iShThAni bhArata . 
hatAnAmapaviddhAni kalApAshcha mahAdhanAH .. 47..\\
jAtarUpamayaiH pu~Nkhai rAjataishcha shitAH sharAH . 
tailadhautA vyarAjanta nirmuktabhujagopamAH .. 48..\\
hastidanta tsarUnkhaDgA~njAtarUpapariShkR^itAn . 
charmANi chApaviddhAni rukmapR^iShThAni dhanvinAm .. 49..\\
suvarNavikR^itaprAsAnpaTTishAnhemabhUShitAn . 
jAtarUpamayAshcharShTIH shaktyashcha kanakojjvalAH .. 50..\\
apakR^ittAshcha patitA musalAni gurUNi cha . 
parighAnpaTTishAMshchaiva bhiNDipAlAMshcha mAriSha .. 51..\\
patitA.nstomarAMshchApi chitrA hemapariShkR^itAH . 
kuthAshcha bahudhAkArAshchAmaravyajanAni cha .. 52..\\
nAnAvidhAni shastrANi visR^ijya patitA narAH . 
jIvanta iva dR^ishyante gatasattvA mahArathAH .. 53..\\
gadA vimathitairgAtrairmusalairbhinnamastakAH . 
gajavAjirathakShuNNAH sherate sma narAH kShitau .. 54..\\
tathaivAshvanR^inAgAnA.n sharIrairAbabhau tadA . 
sa~nchannA vasudhA rAjanparvatairiva sarvataH .. 55..\\
samare patitaishchaiva shaktyR^iShTi sharatomaraiH . 
nistriMshaiH paTTishaiH prAsairayaH kuntaiH parashvadhaiH .. 56..\\
parighairbhiNDipAlaishcha shataghnIbhistathaiva cha . 
sharIraiH shastrabhinnaishcha samAstIryata medinI .. 57..\\
niHshabdairalpashabdaishcha shoNitaughapariplutaiH . 
gatAsubhiramitraghna vibabhau sa.nvR^itA mahI .. 58..\\
sa talatraiH sa keyUrairbAhubhishchandanokShitaiH . 
hastihastopamaishchhinnairUrubhishcha tarasvinAm .. 59..\\
baddhachUDA maNidharaiH shirobhishcha sakuNDalaiH . 
patitairvR^iShabhAkShANAM babhau bhArata medinI .. 60..\\
kavachaiH shoNitAdigdhairviprakIrNaishcha kA~nchanaiH . 
rarAja subhR^ishaM bhUmiH shAntArchibhirivAnalaiH .. 61..\\
vipraviddhaiH kalApaishcha patitaishcha sharAsanaiH . 
viprakIrNaiH sharaishchApi rukmapu~NkhaiH samantataH .. 62..\\
rathaishcha bahubhirbhagnaiH ki~NkiNIjAlamAlibhiH . 
vAjibhishcha hataiH kIrNaiH srastajihvaiH sa shoNitaiH .. 63..\\
anukarShaiH patAkAbhirupAsa~Ngairdhvajairapi . 
pravIrANAM mahAsha~NkhairviprakIrNaishcha pANDuraiH .. 64..\\
srastahastaishcha mAta~NgaiH shayAnairvibabhau mahI . 
nAnArUpairala~NkAraiH pramadevAbhyala~NkR^itA .. 65..\\
dantibhishchAparaistatra sa prAsairgADhavedanaiH . 
karaiH shabda.n vimu~nchadbhiH shIkara.n cha muhurmuhuH . 
vibabhau tadraNasthAna.n dhamyamAnairivAchalaiH .. 66..\\
nAnA rAgaiH kambalaishcha paristomaishcha dantinAm . 
vaiDUya maNidaNDaishcha patitaira~NkushaiH shubhaiH .. 67..\\
ghaNTAbhishcha gajendrANAM patitAbhiH samantataH . 
vighATita vichitrAbhiH kuthAbhI rA~NkavaistathA .. 68..\\
graiveyaishchitrarUpaishcha rukmakakShyAbhireva cha . 
yantraishcha bahudhA chhinnaistomaraishcha sa kampanaiH .. 69..\\
ashvAnA.n reNukapilai rukmachchhannairurashchhadaiH . 
sAdinA.n cha bhujaishchhinnaiH patitaiH sA~NgadaistathA .. 70..\\
prAsaishcha vimalaistIkShNairvimalAbhistatharShTibhiH . 
uShNIShaishcha tathA chhinnaiH praviddhaishcha tatastataH .. 71..\\
vichitrairardhachandraishcha jAtarUpapariShkR^itaiH . 
ashvAstara paristomai rA~NkavairmR^iditaistathA .. 72..\\
narendra chUDAmaNibhirvichitraishcha mahAdhanaiH . 
chhatraistathApaviddhaishcha chAmaravyajanairapi .. 73..\\
padmendu dyutibhishchaiva vadanaishchArukuNDalaiH . 
kL^ipta shmashrubhiratyartha.n vIrANAM samala~NkR^itaiH .. 74..\\
apaviddhairmahArAja suvarNojjvala kuNDalaiH . 
grahanakShatrashabalA dyaurivAsIdvasundharAH .. 75..\\
evamete mahAsene mR^idite tatra bhArata . 
paraspara.n samAsAdya tava teShA.n cha sa.nyuge .. 76..\\
teShu shrAnteShu bhagneShu mR^iditeShu cha bhArata . 
rAtriH samabhavadghorA nApashyAma tato raNam .. 77..\\
tato.avahAra.n sainyAnAM prachakruH kurupANDavAH . 
ghore nishAmukhe raudre vartamAne sudAruNe .. 78..\\
avahAra.n tataH kR^itvA sahitAH kurupANDavAH . 
nyavishanta yathAkAla.n gatvA svashibiraM tadA .. 79..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 93}
 s

tato duryodhano rAjA shakunishchApi saubalaH . 
duHshAsanashcha putraste sUtaputrashcha durjayaH .. 1..\\
samAgamya mahArAja mantra.n chakrUrvivakShitam . 
kathaM pANDusutA yuddhe jetavyAH sagaNA iti .. 2..\\
tato duryodhano rAjA sarvA.nstAnAha mantriNaH . 
sUtaputra.n samAbhAShya saubala.n cha mahAbalam .. 3..\\
droNo bhIShmaH kR^ipaH shalyaH saumadattishcha sa.nyuge . 
na pArthAnpratibAdhante na jAne tatra kAraNam .. 4..\\
avadhyamAnAste chApi kShapayanti balaM mama . 
so.asmi kShINabalaH karNa kShINashastrashcha sa.nyuge .. 5..\\
nikR^itaH pANDavaiH shUrairavadhyairdaivatairapi . 
so.aha.n saMshayamApannaH prakariShye kathaM raNam .. 6..\\
tama bravInmahArAja sUtaputro narAdhipam . 
mA shucho bharatashreShTha prakariShye priya.n tava .. 7..\\
bhIShmaH shAntanavastUrNamapayAtu mahAraNAt . 
nivR^itte yudhi gA~Ngeye nyastashastre cha bhArata .. 8..\\
ahaM pArthAnhaniShyAmi sanitAnsarvasomakaiH . 
pashyato yudhi bhIShmasya shape satyena te nR^ipa .. 9..\\
pANDaveShu dayA.n rAjansadA bhIShmaH karoti vai . 
ashaktashcha raNe bhIShmo jetumetAnmahArathAn .. 10..\\
abhimAnI raNe bhIShmo nitya.n chApi raNapriyaH . 
sa kathaM pANDavAnyuddhe jeShyate tAta sa~NgatAn .. 11..\\
sa tva.n shIghramito gatvA bhIShmasya shibiraM prati . 
anumAnya raNe bhIShma.n shastraM nyAsaya bhArata .. 12..\\
nyastashaste tato bhIShme nihatAnpashya pANDavAn . 
mayaikena raNe rAjansasuhR^idgaNabAndhavAn .. 13..\\
evamuktastu karNena putro duryodhanastava . 
abravIdbhrAtara.n tatra duHshAsanamida.n vachaH .. 14..\\
anuyAtra.n yathA sajjaM sarvaM bhavati sarvataH . 
duHshAsana tathA kShipra.n sarvamevopapAdaya .. 15..\\
evamuktvA tato rAjankarNamAha janeshvaraH . 
anumAnya raNe bhIShmamito.aha.n dvipadA.n varam .. 16..\\
AgamiShye tataH kShipra.n tvatsakAshamarindama . 
tatastvaM puruShavyAghra prakariShyasi sa.nyugam .. 17..\\
niShpapAta tatastUrNaM putrastava vishAM pate . 
sahito bhrAtR^ibhiH sarvairdevairiva shatakratuH .. 18..\\
tatastaM nR^ipashArdUla.n shArdUlasamavikramam . 
Arohayaddhaya.n tUrNaM bhrAtA duHshAsanastadA .. 19..\\
a~NgadI baddhamukuTo hastAbharaNavAnnR^ipaH . 
dhArtarAShTro mahArAja vibabhau sa mahendravat .. 20..\\
bhANDI puShpanikAshena tapanIyanibhena cha . 
anuliptaH parArghyena chandanena sugandhinA .. 21..\\
arajo.ambarasa.nvItaH si.nhakhela gatirnR^ipaH . 
shushubhe vimalArchiShma~nsharadIva divAkaraH .. 22..\\
taM prayAntaM naravyAghraM bhIShmasya shibiraM prati . 
anujagmurmaheShvAsAH sarvalokasya dhanvinaH . 
bhrAtarashcha maheShvAsAstridashA iva vAsavam .. 23..\\
hayAnanye samAruhya gajAnanye cha bhArata . 
rathairanye narashreShThAH parivavruH samantataH .. 24..\\
AttashastrAshcha suhR^ido rakShaNArthaM mahIpateH . 
prAdurbahUvuH sahitAH shakrasyevAmarA divi .. 25..\\
sampUjyamAnaH kurubhiH kauravANAM mahArathaH . 
prayayau sadana.n rAjangA~Ngeyasya yashasvinaH . 
anvIyamAnaH sahitau sodaraiH sarvato nR^ipaH .. 26..\\
dakShiNa.n dakShiNaH kAle sambhR^itya svabhujaM tadA . 
hastihastopama.n shaikShaM sarvashatrunibarhaNam .. 27..\\
pragR^ihNanna~njalInnR^INAmudyatAnsarvatodisham . 
shushrAva madhurA vAcho nAnAdeshanivAsinAm .. 28..\\
sa.nstUyamAnaH sUtaishcha mAgadhaishcha mahAyashAH . 
pUjayAnashcha tAnsarvAnsarvalokeshvareshvaraH .. 29..\\
pradIpaiH kA~nchanaistatra gandhatailAvasechanaiH . 
parivavrurmahAtmAnaM prajvaladbhiH samantataH .. 30..\\
sa taiH parivR^ito rAjA pradIpaiH kA~nchanaiH shubhaiH . 
shushubhe chandramA yukto dIptairiva mahAgrahaiH .. 31..\\
ka~nchukoShNIShiNastatra vetrajharjhara pANayaH . 
protsArayantaH shanakaista.n jana.n sarvatodisham .. 32..\\
samprApya tu tato rAjA bhIShmasya sadana.n shubham . 
avatIrya hayAchchApi bhIShmaM prApya janeshvaraH .. 33..\\
abhivAdya tato bhIShmaM niShaNNaH paramAsane . 
kA~nchane sarvatobhadre spardhyAstaraNa sa.nvR^ite . 
uvAcha prA~njalirbhIShmaM bAShpakaNTho.ashrulochanaH .. 34..\\
tvA.n vayaM samupAshritya sa.nyuge shatrusUdana . 
utsahema raNe jetu.n sendrAnapi surAsurAn .. 35..\\
kimu pANDusutAnvIrAnsasuhR^idgaNabAndhavAn . 
tasmAdarhasi gA~Ngeya kR^ipA.n kartuM mayi prabho . 
jahi pANDusutAnvIrAnmahendra iva dAnavAn .. 36..\\
pUrvamuktaM mahAbAho nihaniShyAmi somakAn . 
pA~nchAlAnpANDavaiH sArdha.n karUShAMshcheti bhArata .. 37..\\
tadvachaH satyamevAstu jahi pArthAnsamAgatAn . 
somakAMshcha maheShvAsAnsatyavAgbhava bhArata .. 38..\\
dayayA yadi vA rAjandveShyabhAvAnmama prabho . 
mandabhAgyatayA vApi mama rakShasi pANDavAn .. 39..\\
anujAnIhi samare karNamAhavashobhinam . 
sa jeShyati raNe pArthAnsasuhR^idgaNabAndhavAn .. 40..\\
etAvaduktvA nR^ipatiH putro duryodhanastava . 
novAcha vachana.n kiM chidbhIShmaM bhImaparAkramam .. 41..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 94}
 s

vAkshalyaistava putreNa so.atividdhaH pitAmahaH . 
duHkhena mahatAviShTo novAchApriyamaNvapi .. 1..\\
sa dhyAtvA suchira.n kAlaM duHkharoShasamanvitaH . 
shvasamAno yathA nAgaH praNunno vai shalAkayA .. 2..\\
udvR^itya chakShuShI kopAnnirdahanniva bhArata . 
sa devAsuragandharva.n lokaM lokavidAM varaH . 
abravIttava putra.n tu sAmapUrvamida.n vachaH .. 3..\\
kiM nu duryodhanaivaM mA.n vAkshalyairupavidhyasi . 
ghaTamAna.n yathAshakti kurvANa.n cha tava priyam . 
juhvAna.n samare prANA.nstavaiva hitakAmyayA .. 4..\\
yadA tu pANDavaH shUraH khANDave.agnimatarpayat . 
parAjitya raNe shakraM paryApta.n tannidarshanam .. 5..\\
yadA cha tvAM mahAbAho gandharvairhR^itamojasA . 
amochayatpANDusutaH paryApta.n tannidarshanam .. 6..\\
dravamANeShu shUreShu sodareShu tathAbhibho . 
sUtaputre cha rAdheye paryApta.n tannidarshanam .. 7..\\
yachcha naH sahitAnsarvAnvirATanagare tadA . 
eka eva samudyAtaH paryApta.n tannidarshanam .. 8..\\
droNa.n cha yudhi sa.nrabdhaM mAM cha nirjitya sa.nyuge . 
karNa.n cha tvAM cha drauNiM cha kR^ipaM cha sumahAratham . 
vAsA.nsi sa samAdatta paryApta.n tannidarshanam .. 9..\\
nivAtakavachAnyuddhe vAsavenApi durjayAn . 
jitavAnsamare pArthaH paryApta.n tannidarshanam .. 10..\\
ko hi shakto raNe jetuM pANDava.n rabhasaM raNe . 
tva.n tu mohAnna jAnIShe vAchyAvAchya.n suyodhana .. 11..\\
mumUrShurhi naraH sarvAnvR^ikShAnpashyati kA~nchanAn . 
tathA tvamapi gAndhAre viparItAni pashyasi .. 12..\\
svaya.n vairaM mahatkR^itvA pANDavaiH saha sR^i~njayaiH . 
yudhyasva tAnadya raNe pashyAmaH puruSho bhava .. 13..\\
aha.n tu somakAnsarvAnsapA~nchAlAnsamAgatAn . 
nihaniShye naravyAghra varjayitvA shikhaNDinam .. 14..\\
tairvAhaM nihataH sa~Nkhye gamiShye yamasAdanam . 
tAnvA nihatya sa~NgrAme prIti.n dAsyAmi vai tava .. 15..\\
pUrva.n hi strI samutpannA shikhaNDI rAjaveshmani . 
varadAnAtpumA~njAtaH saiShA vai strI shikhaNDinI .. 16..\\
tAmahaM na haniShyAmi prANatyAge.api bhArata . 
yAsau prA~NnirmitA dhAtrA saiShA vai strI shikhaNDinI .. 17..\\
sukha.n svapihi gAndhAre shvo.asmi kartA mahAraNam . 
yajjanAH kathayiShyanti yAvatsthAsyati medinI .. 18..\\
evamuktastava suto nirjagAma janeshvara . 
abhivAdya guruM mUrdhnA prayayau svaM niveshanam .. 19..\\
Agamya tu tato rAjA visR^ijya cha mahAjanam . 
pravivesha tatastUrNa.n kShaya.n shatrukShayaM karaH . 
praviShTaH sa nishA.n tAM cha gamayAmAsa pArthivaH .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 95}
 s

prabhAtAyA.n tu sharvaryAM prAtarutthAya vai nR^ipaH . 
rAGYaH samAGYApayata senA.n yojayateti ha . 
adya bhIShmo raNe kruddho nihaniShyati somakAn .. 1..\\
duryodhanasya tachchhrutvA rAtrau vilapitaM bahu . 
manyamAnaH sa ta.n rAjanpratyAdeshamivAtmanaH .. 2..\\
nirvedaM parama.n gatvA vinindya paravAchyatAm . 
dIrgha.n dadhyau shAntanavo yoddhukAmo.arjuna.n raNe .. 3..\\
i~Ngitena tu tajGYAtvA gA~Ngeyena vichintitam . 
duryodhano mahArAja duHshAsanamachodayat .. 4..\\
duHshAsana rathAstUrNa.n yujyantAM bhIShmarakShiNaH . 
dvAtriMshattvamanIkAni sarvANyevAbhichodaya .. 5..\\
ida.n hi samanuprAptaM varShapUgAbhichintitam . 
pANDavAnA.n sa sainyAnAM vadho rAjyasya chAgamaH .. 6..\\
tatra kAryamahaM manye bhIShmasyaivAbhirakShaNam . 
sA no guptaH sukhAya syAddhanyAtpArthAMshcha sa.nyuge .. 7..\\
abravIchcha vishuddhAtmA nAha.n hanyAM shikhaNDinam . 
strIpUrvako hyasau jAtastasmAdvarjyo raNe mayA .. 8..\\
lokastadveda yadahaM pituH priyachikIrShayA . 
rAjya.n sphItaM mahAbAho striyashcha tyaktavAnpurA .. 9..\\
naiva chAha.n striya.n jAtu na strIpUrvaM kathaM chana . 
hanyA.n yudhi narashreShTha satyametadbravImi te .. 10..\\
aya.n strIpUrvako rAja~nshikhaNDI yadi te shrutaH . 
udyoge kathita.n yattattathA jAtA shikhaNDinI .. 11..\\
kanyA bhUtvA pumA~njAtaH sa cha yotsyati bhArata . 
tasyAhaM pramukhe bANAnna mu~ncheya.n kathaM chana .. 12..\\
yuddhe tu kShatriyA.nstAta pANDavAnA.n jayaiShiNaH . 
sarvAnanyAnhaniShyAmi samprAptAnbANagocharAn .. 13..\\
evaM mAM bharatashreShTho gA~NgeyaH prAha shAstravit . 
tatra sarvAtmanA manye bhIShmasyaivAbhipAlanam .. 14..\\
arakShyamANa.n hi vR^iko hanyAtsi.nhaM mahAvane . 
mA vR^ikeNeva shArdUla.n ghAtayema shikhaNDinA .. 15..\\
mAtulaH shakuniH shalyaH kR^ipo droNo viviMshatiH . 
yattA rakShantu gA~Ngeya.n tasmingupte dhruvo jayaH .. 16..\\
etachchhrutvA tu rAjAno duryodhana vachastadA . 
sarvato rathavaMshena gA~NgeyaM paryavArayan .. 17..\\
putrAshcha tatra gA~NgeyaM parivArya yayurmudA . 
kampayanto bhuva.n dyAM cha kShobhayantashcha pANDavAn .. 18..\\
tai rathaishcha susa.nyuktairdantibhishcha mahArathAH . 
parivArya raNe bhIShma.n daMshitAH samavasthitAH .. 19..\\
yathA devAsure yuddhe tridashA vajradhAriNam . 
sarve te sma vyatiShThanta rakShantastaM mahAratham .. 20..\\
tato duryodhano rAjA punarbhrAtaramabravIt . 
savya.n chakra.n yudhAmanyuruttamaujAshcha dakShiNam . 
goptArAvarjunasyaitAvarjuno.api shikhaNDinaH .. 21..\\
sa rakShyamANaH pArthena tathAsmAbhirvivarjitaH . 
yathA bhIShmaM na no hanyAdduHshAsana tathA kuru .. 22..\\
bhrAtustadvachana.n shrutvA putro duHshAsanastava . 
bhIShmaM pramukhataH kR^itvA prayayau senayA saha .. 23..\\
bhIShma.n tu rathavaMshena dR^iShTvA tamabhisa.nvR^itam . 
arjuno rathinA.n shreShTho dhR^iShTadyumnamuvAcha ha .. 24..\\
shikhaNDinaM naravyAghra bhIShmasya pramukhe.anagha . 
sthApayasvAdya pA~nchAlya tasya goptAhamapyuta .. 25..\\
tataH shAntanavo bhIShmo niryayau senayA saha . 
vyUha.n chAvyUhata mahatsarvatobhadramAhave .. 26..\\
kR^ipashcha kR^itavarmA cha shaibyashchaiva mahArathaH . 
shakuniH saindhavashchaiva kAmbojashcha sudakShiNaH .. 27..\\
bhIShmeNa sahitAH sarve putraishcha tava bhArata . 
agrataH sarvasainyAnA.n vyUhasya pramukhe sthitAH .. 28..\\
droNo bhUrishravAH shalyo bhagadattashcha mAriSha . 
dakShiNaM pakShamAshritya sthitA vyUhasya daMshitAH .. 29..\\
ashvatthAmA somadatta Avantyau cha mahArathau . 
mahatyA senayA yuktA vAmaM pakShamapAlayan .. 30..\\
duryodhano mahArAja trigartaiH sarvatovR^itaH . 
vyUhamadhye sthito rAjanpANDavAnprati bhArata .. 31..\\
alambuso rathashreShThaH shrutAyushcha mahArathaH . 
pR^iShThataH sarvasainyAnA.n sthitau vyUhasya daMshitau .. 32..\\
evamete tadA vyUha.n kR^itvA bhArata tAvakAH . 
saMnaddhAH samadR^ishyanta pratapanta ivAgnayaH .. 33..\\
tathA yudhiShThiro rAjA bhImasenashcha pANDavaH . 
nakulaH sahadevashcha mAdrIputrAvubhAvapi . 
agrataH sarvasainyAnA.n sthitA vyUhasya daMshitAH .. 34..\\
dhR^iShTadyumno virATashcha sAtyakishcha mahArathaH . 
sthitAH sainyena mahatA parAnIka vinAshanAH .. 35..\\
shikhaNDI vijayashchaiva rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
chekitAno mahAbAhuH kuntibhojashcha vIryavAn . 
sthitA raNe mahArAja mahatyA senayA vR^itAH .. 36..\\
abhimanyurmaheShvAso drupadashcha mahArathaH . 
kekayA bhrAtaraH pa~ncha sthitA yuddhAya daMshitAH .. 37..\\
eva.n te.api mahAvyUhaM prativyUhya sudurjayam . 
pANDavAH samare shUrAH sthitA yuddhAya mAriSha .. 38..\\
tAvakAstu raNe yattAH saha senA narAdhipAH . 
abhyudyayU raNe pArthAnbhIShma.n kR^itvAgrato nR^ipa .. 39..\\
tathaiva pANDavA rAjanbhImasenapurogamAH . 
bhIShma.n yuddhapariprepsuM sa~NgrAme vijigIShavaH .. 40..\\
kShveDAH kila kilA shabdAnkrakachAngoviShANikAH . 
bherImR^ida~NgapaNavAnnAdayantashcha puShkarAn . 
pANDavA abhyadhAvanta nadanto bhairavAnravAn .. 41..\\
bherImR^ida~Ngasha~NkhAnA.n dundubhInAM cha nisvanaiH . 
utkruShTa si.nhanAdaishcha valgitaishcha pR^ithagvidhaiH .. 42..\\
vayaM pratinadantastAnabhyagachchhAma sa tvarAH . 
sahasaivAbhisa~NkruddhAstadAsIttumulaM mahat .. 43..\\
tato.anyonyaM pradhAvantaH samprahAraM prachakrire . 
tataH shabdena mahatA prachakampe vasundharA .. 44..\\
pakShiNashcha mahAghora.n vyAharanto vibabhramuH . 
saprabhashchoditaH sUryo niShprabhaH samapadyate .. 45..\\
vavushcha tumulA vAtAH sha.nsantaH sumahadbhayam . 
ghorAshcha ghoranirhrAdAH shivAstatra vavAshire . 
vedayantyo mahArAja mahadvaishasamAgatam .. 46..\\
dishaH prajvalitA rAjanpA.nsuvarShaM papAta cha . 
rudhireNa samunmishramasthi varSha.n tathaiva cha .. 47..\\
rudatA.n vAhanAnA.n cha netrebhyaH prApatajjalam . 
susruvushcha shakR^inmUtraM pradhyAyanto vishAM pate .. 48..\\
antarhitA mahAnAdAH shrUyante bharatarShabha . 
rakShasAM puruShAdAnAM nadatAM bhairavAnravAn .. 49..\\
sampatantaH sma dR^ishyante gomAyubakavAyasAH . 
shvAnashcha vividhairnAdairbhaShantastatra tasthire .. 50..\\
jvalitAshcha maholkA vai samAhatya divAkaram . 
nipetuH sahasA bhUmau vedayAnA mahadbhayam .. 51..\\
mahAntyanIkAni mahAsamuchchhraye 
samAgame pANDava dhArtarAShTrayoH . 
prakAshire sha~NkhamR^ida~Nga nisvanaiH 
prakampitAnIva vanAni vAyunA .. 52..\\
narendra nAgAshvasamAkulAnAm 
abhyAyatInAmashive muhUrte . 
babhUva ghoShastumulashchamUnAM 
vAtoddhutAnAmiva sAgarANAm .. 53..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 96}
 s

abhimanyU rathodAraH pisha~NgaisturagottamaiH . 
abhidudrAva tejasvI duryodhana balaM mahat . 
vikira~nsharavarShANi vAridhArA ivAmbudaH .. 1..\\
na shekuH samare kruddha.n saubhadramarisUdanam . 
shastraughiNa.n gAhamAna.n senAsAgaramakShayam . 
nivArayitumapyAjau tvadIyAH kurupu~NgavAH .. 2..\\
tena muktA raNe rAja~nsharAH shatrunivarhaNAH . 
kShatriyAnanaya~nshUrAnpretarAjaniveshanam .. 3..\\
yamadaNDopamAnghorA~njvalanAshIviShopamAn . 
saubhadraH samare kruddhaH preShayAmAsa sAyakAn .. 4..\\
rathina.n cha rathAttUrNa.n hayapR^iShThA cha sAdinam . 
gajArohAMshcha sa gajAnpAtayAmAsa phAlguniH .. 5..\\
tasya tatkurvataH karma mahatsa~Nkhye.adbhutaM nR^ipAH . 
pUjayA.n chakrire hR^iShTAH prashasha.nsushcha phAlgunim .. 6..\\
tAnyanIkAni saubhadro drAvayanbahvashobhata . 
tUlarAshimivAdhUya mArutaH sarvatodisham .. 7..\\
tena vidrAvyamANAni tava sainyAni bhArata . 
trAtAraM nAdhyagachchhanta pa~Nke magnA iva dvipAH .. 8..\\
vidrAvya sarvasainyAni tAvakAni narottamaH . 
abhimanyuH sthito rAjanvidhUmo.agniriva jvalan .. 9..\\
na chaina.n tAvakAH sarve viShehurarighAtinam . 
pradIptaM pAvaka.n yadvatpata~NgAH kAlachoditAH .. 10..\\
praharansarvashatrubhyaH pANDavAnAM mahArathaH . 
adR^ishyata maheShvAsaH savajra iva vajrabhR^it .. 11..\\
hemapR^iShTha.n dhanushchAsya dadR^ishe charato dishaH . 
toyadeShu yathA rAjanbhrAjamAnAH shatahvadAh .. 12..\\
sharAshcha nishitAH pItA nishcharanti sma sa.nyuge . 
vanAtphulladrumAdrAjanbhramarANAmiva vrajAH .. 13..\\
tathaiva charatastasya saubhadrasya mahAtmanaH . 
rathena meghaghoSheNa dadR^ishurnAntara.n janAH .. 14..\\
mohayitvA kR^ipa.n droNaM drauNiM cha sa bR^ihadbalam . 
saindhava.n cha maheShvAsa.n vyacharallaghu suShThu cha .. 15..\\
maNDalIkR^itamevAsya dhanuH pashyAma mAriSha . 
sUryamaNDala sa~NkAsha.n tapatastava vAhinIm .. 16..\\
ta.n dR^iShTvA kShatriyAH shUrAH pratapanta.n sharArchibhiH . 
dviphalgunamima.n lokaM menire tasya karmabhiH .. 17..\\
tenArditA mahArAja bhAratI sA mahAchamUH . 
babhrAma tatra tatraiva yoShinmadavashAdiva .. 18..\\
drAvayitvA cha tatsainya.n kampayitvA mahArathAn . 
nandayAmAsa suhR^ido maya.n jitveva vAsavaH .. 19..\\
tena vidrAvyamANAni tava sainyAni sa.nyuge . 
chakrurArtasvara.n ghoraM parjanyaninadopamam .. 20..\\
ta.n shrutvA ninada.n ghoraM tava sainyasya mAriSha . 
mArutoddhUta vegasya samudrasyeva parvaNi . 
duryodhanastadA rAjA Arshya shR^i~NgimabhAShata .. 21..\\
eSha kArShNirmaheShvAso dvitIya iva phalgunaH . 
chamU.n drAvayate krodhAdvR^itro deva chamUm iva .. 22..\\
tasya nAnyaM prapashyAmi sa.nyuge bheShajaM mahat . 
R^ite tvA.n rAkShasashreShTha sarvavidyAsu pAragam .. 23..\\
sa gatvA tvarita.n vIra.n jahi saubhadramAhave . 
vayaM pArthAnhaniShyAmo bhIShmadroNapuraHsarAH .. 24..\\
sa evamukto balavAnrAkShasendraH pratApavAn . 
prayayau samare tUrNa.n tava putrasya shAsanAt . 
nardamAno mahAnAdaM prAvR^iShIva balAhakaH .. 25..\\
tasya shabdena mahatA pANDavAnAM mahadbalam . 
prAchalatsarvato rAjanpUryamANa ivArNavaH .. 26..\\
bahavashcha narA rAja.nstasya nAdena bhIShitAH . 
priyAnprANAnparityajya nipeturdharaNItale .. 27..\\
kArShNishchApi mudA yuktaH pragR^ihItasharAsanaH . 
nR^ityanniva rathopasthe tadrakShaH samupAdravat .. 28..\\
tataH sa rAkShasaH kruddhaH samprApyaivArjuni.n raNe . 
nAtidUre sthitastasya drAvayAmAsa vai chamUm .. 29..\\
sA vadhyamAnA samare pANDavAnAM mahAchamUH . 
pratyudyayau raNe rakSho deva senA yathAbalim .. 30..\\
vimardaH sumahAnAsIttasya sainyasya mAriSha . 
rakShasA ghorarUpeNa vadhyamAnasya sa.nyuge .. 31..\\
tataH sharasahasraistAM pANDavAnAM mahAchamUm . 
vyadrAvayadraNe rakSho darshayadvai parAkramam .. 32..\\
sA vAdhyamAnA cha tathA pANDavAnAmanIkinI . 
rakShasA ghorarUpeNa pradudrAva raNe bhayAt .. 33..\\
tAM pramR^idya tataH senAM padminI.n vAraNo yathA . 
tato.abhidudrAva raNe draupadeyAnmahAbalAn .. 34..\\
te tu kruddhA maheShvAsA draupadeyAH prahAriNaH . 
rAkShasa.n dudruvuH sarve grahAH pa~ncha yathA ravim .. 35..\\
vIryavadbhistatastaistu pIDito rAkShasottamaH . 
yathA yugakShaye ghore chandramAH pa~nchabhirgrahaiH .. 36..\\
prativindhyastato rakSho bibheda nishitaiH sharaiH . 
sarvapArashavaistUrNamakuNThAgrairmahAbalaH .. 37..\\
sa tairbhinnatanu trANaH shushubhe rAkShasottamaH . 
marIchibhirivArkasya sa.nsyUto jalado mahAn .. 38..\\
viShaktaiH sa sharaishchApi tapanIyaparichchhadaiH . 
ArshyashR^i~Ngirbabhau rAjandIptashR^i~Nga ivAchalaH .. 39..\\
tataste bhrAtaraH pa~ncha rAkShasendraM mahAhave . 
vivyadhurnishitairbANaistapanIyavibhUShitaiH .. 40..\\
sa nirbhinnaH sharairghorairbhujagaiH kopitairiva . 
alambuso bhR^isha.n rAjannAgendra iva chukrudhe .. 41..\\
so.atividdho mahArAja muhUrtamatha mAriSha . 
pravivesha tamo dIrghaM pIDitastairmahArathaiH .. 42..\\
pratilabhya tataH sa~nj~nA.n krodhena dviguNIkR^itaH . 
chichchheda sAyakaisteShA.n dhvajAMshchaiva dhanUMShi cha .. 43..\\
ekaika.n cha tribhirbANairAjaghAna smayanniva . 
alambuso rathopasthe nR^ityanniva mahArathaH .. 44..\\
tvaramANashcha sa~Nkruddho hayA.nsteShAM mahAtmanAm . 
jaghAna rAkShasaH kruddhaH sArathIMshcha mahAbalaH .. 45..\\
bibheda cha susa.nhR^iShTaH punashchainAnsusaMshitaiH . 
sharairbahuvidhAkAraiH shatasho.atha sahasrashaH .. 46..\\
virathAMshcha maheShvAsAnkR^itvA tatra sa rAkShasaH . 
abhidudrAva vegena hantukAmo nishAcharaH .. 47..\\
tAnarditAnraNe tena rAkShasena durAtmanA . 
dR^iShTvArjuna sutaH sa~Nkhye rAkShasa.n samupAdravat .. 48..\\
tayoH samabhavadyuddha.n vR^itravAsavayoriva . 
dadR^ishustAvakAH sarve pANDavAshcha mahArathAH .. 49..\\
tau sametau mahAyuddhe krodhadIptau parasparam . 
mahAbalau mahArAja krodhasa.nraktalochanau . 
parasparamavekShetA.n kAlAnalasamau yudhi .. 50..\\
tayoH samAgamo ghoro babhUva kaTukodayaH . 
yathA devAsure yuddhe shakrashambarayoriva .. 51..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 97}
 dhr

Arjuni.n samare shUraM vinighnantaM mahAratham . 
alambusaH katha.n yuddhe pratyayudhyata sa~njaya .. 1..\\
ArshyashR^i~Ngi.n kathaM chApi saubhadraH paravIrahA . 
tanmamAchakShva tattvena yathAvR^itta.n sma sa.nyuge .. 2..\\
dhana~njayashcha ki.n chakre mama sainyeShu sa~njaya . 
bhImo vA balinA.n shreShTho rAkShaso vA ghaTotkachaH .. 3..\\
nakulaH sahadevo vA sAtyakirvA mahArathaH . 
etadAchakShva me sarva.n kushalo hyasi sa~njaya .. 4..\\

 s

hanta te.ahaM pravakShyAmi sa~NgrAma.n lomaharShaNam . 
yathAbhUdrAkShasendrasya saubhadrasya cha mAriSha .. 5..\\
arjunashcha yathA sa~Nkhye bhImasenashcha pANDavaH . 
nakulaH sahadevashcha raNe chakruH parAkramam .. 6..\\
tathaiva tAvakAH sarve bhIShmadroNapurogamAH . 
adbhutAni vichitrANi chakruH karmANyabhItavat .. 7..\\
alambusastu samare abhimanyuM mahAratham . 
vinadya sumahAnAda.n tarjayitvA muhurmuhuH . 
abhidudrAva vegena tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 8..\\
saubhadro.api raNe rAjansi.nhavadvinadanmuhuH . 
ArshyashR^i~NgiM maheShvAsaM pituratyantavairiNam .. 9..\\
tataH sameyatuH sa~Nkhye tvaritau nararAkShasau . 
rathAbhyA.n rathinAM shreShThau yathA vai devadAnavau . 
mAyAvI rAkShasashreShTho divyAstraGYashcha phAlguniH .. 10..\\
tataH kArShNirmahArAja nishitaiH sAyakaistribhiH . 
ArshyashR^i~Ngi.n raNe viddhvA punarvivyAdha pa~nchabhiH .. 11..\\
alambuso.api sa~NkruddhaH kArShNiM navabhirAshugaiH . 
hR^idi vivyAdha vegena tottrairiva mahAdvipam .. 12..\\
ataH sharasahasreNa kShiprakArI nishAcharaH . 
arjunasya suta.n sa~Nkhye pIDayAmAsa bhArata .. 13..\\
abhimanyustataH kruddho navatiM nataparvaNAm . 
chikShepa nishitAnbANAnrAkShasasya mahorasi .. 14..\\
te tasya vivishustUrNa.n kAyaM nirbhidya marmaNi . 
sa tairvibhinnasarvA~NgaH shushubhe rAkShasottamaH . 
puShpitaiH kiMshukai rAjansa.nstIrNa iva parvataH .. 15..\\
sa dhAraya~nsharAnhemapu~NkhAnapi mahAbalaH . 
vibabhau rAkShasashreShThaH sa jvAla iva parvataH .. 16..\\
tataH kruddho mahArAja ArshyashR^i~NgirmahAbalaH . 
mahendrapratima.n kArShNiM chhAdayAmAsa patribhiH .. 17..\\
tena te vishikhA muktA yamadaNDopamAH shitAH . 
abhimanyu.n vinirbhidya prAvishandharaNItalam .. 18..\\
tathaivArjuninirmuktAH sharAH kA~nchanabhUShaNAH . 
alambusa.n vinirbhidya prAvishanta dharAtalam .. 19..\\
saubhadrastu raNe rakShaH sharaiH saMnataparvabhiH . 
chakre vimukhamAsAdya maya.n shakra ivAhave .. 20..\\
vimukha.n cha tato rakSho vadhyamAna.n raNe.ariNA . 
prAdushchakre mahAmAyA.n tAmasIM paratApanaH .. 21..\\
ataste tamasA sarve hR^itA hyAsanmahItale . 
nAbhimanyumapashyanta naiva syAnna parAnraNe .. 22..\\
abhimanyushcha taddR^iShTvA ghorarUpaM mahattamaH . 
prAdushchakre.astramatyugraM bhAskara.n kurunandanaH .. 23..\\
tataH prakAshamabhavajjagatsarvaM mahIpate . 
tA.n chApi jaghnivAnmAyA.n rAkShasasya durAtmanaH .. 24..\\
sa~Nkruddhashcha mahAvIryo rAkShasendraM narottamaH . 
chhAdayAmAsa samare sharaiH saMnataparvabhiH .. 25..\\
bahvIstathAnyA mAyAshcha prayuktAstena rakShasA . 
sarvAstravidameyAtmA vArayAmAsa phAlguniH .. 26..\\
hatamAya.n tato rakSho vadhyamAnaM cha sAyakaiH . 
ratha.n tatraiva santyajya prAdravanmahato bhayAt .. 27..\\
tasminvinirjite tUrNa.n kUTayodhini rAkShase . 
ArjuniH samare sainya.n tAvaka.n saMmamarda ha . 
madAndho vanyanAgendraH sa padmAM padminIm iva .. 28..\\
tataH shAntanavo bhIShmaH sainya.n dR^iShTvAbhividrutam . 
mahatA rathavaMshena saubhadraM paryavArayat .. 29..\\
koShThakI kR^ityata.n vIra.n dhArtarAShTrA mahArathAH . 
eka.n subahavo yuddhe tatakShuH sAyakairdR^iDham .. 30..\\
sa teShA.n rathinAM vIraH pitustulyaparAkramaH . 
sadR^isho vAsudevasya vikrameNa balena cha .. 31..\\
ubhayoH sadR^isha.n karma sa piturmAtulasya cha . 
raNe bahuvidha.n chakre sarvashastrabhR^itA.n varaH .. 32..\\
tato dhana~njayo rAjanvinighna.nstava sainikAn . 
AsasAda raNe bhIShmaM putra prepsuramarShaNaH .. 33..\\
tathaiva samare rAjanpitA devavratastava . 
AsasAda raNe pArtha.n svarbhAnuriva bhAskaram .. 34..\\
tataH sarathanAgAshvAH putrAstava vishAM pate . 
parivavrU raNe bhIShma.n jugupushcha samantataH .. 35..\\
tathaiva pANDavA rAjanparivArya dhana~njayam . 
raNAya mahate yuktA daMshitA bharatarShabha .. 36..\\
shAdadvatastato rAjanbhIShmasya pramukhe sthitam . 
arjunaM pa~nchaviMshatyA sAyakAnA.n samAchinot .. 37..\\
patyudgamyAtha vivyAdha sAtyakista.n shitaiH sharaiH . 
pANDava priyakAmArtha.n shArdUla iva ku~njaram .. 38..\\
gautamo.api tvarAyukto mAdhavaM navabhiH sharaiH . 
hR^idi vivyAdha sa~NkruddhaH ka~Nkapatra parichchhadaiH .. 39..\\
shaineyo.api tataH kruddho bhR^isha.n viddho mahArathaH . 
gautamAnta kara.n ghora.n samAdatta shilImukham .. 40..\\
tamApatanta.n vegena shakrAshanisamadyutim . 
dvidhA chichchheda sa~Nkruddho drauNiH paramakopanaH .. 41..\\
samutsR^ijyAtha shaineyo gautama.n rathinAM varam . 
abhyadravadraNe drauNi.n rAhuH khe shashinaM yathA .. 42..\\
tasya droNasutashchApa.n dvidhA chichchheda bhArata . 
athaina.n chhinnadhanvAnaM tADayAmAsa sAyakaiH .. 43..\\
so.anyatkArmukamAdAya shatrughnaM bhArasAdhanam . 
drauNi.n ShaShTyA mahArAja bAhvorurasi chArpayat .. 44..\\
sa viddho vyathitashchaiva muhUrta.n kashmalAyutaH . 
niShasAda rathopasthe dhvajayaShTimupAshritaH .. 45..\\
pratilabhya tataH sa~nj~nA.n droNaputraH pratApavAn . 
vArShNeya.n samare kruddho nArAchena samardayat .. 46..\\
shaineya.n sa tu nirbhidya prAvishaddharaNItalam . 
vasanta kAle balavAnbila.n sarvashishuryathA .. 47..\\
tato.apareNa bhallena mAdhavasya dhvajottamam . 
chichchheda samare drauNiH si.nhanAdaM nanAda cha .. 48..\\
punarchaina.n sharairghoraishchhAdayAmAsa bhArata . 
nidAghAnte mahArAja yathA megho divAkaram .. 49..\\
sAtyakishcha mahArAja sharajAlaM nihatya tat . 
drauNimabhyapatattUrNa.n sharajAlairanekadhA .. 50..\\
tApayAmAsa cha drauNi.n shaineyaH paravIrahA . 
vimukto meghajAlena yathaiva tapanastathA .. 51..\\
sharANA.n cha sahasreNa punarena.n samudyatam . 
sAtyakishchhAdayAmAsa nanAda cha mahAbalaH .. 52..\\
dR^iShTvA putra.n tathA grasta.n rAhuNeva nishAkaram . 
abhyadravata shaineyaM bhAradvAjaH pratApavAn .. 53..\\
vivyAdha cha pR^iShatkena sutIkShNena mahAmR^idhe . 
parIpsansvasuta.n rAjanvArShNeyenAbhitApitam .. 54..\\
sAtyakistu raNe jitvA guruputraM mahAratham . 
droNa.n vivyAdha viMshatyA sarvapArashavaiH sharaiH .. 55..\\
tadantaramameyAtmA kaunteyaH shvetavAhanaH . 
abhyadravadraNe kruddho droNaM prati mahArathaH .. 56..\\
tato droNashcha pArthashcha sameyAtAM mahAmR^idhe . 
yathA budhashcha shukrashcha mahArAja nabhastale .. 57..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 98}
 dhr

katha.n droNo maheShvAsaH pANDavashcha dhana~njayaH . 
samIyatU raNe shUrau tanmamAchakShva sa~njaya .. 1..\\
priyo hi pANDavo nityaM bhAradvAjasya dhImataH . 
AchAryaHshcha raNe nityaM priyaH pArthasya sa~njaya .. 2..\\
tAvubhau rathinau sa~Nkhye dR^iptau si.nhAvivotkaTau . 
katha.n samIyaturyuddhe bhAradvAja dhana~njayau .. 3..\\

 s

na droNaH samare pArtha.n jAnIte priyamAtmanaH . 
kShatradharmaM puraskR^itya pArtho vA gurumAhave .. 4..\\
na kShatriyA raNe rAjanvarjayanti parasparam . 
nirmaryAda.n hi yudhyante pitR^ibhirbhrAtR^ibhiH saha .. 5..\\
raNe bhArata pArthena droNo viddhastribhiH sharaiH . 
nAchintayata tAnbANAnpArtha chApachyutAnyudhi .. 6..\\
sharavR^iShTya punaH pArthashchhAdayAmAsa ta.n raNe . 
prajajvAla cha roSheNa gahane.agnirivotthitaH .. 7..\\
tato.arjuna.n raNe droNaH sharaiH saMnataparvabhiH . 
vArayAmAsa rAjendra nachirAdiva bhArata .. 8..\\
tato duryodhano rAjA susharmANamachodayat . 
droNasya samare rAjanpArShNigrahaNa kAraNAt .. 9..\\
trigartarADapi kruddho bhR^ishamAyamya kArmukam . 
chhAdayAmAsa samare pArthaM bANairayomukhaiH .. 10..\\
tAbhyAM muktAH sharA rAjannantarikShe virejire . 
ha.nsA iva mahArAja sharatkAle nabhastale .. 11..\\
te sharAH prApya kaunteya.n samastA vivishuH prabho . 
phalabhAra nata.n yadvatsvAdu vR^ikShaM viha~NgamAH .. 12..\\
arjunastu raNe nAda.n vinadya rathinAM varaH . 
trigartarAja.n samare saputraM vivyadhe sharaiH .. 13..\\
te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakShaye . 
pArthamevAbhyavartanta maraNe kR^itanishchayAH . 
mumuchuH sharavR^iShTi.n cha pANDavasya rathaM prati .. 14..\\
sharavR^iShTi.n tatastAM tu sharavarSheNa pANDavaH . 
pratijagrAha rAjendra toyavR^iShTimivAchalaH .. 15..\\
tatrAdbhutamapashyAma bIbhatsorhastalAghavam . 
vimuktAM bahubhiH shUraiH shastravR^iShTi.n durAsadam .. 16..\\
yadeko vArayAmAsa mAruto.abhragaNAniva . 
karmaNA tena pArthasya tutuShurdevadAnavAH .. 17..\\
atha kruddho raNe pArthastrigartAnprati bhArata . 
mumochAstraM mahArAja vAyavyaM pR^itanA mukhe .. 18..\\
prAdurAsIttato vAyuH kShobhayANo nabhastalam . 
pAtayanvai tarugaNAnvinighnaMshchaiva sainikAn .. 19..\\
tato droNo.abhivIkShyaiva vAyavyAstra.n sudAruNam . 
shailamanyanmahArAja ghoramastraM mumocha ha .. 20..\\
droNena yudhi nirmukte tasminnastre mahAmR^idhe . 
prashashAma tato vAyuH prasannAshchAbhavandishaH .. 21..\\
tataH pANDusuto vIrastrigartasya rathavrajAn . 
nirutsAhAnraNe chakre vimukhAnviparAkramAn .. 22..\\
tato duryodhano rAjA kR^ipashcha rathinA.n varaH . 
ashvatthAmA tataH shalyaH kAmbojashcha sudakShiNaH .. 23..\\
vindAnuvindAvAvantyau bAhlikashcha sa bAhlikaH . 
mahatA rathavaMshena pArthasyAvArayandishaH .. 24..\\
tathaiva bhagadattashcha shrutAyushcha mahAbalaH . 
gajAnIkena bhImasya tAvavArayatA.n dishaH .. 25..\\
bhUrishravAH shalashchaiva saubalashcha vishAM pate . 
sharaughairvividhaistUrNaM mAdrIputrAvavArayan .. 26..\\
bhIShmastu sahitaH sarvairdhArtarAShTrasya sainikaiH . 
yudhiShThira.n samAsAdya sarvataH paryavArayat .. 27..\\
Apatanta.n gajAnIkaM dR^iShTvA pArtho vR^ikodaraH . 
lelihansR^ikkiNI vIro mR^igarADiva kAnane .. 28..\\
tatastu rathinA.n shreShTho gadA.n gR^ihya mahAhave . 
avaplutya rathAttUrNa.n tava sainyamabhIShayat .. 29..\\
tamudIkShya gadAhasta.n tataste gajasAdinaH . 
parivavrU raNe yattA bhImasena.n samantataH .. 30..\\
gamamadhyamanuprAptaH pANDavashcha vyarAjata . 
meghajAlasya mahato yathA madhyagato raviH .. 31..\\
vyadhamatsa gajAnIka.n gadayA pANDavarShabhaH . 
mahAbhrajAlamatulaM mAtarishveva santatam .. 32..\\
te vadhyamAnA balinA bhImasenena dantinaH . 
ArtanAda.n raNe chakrurgarjanto jaladA iva .. 33..\\
bahudhA dAritashchaiva viShANaistatra dantibhiH . 
phullAshoka nibhaH pArthaH shushubhe raNamUrdhani .. 34..\\
viShANe dantina.n gR^ihya nirviShANamathAkarot . 
viShANena cha tenaiva kumbhe.abhyAhatya dantinam . 
pAtayAmAsa samare daNDahasta ivAntakaH .. 35..\\
shoNitAktA.n gadAM bibhranmedo majjA kR^itachchhaviH . 
kR^itA~NgadaH shoNitena rudravatpratyadR^ishyata .. 36..\\
eva.n te vadhyamAnAstu hatasheShA mahAgajAH . 
prAdravanta disho rAjanvimR^idnantaH svakaM balam .. 37..\\
dravadbhistairmahAnAgaiH samantAdbharatarShabha . 
duryodhana bala.n sarvaM punarAsItparAnukham .. 38..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 99}
 s

madhyAhne tu mahArAja sa~NgrAmaH samapadyata . 
lokakShayakaro raudro bhIShmasya saha somakaiH .. 1..\\
gA~Ngeyo rathinA.n shreShThaH pANDavAnAmanIkinIm . 
vyadhamannishitairbANaiH shatasho.atha sahasrashaH .. 2..\\
saMmamarda cha tatsainyaM pitA devavratastava . 
dhAnyAnAmiva lUnAnAM prakara.n gogaNA iva .. 3..\\
dhR^iShTadyumnaH shikhaNDI cha virATo drupadastathA . 
bhIShmamAsAdya samare sharairjaghnurmahAratham .. 4..\\
dhR^iShTadyumna.n tato viddhvA virATaM cha tribhiH sharaiH . 
drupadasya cha nArAchaM preShayAmAsa bhArata .. 5..\\
tena viddhA maheShvAsA bhIShmeNAmitrakarshinA . 
chukrudhuH samare rAjanpAdaspR^iShTA ivoragAH .. 6..\\
shikhaNDI ta.n cha vivyAdha bharatAnAM pitAmaham . 
strImayaM manasA dhyAtvA nAsmai prAharadachyutaH .. 7..\\
dhR^iShTadyumnastu samare krodhAdagniriva jvalan . 
pitAmaha.n tribhirbANairbAhvorurasi chArpayat .. 8..\\
drupadaH pa~nchaviMshatyA virATo dashabhiH sharaiH . 
shikhaNDI pa~nchaviMshatyA bhIShma.n vivyAdha sAyakaiH .. 9..\\
so.atividdho mahArAja bhIShmaH sa~Nkhye mahAtmabhiH . 
vasante puShpashabalo raktAshoka ivAbabhau .. 10..\\
tAnpratyavidhyadgA~NgeyastribhistribhirajihmagaiH . 
drupadasya cha bhallena dhanushchichchheda mAriSha .. 11..\\
so.anyatkArmukamAdAya bhIShma.n vivyAdha pa~nchabhiH . 
sArathi.n cha tribhirbANaiH sushitai raNamUrdhani .. 12..\\
tato bhImo mahArAja draupadyAH pa~ncha chAtmajAH . 
kekayA bhrAtaraH pa~ncha sAtyakishchaiva sAtvataH .. 13..\\
abhyadravanta gA~Ngeya.n yudhiShThira hitepsayA . 
rirakShiShantaH pA~nchAlya.n dhR^iTa dyumna mukhanraNe .. 14..\\
tathaiva tAvakAH sarve bhIShmarakShArthamudyatAH . 
pratyudyayuH pANDusenA.n saha sainyA narAdhipa .. 15..\\
tatrAsItsumahadyuddha.n tava teShAM cha sa~Nkulam . 
narAshvarathanAgAnA.n yama rAShTravivardhanam .. 16..\\
rathI rathinamAsAdya prAhiNodyamasAdanam . 
tathetarAnsamAsAdya naranAgAshvasAdinaH .. 17..\\
anayanparalokAya sharaiH saMnataparvabhiH . 
astraishcha vividhairghoraistatra tatra vishAM pate .. 18..\\
rathAshcha rathibhirhInA hatasArathayastathA . 
vipradrutAshvAH samare disho jagmuH samantataH .. 19..\\
mardamAnA narAnrAjanhayAMshcha subahUnraNe . 
vAtAyamAnA dR^ishyante gandharvanagaropamAH .. 20..\\
rathinashcha rathairhInA varmiNastejasA yutAH . 
kuNDaloShNIShiNaH sarve niShkA~NgadavibhUShitAH .. 21..\\
devaputrasamA rUpo shaurye shakrasamA yudhi . 
R^iddhyA vaishravaNa.n chAti nayena cha bR^ihaspatim .. 22..\\
sarvalokeshvarAH shUrAstatra tatra vishAM pate . 
vipradrutA vyadR^ishyanta prAkR^itA iva mAnavAH .. 23..\\
dantinashcha narashreShTha vihInA varasAdibhiH . 
mR^idnantaH svAnyanIkAni sampetuH sarvashabdagAH .. 24..\\
varmabhishchAmaraishchhatraiH patAkAbhishcha mAriSha . 
kakShyAbhiratha tottraishcha ghaNTAbhistomaraistathA .. 25..\\
vishIrNairvipradhAvanto dR^ishyante sma disho dasha . 
nagameghapratIkAshairjaladodaya nisvanaiH .. 26..\\
tathaiva dantibhirhInAngajArohAnvishAM pate . 
pradhAvanto.anvapashyAma tava teShA.n cha sa~Nkule .. 27..\\
nAnAdeshasamutthAMshcha turagAnhemabhUShitAn . 
vAtAyamAnAnadrAkSha.n shatasho.atha sahasrashaH .. 28..\\
ashvArohAnhatairashvairgR^ihItAsInsamantataH . 
dravamANAnapashyAma drAvyamANAMshcha sa.nyuge .. 29..\\
gajo gaja.n samAsAdya dravamANaM mahAraNe . 
yayau vimR^idna.nstarasA padAtInvAjinastathA .. 30..\\
tathaiva cha rathAnrAjansaMmamarda raNe gajaH . 
rathashchaiva samAsAdya padAti.n turagaM tathA .. 31..\\
vyamR^idnAtsamare rAja.nsturagAMshcha narAnraNe . 
eva.n te bahudhA rAjanpramR^idnantaH parasparam .. 32..\\
tasminraudre tathA yuddhe vartamAne mahAbhaye . 
prAvartata nadI ghorA shoNitAntra tara~NgiNI .. 33..\\
asthi sa~ncayasa~NghATA keshashaivalashAdvalA . 
rathahradA sharAvartA hayamInA durAsadA .. 34..\\
shIrShopala samAkIrNA hastigrAhasamAkulA . 
kavachoShNISha phenADhyA dhanurdvIpAsi kachchhapA .. 35..\\
patAkAdhvajavR^ikShADhyA martyakUlApahAriNI . 
kravyAdasa~Nghasa~NkIrNA yama rAShTravivardhinI .. 36..\\
tAM nadI.n kShatriyAH shUrA hayanAgarathaplavaiH . 
praterurbahavo rAjanbhaya.n tyaktvA mahAhave .. 37..\\
apovAha raNe bhIrUnkashmalenAbhisa.nvR^itAn . 
yathA vaitaraNI pretAnpretarAjapuraM prati .. 38..\\
prAkroshankShatriyAstatra dR^iShTvA tadvaishasaM mahat . 
duryodhanAparAdhena kShaya.n gachchhanti kauravAH .. 39..\\
guNavatsu katha.n dveShaM dhArtarAShTro janeshvaraH . 
kR^itavAnpANDuputreShu pApAtmA lobhamohitaH .. 40..\\
evaM bahuvidhA vAchaH shrUyante smAtra bhArata . 
pANDava svata sa.nyuktAH putrANA.n te sudAruNAH .. 41..\\
tA nishamya tadA vAchaH sarvayodhairudAhR^itAH . 
AgaskR^itsarvalokasya putro duryodhanastava .. 42..\\
bhIShma.n droNaM kR^ipaM chaiva shalyaM chovAcha bhArata . 
yudhyadhvamanaha~NkArAH ki.n chiraM kurutheti cha .. 43..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n kurUNAM pANDavaiH saha . 
akShadyUtakR^ita.n rAjansughoraM vaishasa.n tadA .. 44..\\
yatpurA na nigR^ihNIShe vAryamANo mahAtmabhiH . 
vaichitravIrya tasyedaM phalaM pashya tathAvidham .. 45..\\
na hi pANDusutA rAjansa sainyAH sapadAnugAH . 
rakShanti samare prANAnkauravA vA vishAM pate .. 46..\\
etasmAtkAraNAdghoro vartate sma janakShayaH . 
daivAdvA puruShavyAghra tava chApanayAnnR^ipa .. 47..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 100}
 s

arjunastu naravyAghra susharmapramukhAnnR^ipAn . 
anayatpretarAjasya bhavana.n sAyakaiH shitaiH .. 1..\\
susharmApi tato bANaiH pArtha.n vivyAdha sa.nyuge . 
vAsudeva.n cha saptatyA pArthaM cha navabhiH punaH .. 2..\\
tAnnivArya sharaugheNa shakrasUnurmahArathaH . 
susharmaNo raNe yodhAnprAhiNodyamasAdanam .. 3..\\
te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakShaye . 
vyadravanta raNe rAjanbhaye jAte mahArathAH .. 4..\\
utsR^ijya turagAnke chidrathAnke chichcha mAriSha . 
gajAnanye samutsR^ijya prAdravanta disho dasha .. 5..\\
apare tudyamAnAstu vAjinAra rathA raNAt . 
tvarayA parayA yuktAH prAdravanta vishAM pate .. 6..\\
pAdAtAshchApi shastrANi samutsR^ijya mahAraNe . 
nirapekShA vyadhAvanta tena tena sma bhArata .. 7..\\
vAryamANAH sma bahushastraigartena susharmaNA . 
tathAnyaiH pArthivashreShThairna vyatiShThanta sa.nyuge .. 8..\\
tadbalaM pradruta.n dR^iShTvA putro duryodhanastava . 
puraskR^itya raNe bhIShma.n sarvasainyapuraskR^itam .. 9..\\
sarvodyogena mahatA dhana~njayamupAdravat . 
trigartAdhipaterarthe jIvitasya vishAM pate .. 10..\\
sa ekaH samare tasthau kiranbahuvidhA~nsharAn . 
bhrAtR^ibhiH sahitaH sarvaiH sheShA vipradrutA narAH .. 11..\\
tathaiva paNDavA rAjansarvodyogena daMshitAH . 
prayayuH phalgunArthAya yatra bhIShmo vyavasthitaH .. 12..\\
jAnanto.api raNe shaurya.n ghoraM gANDIvadhanvanaH . 
hAhAkArakR^itotsAhA bhIShma.n jagmuH samantataH .. 13..\\
tatastAladhvajaH shUraH pANDavAnAmanIkinIm . 
chhAdayAmAsa samare sharaiH saMnataparvabhiH .. 14..\\
ekIbhUtAstataH sarve kuravaH pANDavaiH saha . 
ayudhyanta mahArAja madhyaM prApte divAkare .. 15..\\
sAtyakiH kR^itavarmANa.n viddhvA pa~nchabhirAyasaiH . 
atiShThadAhave shUraH kiranbANAnsahasrashaH .. 16..\\
tathaiva drupado rAjA droNa.n viddhvA shitaiH sharaiH . 
punarvivyAdha saptatyA sArathi.n chAsya saptabhiH .. 17..\\
bhImasenastu rAjAnaM bAhlikaM prapitAmaham . 
viddhvAnadanmahAnAda.n shArdUla iva kAnane .. 18..\\
Arjunishchitrasenena viddho bahubhirAshugaiH . 
chitrasena.n tribhirbANairvivyAdha hR^idaye bhR^isham .. 19..\\
samAgatau tau tu raNe mahAmAtrau vyarochatAm . 
yathA divi mahAghorau rAjanbudha shanaishcharau .. 20..\\
tasyAshvAMshchaturo hatvA sUta.n cha navabhiH sharaiH . 
nanAda balavannAda.n saubhadraH paravIrahA .. 21..\\
hatAshvAttu rathAttUrNamavaplutya mahArathaH . 
Aruroha ratha.n tUrNaM durmukhasya vishAM pate .. 22..\\
droNashcha drupada.n viddhvA sharaiH saMnataparvabhiH . 
sArathi.n chAsya vivyAdha tvaramANaH parAkramI .. 23..\\
pIDyamAnastato rAjA drupado vAhinImukhe . 
apAyAjjavanairashvaiH pUrvavairamanusmaran .. 24..\\
bhImasenastu rAjAnaM muhUrAdiva bAhlikam . 
vyashva sUta ratha.n chakre sarvasainyasya pashyataH .. 25..\\
sa sambhramo mahArAja saMshayaM parama.n gataH . 
avaplutya tato vAhAdbAhlikaH puruShottamaH . 
Aruroha ratha.n tUrNa.n lakShmaNasya mahArathaH .. 26..\\
sAtyakiH kR^itavarmANa.n vArayitvA mahArathaH . 
shArairbahuvidhai rAjannAsasAda pitAmaham .. 27..\\
sa viddhvA bhArata.n ShaShTyA nishitairlomavAhibhiH . 
nanarteva rathopasthe vidhunvAno mahaddhanuH .. 28..\\
tasyAyasIM mahAshakti.n chikShepAtha pitAmahaH . 
hemachitrAM mahAvegAM nAgakanyopamA.n shubhAm .. 29..\\
tAmApatantI.n sahasA mR^ityukalpAM sutejanAm . 
dhva.nsayAmAsa vArShNeyo lAghavena mahAyashAH .. 30..\\
anAsAdya tu vArShNeya.n shaktiH paramadAruNA . 
nyapataddharaNI pR^iShThe maholkeva gataprabhA .. 31..\\
vArShNeyastu tato rAjansvA.n shakti.n ghoradarshanAm . 
vegavadgR^ihya chikShepa pitAmaha rathaM prati .. 32..\\
vArShNeya bhujavegena praNunnA sA mahAhave . 
abhidudrAva vegena kAlarAtriryathA naram .. 33..\\
tAmApatantI.n sahasA dvidhA chichchheda bhArata . 
kShuraprAbhyA.n sutIkShNAbhyAM sAnvakIryata bhUtale .. 34..\\
chhittvA tu shakti.n gA~NgeyaH sAtyakiM navabhiH sharaiH . 
AjaghAnorasi kruddhaH prahasa~nshatrukarshanaH .. 35..\\
tataH sarathanAgAshvAH pANDavAH pANDupUrvaja . 
parivavrU raNe bhIShmaM mAdhavatrANakAraNAt .. 36..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tumula.n lomaharShaNam . 
pANDavAnA.n kurUNAM cha samare vijayaiShiNAm .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 101}
 s

dR^iShTvA bhIShma.n raNe kruddhaM pANDavairabhisa.nvR^itam . 
yathA meghairmahArAja tapAnte divi bhAskaram .. 1..\\
duryodhano mahArAja duHshAsanamabhAShata . 
eSha shUro maheShvAso bhIShmaH shatruniShUdanaH .. 2..\\
chhAditaH pANDavaiH shUraiH samantAdbharatarShabha . 
tasya kArya.n tvayA vIra rakShaNa.n sumahAtmanaH .. 3..\\
rakShyamANo hi samare bhIShmo.asmAkaM pitAmahaH . 
nihanyAtsamare yattAnpA~nchAlAnpANDavaiH saha .. 4..\\
tatra kAryamahaM manye bhIShmasyaivAbhirakShaNam . 
goptA hyeSha maheShvAso bhIShmo.asmAkaM pitAmahaH .. 5..\\
sa bhavAnsarvasainyena parivArya pitAmaham . 
samare duShkara.n karma kurvANaM parirakShatu .. 6..\\
evamuktastu samare putro duHshAsanastava . 
parivArya sthito bhIShma.n sainyena mahatA vR^itaH .. 7..\\
tataH shatasahasreNa hayAnA.n subalAtmajaH . 
vimalaprAsahastAnAmR^iShTitomaradhAriNAm .. 8..\\
darpitAnA.n suvegAnAM balasthAnAM patAkinAm . 
shikShitairyuddhakushalairupetAnAM narottamaiH .. 9..\\
nakula.n sahadeva.n cha dharmarAjaM cha pANDavam . 
nyavArayannarashreShThaM parivArya samantataH .. 10..\\
tato duryodhano rAjA shUrANA.n hayasAdinAm . 
ayutaM preShayAmAsa pANDavAnAM nivAraNe .. 11..\\
taiH praviShTairmahAvegairgarutmadbhirivAhave . 
khurAhatA dharA rAjaMshchakampe cha nanAda cha .. 12..\\
khurashabdashcha sumahAnvAjinA.n shushruve tadA . 
mahAvaMshavanasyeva dahyamAnasya parvate .. 13..\\
utpatadbhishcha taistatra samuddhUtaM mahadrajaH . 
divAkarapathaM prApya chhAdayAmAsa bhAskaram .. 14..\\
vegavadbhirhayaistaistu kShobhitaM pANDavaM balam . 
nipatadbhirmahAvegairha.nsairiva mahatsaraH . 
heShatA.n chaiva shabdena na prAGYAyata kiM chana .. 15..\\
tato yudhiShThiro rAjA mAdrIputrau cha pANDavau . 
pratyaghna.nstarasA vega.n samare hayasAdinAm .. 16..\\
udvR^ittasya mahArAja prAvR^iTkAlena pUryataH . 
paurNamAsyAmambuvega.n yathA velA mahodadheH .. 17..\\
tataste rathino rAja~nsharaiH saMnataparvabhiH . 
nyakR^intannuttamA~NgAni kAyebhyo hayasAdinAm .. 18..\\
te nipeturmahArAja nihatA dR^iDhadhanvibhiH . 
nAgairiva mahAnAgA yathA syurgirigahvare .. 19..\\
te.api prAsaiH sunishitaiH sharaiH saMnataparvabhiH . 
nyakR^intannuttamA~NgAni vicharanto disho dasha .. 20..\\
atyAsannA hayArohA R^iShTibhirbharatarShabha . 
achchhinannuttamA~NgAni phalAnIva mahAdrumAt .. 21..\\
sa sAdino hayA rAja.nstatra tatra niShUditAH . 
patitAH pAtyamAnAshcha shatasho.atha sahasrashaH .. 22..\\
vadhyamAnA hayAste tu prAdravanta bhayArditAH . 
yathA si.nhAnsamAsAdya mR^igAH prANaparAyaNAH .. 23..\\
pANDavAstu mahArAja jitvA shatrUnmahAhave . 
dadhmuH sha~NkhAMshcha bherIshcha tADayAmAsurAhave .. 24..\\
tato duryodhano dR^iShTvA dIna.n sainyamavasthitam . 
abravIdbharatashreShTha madrarAjamida.n vachaH .. 25..\\
eSha pANDusuto jyeShTho jitvA mAtulamAmakAn . 
pashyatAM no mahAbAho senA.n drAvayate balI .. 26..\\
ta.n vAraya mahAbAho veleva makarAlayam . 
tva.n hi saMshrUyase.atyarthamasahya balavikramaH .. 27..\\
putrasya tava tadvAkya.n shrutvA shalyaH pratApavAn . 
prayayau rathavaMshena yatra rAjA yudhiShThiraH .. 28..\\
tadApatadvai sahasA shalyasya sumahadbalam . 
mahaughavega.n samare vArayAmAsa pANDavaH .. 29..\\
madrarAja.n cha samare dharmarAjo mahArathaH . 
dashabhiH sAyakaistUrNamAjaghAna stanAntare . 
nakulaH sahadevashcha tribhistribhirajihmagaiH .. 30..\\
madrarAjo.api tAnsarvAnAjaghAna tribhistribhiH . 
yudhiShThiraM punaH ShaShTyA vivyAdha nishitaiH sharaiH . 
mAdrIputrau cha sa.nrabdhau dvAbhyA.n dvAbhyAmatADayat .. 31..\\
tato bhImo mahAbAhurdR^iShTvA rAjAnamAhave . 
madrarAjavashaM prAptaM mR^ityorAsya gata.n yathA . 
abhyadravata sa~NgrAme yudhiShThiramamitrajit .. 32..\\
tato yuddhaM mahAghoraM prAvartata sudAruNam . 
aparA.n dishamAsthAya dyotamAne divAkare .. 33..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 102}
 sa~njaya uvAcha

tataH pitA tava kruddho nishitaiH sAyakottamaiH . 
AjaghAna raNe pArthAnsahasenAnsamantataH .. 1..\\
bhIma.n dvAdashabhirviddhvA sAtyakiM navabhiH sharaiH . 
nakula.n cha tribhirbANaiH sahadevaM cha saptabhiH .. 2..\\
yudhiShThira.n dvAdashabhirbAhvorurasi chArpayat . 
dhR^iShTadyumna.n tato viddhvA vinanAda mahAbalaH .. 3..\\
ta.n dvAdashArdhairnakulo mAdhavashcha tribhiH sharaiH . 
dhR^iShTadyumnashcha saptatyA bhImasenashcha pa~nchabhiH . 
yudhiShThiro dvAdashabhiH pratyavidhyatpitAmaham .. 4..\\
droNastu sAtyaki.n viddhvA bhImasenamavidhyata . 
ekaikaM pa~nchabhirbANairyamadaNDopamaiH shitaiH .. 5..\\
tau cha taM pratyavidhyetA.n tribhistribhirajihmagaiH . 
tottrairiva mahAnAga.n droNaM brAhmaNapu~Ngavam .. 6..\\
sauvIrAH kitavAH prAchyAH pratIchyodIchyamAlavAH . 
abhIShAhAH shUrasenAH shibayo.atha vasAtayaH . 
sa~NgrAme nAjahurbhIShma.n vadhyamAnAH shitaiH sharaiH .. 7..\\
tathaivAnye vadhyamAnAH pANDaveyairmahAtmabhiH . 
pANDavAnabhyavartanta vividhAyudhapANayaH . 
tathaiva pANDavA rAjanparivavruH pitAmaham .. 8..\\
sa samantAtparivR^ito rathaughairaparAjitaH . 
gahane.agnirivotsR^iShTaH prajajvAla dahanparAn .. 9..\\
rathAgnyagArashchApArchirasishaktigadendhanaH . 
sharasphuli~Ngo bhIShmAgnirdadAha kShatriyarShabhAn .. 10..\\
suvarNapu~NkhairiShubhirgArdhrapakShaiH sutejanaiH . 
karNinAlIkanArAchaishchhAdayAmAsa tadbalam .. 11..\\
apAtayaddhvajAMshchaiva rathinashcha shitaiH sharaiH . 
muNDatAlavanAnIva chakAra sa rathavrajAn .. 12..\\
nirmanuShyAnrathAnrAjangajAnashvAMshcha sa.nyuge . 
akarotsa mahAbAhuH sarvashastrabhR^itA.n varaH .. 13..\\
tasya jyAtalanirghoSha.n visphUrjitamivAshaneH . 
nishamya sarvabhUtAni samakampanta bhArata .. 14..\\
amoghA hyapatanbANAH pituste bharatarShabha . 
nAsajjanta tanutreShu bhIShmachApachyutAH sharAH .. 15..\\
hatavIrAnrathAnrAjansa.nyuktA~njavanairhayaiH . 
apashyAma mahArAja hriyamANAnraNAjire .. 16..\\
chedikAshikarUShANA.n sahasrANi chaturdasha . 
mahArathAH samAkhyAtAH kulaputrAstanutyajaH . 
aparAvartinaH sarve suvarNavikR^itadhvajAH .. 17..\\
sa~NgrAme bhIShmamAsAdya vyAditAsyamivAntakam . 
nimagnAH paralokAya sa vAjirathaku~njarAH .. 18..\\
bhagnAkShopaskarAnkAMshchidbhagnachakrAMshcha sarvashaH . 
apashyAma rathAnrAja~nshatasho.atha sahasrashaH .. 19..\\
savarUthai rathairbhagnai rathibhishcha nipAtitaiH . 
sharaiH sukavachaishchhinnaiH paTTishaishcha vishAM pate .. 20..\\
gadAbhirmusalaishchaiva nistriMshaishcha shilImukhaiH . 
anukarShairupAsa~Ngaishchakrairbhagnaishcha mAriSha .. 21..\\
bAhubhiH kArmukaiH khaDgaiH shirobhishcha sakuNDalaiH . 
talatraira~Ngulitraishcha dhvajaishcha vinipAtitaiH . 
chApaishcha bahudhA chhinnaiH samAstIryata medinI .. 22..\\
hatArohA gajA rAjanhayAshcha hatasAdinaH . 
paripeturdruta.n tatra shatasho.atha sahasrashaH .. 23..\\
yatamAnAshcha te vIrA dravamANAnmahArathAn . 
nAshaknuvanvArayituM bhIShmabANaprapIDitAn .. 24..\\
mahendrasamavIryeNa vadhyamAnA mahAchamUH . 
abhajyata mahArAja na cha dvau saha dhAvataH .. 25..\\
AviddharathanAgAshvaM patitadhvajakUbaram . 
anIkaM pANDuputrANA.n hAhAbhUtamachetanam .. 26..\\
jaghAnAtra pitA putraM putrashcha pitara.n tathA . 
priya.n sakhAya.n chAkrande sakhA daivabalAtkR^itaH .. 27..\\
vimuchya kavachAnanye pANDuputrasya sainikAH . 
prakIrya keshAndhAvantaH pratyadR^ishyanta bhArata .. 28..\\
tadgokulamivodbhrAntamudbhrAntarathaku~njaram . 
dadR^ishe pANDuputrasya sainyamArtasvara.n tadA .. 29..\\
prabhajyamAna.n sainya.n tu dR^iShTvA yAdavanandanaH . 
uvAcha pArthaM bIbhatsuM nigR^ihya rathamuttamam .. 30..\\
aya.n sa kAlaH samprAptaH pArtha yaH kA~NkShitastava . 
praharAsmai naravyAghra na chenmohAtpramuhyase .. 31..\\
yatpurA kathita.n vIra tvayA rAGYAM samAgame . 
virATanagare pArtha sa~njayasya samIpataH .. 32..\\
bhIShmadroNamukhAnsarvAndhArtarAShTrasya sainikAn . 
sAnubandhAnhaniShyAmi ye mA.n yotsyanti sa.nyuge .. 33..\\
iti tatkuru kaunteya satya.n vAkyamarindama . 
kShatradharmamanusmR^itya yudhyasva bharatarShabha .. 34..\\
ityukto vAsudevena tiryagdR^iShTiradhomukhaH . 
akAma iva bIbhatsurida.n vachanamabravIt .. 35..\\
avadhyAnA.n vadha.n kR^itvA rAjyaM vA narakottaram . 
duHkhAni vanavAse vA kiM nu me sukR^itaM bhavet .. 36..\\
chodayAshvAnyato bhIShmaH kariShye vachana.n tava . 
pAtayiShyAmi durdharSha.n vR^iddha.n kurupitAmaham .. 37..\\
tato.ashvAnrajataprakhyAMshchodayAmAsa mAdhavaH . 
yato bhIShmastato rAjanduShprekShyo rashmivAniva .. 38..\\
tatastatpunarAvR^itta.n yudhiShThirabalaM mahat . 
dR^iShTvA pArthaM mahAbAhuM bhIShmAyodyantamAhave .. 39..\\
tato bhIShmaH kurushreShThaH si.nhavadvinadanmuhuH . 
dhana~njayaratha.n shIghraM sharavarShairavAkirat .. 40..\\
kShaNena sa rathastasya sahayaH sahasArathiH . 
sharavarSheNa mahatA na praGYAyata ki.n chana .. 41..\\
vAsudevastvasambhrAnto dhairyamAsthAya sAtvataH . 
chodayAmAsa tAnashvAnvitunnAnbhIShmasAyakaiH .. 42..\\
tataH pArtho dhanurgR^ihya divya.n jaladanisvanam . 
pAtayAmAsa bhIShmasya dhanushchhittvA shitaiH sharaiH .. 43..\\
sa chchhinnadhanvA kauravyaH punaranyanmahaddhanuH . 
nimeShAntaramAtreNa sajya.n chakre pitA tava .. 44..\\
vichakarSha tato dorbhyA.n dhanurjaladanisvanam . 
athAsya tadapi kruddhashchichchheda dhanurarjunaH .. 45..\\
tasya tatpUjayAmAsa lAghava.n shantanoH sutaH . 
sAdhu pArtha mahAbAho sAdhu kuntIsuteti cha .. 46..\\
samAbhAShyainamaparaM pragR^ihya ruchira.n dhanuH . 
mumocha samare bhIShmaH sharAnpArtharathaM prati .. 47..\\
adarshayadvAsudevo hayayAne paraM balam . 
moghAnkurva~nsharA.nstasya maNDalAni vidarshayan .. 48..\\
shushubhAte naravyAghrau bhIShmapArthau sharakShatau . 
govR^iShAviva sa.nrabdhau viShANollikhitA~Nkitau .. 49..\\
vAsudevastu samprekShya pArthasya mR^iduyuddhatAm . 
bhIShma.n cha sharavarShANi sR^ijantamanisha.n yudhi .. 50..\\
pratapantamivAdityaM madhyamAsAdya senayoH . 
varAnvarAnvinighnantaM pANDuputrasya sainikAn .. 51..\\
yugAntamiva kurvANaM bhIShma.n yaudhiShThire bale . 
nAmR^iShyata mahAbAhurmAdhavaH paravIrahA .. 52..\\
utsR^ijya rajataprakhyAnhayAnpArthasya mAriSha . 
kruddho nAma mahAyogI prachaskanda mahArathAt . 
abhidudrAva bhIShma.n sa bhujapraharaNo balI .. 53..\\
pratodapANistejasvI si.nhavadvinadanmuhuH . 
dArayanniva padbhyA.n sa jagatI.n jagatIshvaraH .. 54..\\
krodhatAmrekShaNaH kR^iShNo jighA.nsuramitadyutiH . 
grasanniva cha chetA.nsi tAvakAnAM mahAhave .. 55..\\
dR^iShTvA mAdhavamAkrande bhIShmAyodyantamAhave . 
hato bhIShmo hato bhIShma iti tatra sma sainikAH . 
kroshantaH prAdravansarve vAsudevabhayAnnarAH .. 56..\\
pItakausheyasa.nvIto maNishyAmo janArdanaH . 
shushubhe vidravanbhIShma.n vidyunmAlI yathAmbudaH .. 57..\\
sa si.nha iva mAta~Nga.n yUtharShabha ivarShabham . 
abhidudrAva tejasvI vinadanyAdavarShabhaH .. 58..\\
tamApatanta.n samprekShya puNDarIkAkShamAhave . 
asambhrama.n raNe bhIShmo vichakarSha mahaddhanuH . 
uvAcha chaina.n govindamasambhrAntena chetasA .. 59..\\
ehyehi puNDarIkAkSha devadeva namo.astu te . 
mAmadya sAtvatashreShTha pAtayasva mahAhave .. 60..\\
tvayA hi deva sa~NgrAme hatasyApi mamAnagha . 
shreya eva para.n kR^iShNa loke.amuShminnihaiva cha . 
sambhAvito.asmi govinda trailokyenAdya sa.nyuge .. 61..\\
anvageva tataH pArthastamanudrutya keshavam . 
nijagrAha mahAbAhurbAhubhyAmparigR^ihya vai .. 62..\\
nigR^ihyamANaH pArthena kR^iShNo rAjIvalochanaH . 
jagAma chainamAdAya vegena puruShottamaH .. 63..\\
pArthastu viShTabhya balAchcharaNau paravIrahA . 
nijaghrAha hR^iShIkesha.n kathaM chiddashame pade .. 64..\\
tata enamuvAchArtaH krodhaparyAkulekShaNam . 
niHshvasanta.n yathA nAgamarjunaH paravIrahA .. 65..\\
nivartasva mahAbAho nAnR^ita.n kartumarhasi . 
yattvayA kathitaM pUrvaM na yotsyAmIti keshava .. 66..\\
mithyAvAdIti lokastvA.n kathayiShyati mAdhava . 
mamaiSha bhAraH sarvo hi haniShyAmi yatavratam .. 67..\\
shape mAdhava sakhyena satyena sukR^itena cha . 
anta.n yathA gamiShyAmi shatrUNAM shatrukarshana .. 68..\\
adyaiva pashya durdharShaM pAtyamAnaM mahAvratam . 
tArApatimivApUrNamantakAle yadR^ichchhayA .. 69..\\
mAdhavastu vachaH shrutvA phalgunasya mahAtmanaH . 
na ki.n chiduktvA sakrodha Aruroha rathaM punaH .. 70..\\
tau rathasthau naravyAghrau bhIShmaH shAntanavaH punaH . 
vavarSha sharavarSheNa megho vR^iShTyA yathAchalau .. 71..\\
prANAMshchAdatta yodhAnAM pitA devavratastava . 
gabhastibhirivAdityastejA.nsi shishirAtyaye .. 72..\\
yathA kurUNA.n sainyAni babha~nja yudhi pANDavaH . 
tathA pANDavasainyAni babha~nja yudhi te pitA .. 73..\\
hatavidrutasainyAstu nirutsAhA vichetasaH . 
nirIkShituM na shekuste bhIShmamapratima.n raNe . 
madhya.n gatamivAdityaM pratapanta.n svatejasA .. 74..\\
te vadhyamAnA bhIShmeNa kAleneva yugakShaye . 
vIkShA.n chakrurmahArAja pANDavA bhayapIDitAH .. 75..\\
trAtAraM nAdhyagachchhanta gAvaH pa~NkagatA iva . 
pipIlikA iva kShuNNA durbalA balinA raNe .. 76..\\
mahArathaM bhArata duShpradharShaM 
sharaughiNaM pratapantaM narendrAn . 
bhIShmaM na shekuH prativIkShitu.n te 
sharArchiSha.n sUryamivAtapantam .. 77..\\
vimR^idnatastasya tu pANDusenAm 
asta.n jagAmAtha sahasrarashmiH . 
tato balAnA.n shramakarshitAnAM 
mano.avahAraM prati sambabhUva .. 78..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 103}
 sa~njaya uvAcha

yudhyatAmeva teShA.n tu bhAskare.astamupAgate . 
sandhyA samabhavadghorA nApashyAma tato raNam .. 1..\\
tato yudhiShThiro rAjA sandhyA.n sandR^ishya bhArata . 
vadhyamAnaM bala.n chApi bhIShmeNAmitraghAtinA .. 2..\\
muktashastraM parAvR^ittaM palAyanaparAyaNam . 
bhIShma.n cha yudhi sa.nrabdhamanuyAntaM mahArathAn .. 3..\\
somakAMshcha jitAndR^iShTvA nirutsAhAnmahArathAn . 
chintayitvA chira.n dhyAtvA avahAramarochayat .. 4..\\
tato.avahAra.n sainyAnA.n chakre rAjA yudhiShThiraH . 
tathaiva tava sainyAnAmavahAro hyabhUttadA .. 5..\\
tato.avahAra.n sainyAnA.n kR^itvA tatra mahArathAH . 
nyavishanta kurushreShTha sa~NgrAme kShatavikShatAH .. 6..\\
bhIShmasya samare karma chintayAnAstu pANDavAH . 
nAlabhanta tadA shAntiM bhR^ishaM bhIShmeNa pIDitAH .. 7..\\
bhIShmo.api samare jitvA pANDavAnsaha sR^i~njayaiH . 
pUjyamAnastava sutairvandyamAnashcha bhArata .. 8..\\
nyavishatkurubhiH sArdha.n hR^iShTarUpaiH samantataH . 
tato rAtriH samabhavatsarvabhUtapramohinI .. 9..\\
tasminrAtrimukhe ghore pANDavA vR^iShNibhiH saha . 
sR^i~njayAshcha durAdharShA mantrAya samupAvishan .. 10..\\
AtmaniHshreyasa.n sarve prAptakAlaM mahAbalAH . 
mantrayAmAsuravyagrA mantranishchayakovidAH .. 11..\\
tato yudhiShThiro rAjA mantrayitvA chiraM nR^ipa . 
vAsudeva.n samudvIkShya vAkyametaduvAcha ha .. 12..\\
pashya kR^iShNa mahAtmAnaM bhIShmaM bhImaparAkramam . 
gajaM nalavanAnIva vimR^idnantaM balaM mama .. 13..\\
na chaivainaM mahAtmAnamutsahAmo nirIkShitum . 
lelihyamAna.n sainyeShu pravR^iddhamiva pAvakam .. 14..\\
yathA ghoro mahAnAgastakShako vai viSholbaNaH . 
tathA bhIShmo raNe kR^iShNa tIShkNashastraH pratApavAn .. 15..\\
gR^ihItachApaH samare vimu~nchaMshcha shitA~nsharAn . 
shakyo jetu.n yamaH kruddho vajrapANishcha devarAT .. 16..\\
varuNaH pAshabhR^idvApi sagado vA dhaneshvaraH . 
na tu bhIShmaH susa~NkruddhaH shakyo jetuM mahAhave .. 17..\\
so.ahameva.n gate kR^iShNa nimagnaH shokasAgare . 
Atmano buddhidaurbalyAdbhIShmamAsAdya sa.nyuge .. 18..\\
vana.n yAsyAmi durdharSha shreyo me tatra vai gatam . 
na yuddha.n rochaye kR^iShNa hanti bhIShmo hi naH sadA .. 19..\\
yathA prajvalita.n vahniM pata~NgaH samabhidravan . 
ekato mR^ityumabhyeti tathAhaM bhIShmamIyivAn .. 20..\\
kShayaM nIto.asmi vArShNeya rAjyahetoH parAkramI . 
bhrAtarashchaiva me shUrAH sAyakairbhR^ishapIDitAH .. 21..\\
matkR^ite bhrAtR^isauhArdAdrAjyAtprabhraMshana.n gatAH . 
parikliShTA yathA kR^iShNA matkR^ite madhusUdana .. 22..\\
jIvitaM bahu manye.aha.n jIvita.n hyadya durlabham . 
jIvitasyAdya sheSheNa chariShye dharmamuttamam .. 23..\\
yadi te.ahamanugrAhyo bhrAtR^ibhiH saha keshava . 
svadharmasyAvirodhena tadudAhara keshava .. 24..\\
etachchhrutvA vachastasya kAruNyAdbahuvistaram . 
pratyuvAcha tataH kR^iShNaH sAntvayAno yudhiShThiram .. 25..\\
dharmaputra viShAda.n tvaM mA kR^ithAH satyasa~Ngara . 
yasya te bhrAtaraH shUrA durjayAH shatrusUdanAH .. 26..\\
arjuno bhImasenashcha vAyvagnisamatejasau . 
mAdrIputrau cha vikrAntau tridashAnAmiveshvarau .. 27..\\
mA.n vA niyu~NkShva sauhArdAdyotsye bhIShmeNa pANDava . 
tvatprayukto hyaha.n rAjankiM na kuryAM mahAhave .. 28..\\
haniShyAmi raNe bhIShmamAhUya puruSharShabham . 
pashyatA.n dhArtarAShTrANA.n yadi nechchhati phalgunaH .. 29..\\
yadi bhIShme hate rAja~njayaM pashyasi pANDava . 
hantAsmyekarathenAdya kuruvR^iddhaM pitAmaham .. 30..\\
pashya me vikrama.n rAjanmahendrasyeva sa.nyuge . 
vimu~nchantaM mahAstrANi pAtayiShyAmi ta.n rathAt .. 31..\\
yaH shatruH pANDuputrANAM machchhatruH sa na saMshayaH . 
madarthA bhavadarthA ye ye madIyAstavaiva te .. 32..\\
tava bhrAtA mama sakhA sambandhI shiShya eva cha . 
mA.nsAnyutkR^itya vai dadyAmarjunArthe mahIpate .. 33..\\
eSha chApi naravyAghro matkR^ite jIvita.n tyajet . 
eSha naH samayastAta tArayema parasparam . 
sa mAM niyu~NkShva rAjendra yAvaddvIpo bhavAmyaham .. 34..\\
pratiGYAtamupaplavye yattatpArthena pUrvataH . 
ghAtayiShyAmi gA~NgeyamityulUkasya saMnidhau .. 35..\\
parirakShya.n cha mama tadvachaH pArthasya dhImataH . 
anuGYAta.n tu pArthena mayA kAryaM na saMshayaH .. 36..\\
atha vA phalgunasyaiSha bhAraH parimito raNe . 
nihaniShyati sa~NgrAme bhIShmaM parapura~njayam .. 37..\\
ashakyamapi kuryAddhi raNe pArthaH samudyataH . 
tridashAnvA samudyuktAnsahitAndaityadAnavaiH . 
nihanyAdarjunaH sa~Nkhye kimu bhIShmaM narAdhipa .. 38..\\
viparIto mahAvIryo gatasattvo.alpajIvitaH . 
bhIShmaH shAntanavo nUna.n kartavyaM nAvabudhyate .. 39..\\

 yudhiShThira uvAcha

evametanmahAbAho yathA vadasi mAdhava . 
sarve hyete na paryAptAstava veganivAraNe .. 40..\\
niyata.n samavApsyAmi sarvameva yathepsitam . 
yasya me puruShavyAghra bhavAnnAtho mahAbalaH .. 41..\\
sendrAnapi raNe devA~njayeya.n jayatA.n vara . 
tvayA nAthena govinda kimu bhIShmaM mahAhave .. 42..\\
na tu tvAmanR^ita.n kartumutsahe svArthagauravAt . 
ayudhyamAnaH sAhAyya.n yathokta.n kuru mAdhava .. 43..\\
samayastu kR^itaH kashchidbhIShmeNa mama mAdhava . 
mantrayiShye tavArthAya na tu yotsye katha.n chana . 
duryodhanArthe yotsyAmi satyametaditi prabho .. 44..\\
sa hi rAjyasya me dAtA mantrasyaiva cha mAdhava . 
tasmAddevavrataM bhUyo vadhopAyArthamAtmanaH . 
bhavatA sahitAH sarve pR^ichchhAmo madhusUdana .. 45..\\
tadvaya.n sahitA gatvA bhIShmamAshu narottamam . 
ruchite tava vArShNeya mantraM pR^ichchhAma kauravam .. 46..\\
sa vakShyati hita.n vAkya.n tathyaM chaiva janArdana . 
yathA sa vakShyate kR^iShNa tathA kartAsmi sa.nyuge .. 47..\\
sa no jayasya dAtA cha mantrasya cha dhR^itavrataH . 
bAlAH pitrA vihInAshcha tena sa.nvardhitA vayam .. 48..\\
ta.n chetpitAmaha.n vR^iddhaM hantumichchhAmi mAdhava . 
pituH pitaramiShTa.n vai dhigastu kShatrajIvikAm .. 49..\\

 sa~njaya uvAcha

tato.abravInmahArAja vArShNeyaH kurunandanam . 
rochate me mahAbAho satata.n tava bhAShitam .. 50..\\
devavrataH kR^itI bhIShmaH prekShitenApi nirdahet . 
gamyatA.n sa vadhopAyaM praShTuM sAgaragAsutaH . 
vaktumarhati satya.n sa tvayA pR^iShTo visheShataH .. 51..\\
te vaya.n tatra gachchhAmaH praShTuM kurupitAmaham . 
praNamya shirasA chainaM mantraM pR^ichchhAma mAdhava . 
sa no dAsyati yaM mantra.n tena yotsyAmahe parAn .. 52..\\
eva.n saMmantrya vai vIrAH pANDavAH pANDupUrvaja . 
jagmuste sahitAH sarve vAsudevashcha vIryavAn . 
vimuktashastrakavachA bhIShmasya sadanaM prati .. 53..\\
pravishya cha tadA bhIShma.n shirobhiH pratipedire . 
pUjayanto mahArAja pANDavA bharatarShabha . 
praNamya shirasA chainaM bhIShma.n sharaNamanvayuH .. 54..\\
tAnuvAcha mahAbAhurbhIShmaH kurupitAmahaH . 
svAgata.n tava vArShNeya svAgataM te dhana~njaya . 
svAgata.n dharmaputrAya bhImAya yamayostathA .. 55..\\
ki.n kArya.n vaH karomyadya yuShmatprItivivardhanam . 
sarvAtmanA cha kartAsmi yadyapi syAtsuduShkaram .. 56..\\
tathA bruvANa.n gA~NgeyaM prItiyuktaM punaH punaH . 
uvAcha vAkya.n dInAtmA dharmaputro yudhiShThiraH .. 57..\\
katha.n jayema dharmaGYa katha.n rAjyaM labhemahi . 
prajAnA.n sa~NkShayo na syAtkatha.n tanme vadAbhibho .. 58..\\
bhavAnhi no vadhopAyaM bravItu svayamAtmanaH . 
bhavanta.n samare rAjanviShahema kathaM vayam .. 59..\\
na hi te sUkShmamapyasti randhra.n kurupitAmaha . 
maNDalenaiva dhanuShA sadA dR^ishyo.asi sa.nyuge .. 60..\\
nAdadAnamsandadhAna.n vikarShanta.n dhanurna cha . 
pashyAmastvA mahAbAho rathe sUryamiva sthitam .. 61..\\
narAshvarathanAgAnA.n hantAraM paravIrahan . 
ka ivotsahate hantu.n tvAM pumAnbharatarShabha .. 62..\\
varShatA sharavarShANi mahAnti puruShottama . 
kShayaM nItA hi pR^itanA bhavatA mahatI mama .. 63..\\
yathA yudhi jayeya.n tvA.n yathA rAjyaM bhavenmama . 
bhavetsainyasya vA shAntistanme brUhi pitAmaha .. 64..\\
tato.abravIchchhAntanavaH pANDavAnpANDupUrvaja . 
na katha.n chana kaunteya mayi jIvati sa.nyuge . 
yuShmAsu dR^ishyate vR^iddhiH satyametadbravImi vaH .. 65..\\
nirjite mayi yuddhe tu dhruva.n jeShyatha kauravAn . 
kShipraM mayi praharata yadIchchhatha raNe jayam . 
anujAnAmi vaH pArthAH praharadhva.n yathAsukham .. 66..\\
eva.n hi sukR^itaM manye bhavatAM vidito hyaham . 
hate mayi hata.n sarva.n tasmAdevaM vidhIyatAm .. 67..\\

 yudhiShThira uvAcha

brUhi tasmAdupAyaM no yathA yuddhe jayemahi . 
bhavanta.n samare kruddha.n daNDapANimivAntakam .. 68..\\
shakyo vajradharo jetu.n varuNo.atha yamastathA . 
na bhavAnsamare shakyaH sendrairapi surAsuraiH .. 69..\\

 bhIShma uvAcha

satyametanmahAbAho yathA vadasi pANDava . 
nAha.n shakyo raNe jetuM sendrairapi surAsuraiH .. 70..\\
Attashastro raNe yatto gR^ihItavarakArmukaH . 
nyastashastra.n tu mA.n rAjanhanyuryudhi mahArathAH .. 71..\\
niShkiptashastre patite vimuktakavachadhvaje . 
dravamANe cha bhIte cha tavAsmIti cha vAdini .. 72..\\
striyA.n strInAmadheye cha vikale chaikaputrake . 
aprasUte cha duShprekShye na yuddha.n rochate mama .. 73..\\
ima.n cha shR^iNu me pArtha sa~NkalpaM pUrvachintitam . 
ama~Ngalyadhvaja.n dR^iShTvA na yudhyeyaM kathaM chana .. 74..\\
ya eSha draupado rAja.nstava sainye mahArathaH . 
shikhaNDI samarAkA~NkShI shUrashcha samiti~njayaH .. 75..\\
yathAbhavachcha strI pUrvaM pashchAtpu.nstvamupAgataH . 
jAnanti cha bhavanto.api sarvametadyathAtatham .. 76..\\
arjunaH samare shUraH puraskR^itya shikhaNDinam . 
mAmeva vishikhaistUrNamabhidravatu daMshitaH .. 77..\\
ama~Ngalyadhvaje tasminstrIpUrve cha visheShataH . 
na prahartumabhIpsAmi gR^ihIteShu.n kathaM chana .. 78..\\
tadantara.n samAsAdya pANDavo mA.n dhana~njayaH . 
sharairghAtayatu kShipra.n samantAdbharatarShabha .. 79..\\
na taM pashyAmi lokeShu yo mA.n hanyAtsamudyatam . 
R^ite kR^iShNAnmahAbhAgAtpANDavAdvA dhana~njayAt .. 80..\\
eSha tasmAtpurodhAya ka.n chidanyaM mamAgrataH . 
mAM pAtayatu bIbhatsureva.n te vijayo bhavet .. 81..\\
etatkuruShva kaunteya yathokta.n vachanaM mama . 
tato jeShyasi sa~NgrAme dhArtarAShTrAnsamAgatAn .. 82..\\

 sa~njaya uvAcha

te.anuGYAtAstataH pArthA jagmuH svashibiraM prati . 
abhivAdya mahAtmAnaM bhIShma.n kurupitAmaham .. 83..\\
tathoktavati gA~Ngeye paralokAya dIkShite . 
arjuno duHkhasantaptaH savrIDamidamabravIt .. 84..\\
guruNA kulavR^iddhena kR^itapraGYena dhImatA . 
pitAmahena sa~NgrAme katha.n yotsyAmi mAdhava .. 85..\\
krIDatA hi mayA bAlye vAsudeva mahAmanAH . 
pA.nsurUShitagAtreNa mahAtmA paruShIkR^itaH .. 86..\\
yasyAhamadhiruhyA~NkaM bAlaH kila gadAgraja . 
tAtetyavochaM pitaraM pituH pANDormahAtmanaH .. 87..\\
nAha.n tAtastava pitustAto.asmi tava bhArata . 
iti mAmabravIdbAlye yaH sa vadhyaH kathaM mayA .. 88..\\
kAma.n vadhyatu me sainyaM nAhaM yotsye mahAtmanA . 
jayo vAstu vadho vA me katha.n vA kR^iShNa manyase .. 89..\\

 shrIkR^iShNa uvAcha

pratiGYAya vadha.n jiShNo purA bhIShmasya sa.nyuge . 
kShatradharme sthitaH pArtha kathaM naina.n haniShyasi .. 90..\\
pAtayaina.n rathAtpArtha vajrAhatamiva drumam . 
nAhatvA yudhi gA~Ngeya.n vijayaste bhaviShyati .. 91..\\
diShTametatpurA devairbhaviShyatyavashasya te . 
hantA bhIShmasya pUrvendra iti tanna tadanyathA .. 92..\\
na hi bhIShma.n durAdharSha.n vyAttAnanamivAntakam . 
tvadanyaH shaknuyAddhantumapi vajradharaH svayam .. 93..\\
jahi bhIShmaM mahAbAho shR^iNu cheda.n vacho mama . 
yathovAcha purA shakraM mahAbuddhirbR^ihaspatiH .. 94..\\
jyAyA.nsamapi chechchhakra guNairapi samanvitam . 
AtatAyinamAmantrya hanyAdghAtakamAgatam .. 95..\\
shAshvato.aya.n sthito dharmaH kShatriyANA.n dhana~njaya . 
yoddhavya.n rakShitavya.n cha yaShTavyaM chAnasUyubhiH .. 96..\\

 arjuna uvAcha

shikhaNDI nidhana.n kR^iShNa bhIShmasya bhavitA dhruvam . 
dR^iShTvaiva hi sadA bhIShmaH pA~nchAlya.n vinivartate .. 97..\\
te vayaM pramukhe tasya sthApayitvA shikhaNDinam . 
gA~NgeyaM pAtayiShyAma upAyeneti me matiH .. 98..\\
ahamanyAnmaheShvAsAnvArayiShyAmi sAyakaiH . 
shikhaNDyapi yudhA.n shreShTho bhIShmamevAbhiyAsyatu .. 99..\\
shruta.n te kurumukhyasya nAha.n hanyAM shikhaNDinam . 
kanyA hyeShA purA jAtA puruShaH samapadyata .. 100..\\

 sa~njaya uvAcha

ityevaM nishchaya.n kR^itvA pANDavAH sahamAdhavAH . 
shayanAni yathAsvAni bhejire puruSharShabhAH .. 101..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 104}
 dhr

katha.n shikhaNDI gA~Ngeyamabhyavartata sa.nyuge . 
pANDavAshcha tathA bhIShma.n tanmamAchakShva sa~njaya .. 1..\\

 s

tataH prabhAte vimale sUryasyodayanaM prati . 
vAdyamAnAsu bherIShu mR^ida~NgeShvAnakeShu cha .. 2..\\
dhmAyatsu dadhi varNeShu jalajeShu samantataH . 
shikhaNDinaM puraskR^itya niryAtAH pANDavA yudhi .. 3..\\
kR^itvA vyUhaM mahArAja sarvashatrunibarhaNam . 
shikhaNDI sarvasainyAnAmagra AsIdvishAM pate .. 4..\\
chakrarakShau tatastasya bhimasena dhana~njayau . 
pR^iShThato draupadeyAshcha saubhadrashchaiva vIryavAn .. 5..\\
sAtyakishchekitAnashcha teShA.n goptA mahArathaH . 
dhR^iShTadyumnastataH pashchAtpA~nchAlairabhirakShitaH .. 6..\\
tato yudhiShThiro rAjA yamAbhyA.n sahitaH prabhuH . 
prayayau si.nhanAdena nAdayanbharatarShabha .. 7..\\
virATastu tataH pashchAtsvena sainyena sa.nvR^itaH . 
drupadashcha mahArAja tataH pashchAdupAdravat .. 8..\\
kekayA bhrAtaraH pa~ncha dhR^iShTaketushcha vIryavAn . 
jaghanaM pAlayAmAsa pANDusainyasya bhArata .. 9..\\
eva.n vyUhya mahatsainyaM pANDavAstava vAhinIm . 
abhyadravanta sa~NgrAme tyaktvA jIvitamAtmanaH .. 10..\\
tathaiva kuravo rAjanbhIShma.n kR^itvA mahAbalam . 
agrataH sarvasainyAnAM prayayuH pANDavAnprati .. 11..\\
putraistava durAdharShai rakShitaH sumahAbalaiH . 
tato droNo maheShvAsaH putrashchAsya mahArathaH .. 12..\\
bhagadattastataH pashchAdgajAnIkena sa.nvR^itaH . 
kR^ipashcha kR^ipa varmA cha bhagadattamanuvratau .. 13..\\
kAmbojarAjo balavA.nstataH pashchAtsudakShiNaH . 
mAgadhashcha jayatsenaH saubalashcha bR^ihadbalaH .. 14..\\
tathetere maheShvAsAH susharmapramukhA nR^ipAH . 
jaghanaM pAlayAmAsustava sainyasya bhArata .. 15..\\
divase divase prApte bhIShmaH shAntanavo yudhi . 
AsurAnakarodvyUhAnpaishAchAnatha rAkShasAn .. 16..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n tava teShAM cha bhArata . 
anyonyaM nighnatA.n rAjanyamarAShTra vivardhanam .. 17..\\
arjuna pramukhAH pArthAH puraskR^itya shikhaNDinam . 
bhIShma.n yuddhe.abhyavartanta kiranto vividhA~nsharAn .. 18..\\
tatra bhArata bhImena pIDitAstAvakAH sharaiH . 
rudhiraughapariklinnAH paraloka.n yayustadA .. 19..\\
nakulaH sahadevashcha sAtyakishcha mahArathaH . 
tava sainya.n samAsAdya pIDayAmAsurojasA .. 20..\\
te vadhyamAnAH samare tAvakA bharatarShabha . 
nAshaknuvanvArayituM pANDavAnAM mahadbalam .. 21..\\
tatastu tAvaka.n sainyaM vadhyamAnaM samantataH . 
samprAdravaddisho rAjankAlyamAnaM mahArathaiH .. 22..\\
trAtAraM nAdhyagachchhanta tAvakA bharatarShabha . 
vadhyamAnAH shitairANaiH pANDavaiH saha sR^i~njayaiH .. 23..\\

 dhr

pIDyamAnaM balaM pArthairdR^iShTvA bhIShmaH parAkramI . 
yadakArShIdraNe kruddhastanmamAchakShva sa~njaya .. 24..\\
katha.n vA pANDavAnyuddhe pratyudyAtaH parantapaH . 
vinighnansomakAnvIrA.nstanmamAchakShva sa~njaya .. 25..\\

 s

AchakShe te mahArAja yadakArShItpitAmahaH . 
pIDite tava putrasya sainye pANDava sR^i~njayaiH .. 26..\\
prahR^iShTamanasaH shUrAH pANDavAH pANDupUrvaja . 
abhyavartanta nighnantastava putrasya vAhinIm .. 27..\\
ta.n vinAshaM manuShyendra naravAraNavAjinAm . 
nAmR^iShyata tadA bhIShmaH sainyaghAta.n raNe paraiH .. 28..\\
sa pANDavAnmaheShvAsaH pA~nchAlAMshcha sa sR^i~njayAn . 
abhyadravata durdharShastyaktvA jIvitamAtmanaH .. 29..\\
sa pANDavAnAM pravarAnpa~ncha rAjanmahArathAn . 
AttashastrAnraNe yattAnvArayAmAsa sAyakaiH . 
nArAchairvatsadantaishcha shitaira~njalikaistathA .. 30..\\
nijaghne samare kruddho hastyashvamamitaM bahu . 
rathino.apAtayadrAjanrathebhyaH puruSharShabhaH .. 31..\\
sAdinashchAshvapR^iShThebhyaH padAtIMshcha samAgatAn . 
gajArohAngajebhyashcha pareShA.n vidadhadbhayam .. 32..\\
tameka.n samare bhIShma.n tvaramANaM mahAratham . 
pANDavAH samavartanta vajrapANimivAsurAH .. 33..\\
shakrAshanisamasparshAnvimu~nchannishikA~nsharAn . 
dikShvadR^ishyata sarvAsu ghora.n sandharayanvapuH .. 34..\\
maNDalIkR^itamevAsya nitya.n dhanuradR^ishyata . 
sa~NgrAme yudhyamAnasya shakrachApanibhaM mahat .. 35..\\
taddR^iShTvA samare karma tava putrA vishAM pate . 
vismayaM paramaM prAptAH pitAmahamapUjayan .. 36..\\
pArthA vimanaso bhUtvA praikShanta pitara.n tava . 
yudhyamAna.n raNe shUraM viprachItimivAmarAH . 
na chaina.n vArayAmAsurvyAttAnanamivAntakam .. 37..\\
dashame.ahani samprApte rathAnIka.n shikhaNDinaH . 
adahannishitairbANaiH kR^iShNa vartmeva kAnanam .. 38..\\
ta.n shikhaNDI tribhirbANairabhyavidhyatstanAntare . 
AshIviShamiva kruddha.n kAlasR^iShTamivAntakam .. 39..\\
sa tenAtibhR^isha.n viddhaH prekShya bhIShmaH shikhaNDinam . 
anichchhannapi sa~NkruddhaH prahasannidamabravIt .. 40..\\
kAmamabhyAsavA mA vA na tvA.n yotsye katha.n chana . 
yaiva hi tva.n kR^itA dhAtrA saiva hi tva.n shikhaNDinI .. 41..\\
tasya tadvachana.n shrutvA shikhaNDI krodhamUrchhitaH . 
uvAcha bhIShma.n samare sR^ikkiNI parilehihan .. 42..\\
jAnAmi tvAM mahAbAho kShatriyANA.n kShayaM karam . 
mayA shruta.n cha te yuddhaM jAmadagnyena vai saha .. 43..\\
divyashcha te prabhAvo.aya.n sa mayA bahushaH shrutaH . 
jAnannapi prabhAva.n te yotsye.adyAhaM tvayA saha .. 44..\\
pANDavAnAM priya.n kurvannAtmanash cha narottama . 
adya tvA yodhayiShyAmi raNe puruShasattama .. 45..\\
dhruva.n cha tvA haniShyAmi shape satyena te.agrataH . 
etachchhrutvA vacho mahya.n yatkShama.n tatsamAchara .. 46..\\
kAmamabhyAsavA mA vA na me jIvanvimokShyase . 
sudR^iShTaH kriyatAM bhIShma loko.aya.n samiti~njaya .. 47..\\
evamuktvA tato bhIShmaM pa~nchabhirnataparvabhiH . 
avidhyata raNe rAjanpraNunna.n vAkyasAyakaiH .. 48..\\
tasya tadvachana.n shrutvA savyasAchI parantapaH . 
kAlo.ayamiti sa~ncintya shikhaNDinamachodayat .. 49..\\
aha.n tvAmanuyAsyAmi parAnvidrAvaya~nsharaiH . 
abhidrava susa.nrabdho bhIShmaM bhImaparAkramam .. 50..\\
na hi te sa.nyuge pIDA.n shaktaH kartuM mahAbalaH . 
tasmAdadya mahAbAho vIra bhIShmamabhidrava .. 51..\\
ahatvA samare bhIShma.n yadi yAsyasi mAriSha . 
avahAsyo.asya lokasya bhaviShyasi mayA saha .. 52..\\
nAvahAsyA yathA vIra bhavema paramAhave . 
tathA kuru raNe yatna.n sAdhayasva pitAmaham .. 53..\\
aha.n te rakShaNa.n yuddhe kariShyAmi parantapa . 
vArayanrathinaH sarvAnsAdhayasva pitAmaham .. 54..\\
droNa.n cha droNaputraM cha kR^ipaM chAtha suyodhanam . 
chitrasena.n vikarNa.n cha saindhavaM cha jayadratham .. 55..\\
vindAnuvindAvAvantyau kAmboja.n cha sudakShiNam . 
bhagadatta.n tathA shUraM mAgadhaM cha mahAratham .. 56..\\
saumadatti.n raNe shUramArshyashR^i~Ngi.n cha rAkShasam . 
trigartarAja.n cha raNe saha sarvairmahArathaiH . 
ahamAvArayiShyAmi veleva makarAkayam .. 57..\\
kurUMshcha sahitAnsarvAnye chaiShA.n sainikAH sthitAH . 
nivArayiShyAmi raNe sAdhayasva pitAmaham .. 58..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 105}
 dhr

katha.n shikhaNDI gA~NgeyamabhyadhAvatpitAmaham . 
pA~nchAlyaH samare kruddho dharmAtmAna.n yatavratam .. 1..\\
ke.arakShanpANDavAnIke shikhaNDinamudAyudham . 
tvaramANAstvarA kAle jigIShanto mahArathAH .. 2..\\
katha.n shAntanavo bhIShmaH sa tasmindamashe.ahani . 
ayudhyata mahAvIryaH pANDavaiH saha sR^i~njayaiH .. 3..\\
na mR^iShyAmi raNe bhIShmaM pratyudyAta.n shikhaNDinam . 
kachchinna rathabha~Ngo.asya dhanurvAshIryatAsyataH .. 4..\\

 s

nAshIryata dhanustasya rathabha~Ngo nachApyabhUt . 
yudhyamAnasya sa~NgrAme bhIShmasya bharatarShabha . 
nighnataH samare shatrU~nsharaiH saMnataparvabhiH .. 5..\\
anekashatasAhasrAstAvakAnAM mahArathAH . 
rathadanti gaNA rAjanhayAshchaiva susajjitAH . 
abhyavartanta yuddhAya puraskR^itya pitAmaham .. 6..\\
yathApratiGYa.n kauravya sa chApi samiti~njayaH . 
pArthAnAmakarodbhIShmaH satata.n samitikShayam .. 7..\\
yudhyamAnaM maheShvAsa.n vinighnantaM parA~nsharaiH . 
pA~nchAlAH pANDavaiH sArdha.n sarva evAbhyavArayan .. 8..\\
dashame.ahani samprApte tatApa ripuvAhinIm . 
kIryamANA.n shitairbANaiH shatasho.atha sahasrashaH .. 9..\\
na hi bhIShmaM maheShvAsaM pANDavAH pANDupUrvaja . 
ashaknuvanraNe jetuM pAshahastamivAntakam .. 10..\\
athopAyAnmahArAja savyasAchI parantapaH . 
trAsayanrathinaH sarvAnbIbhatsuraparAjitaH .. 11..\\
sinhavadvinadannuchchairdhanurjyA.n vikShipanmuhuH . 
sharaughAnvisR^ijanpArtho vyacharatkAlavadraNe .. 12..\\
tasya shabdena vitrastAstAvakA bharatarShabha . 
si.nhasyeva mR^igA rAjanvyadravanta mahAbhayAt .. 13..\\
jayantaM pANDava.n dR^iShTvA tvatsainyaM chAbhipIDitam . 
duryodhanastato bhIShmamabravIdbhR^ishapIDitaH .. 14..\\
eSha pANDurutastAta shvetAshvaH kR^iShNasArathiH . 
dahate mAmakAnsarvAnkR^iShNa vartmeva kAnanam .. 15..\\
pashya sainyAni gA~Ngeya dravamANAni sarvashaH . 
pANDavena yudhA.n shreShTha kAlyamAnAni sa.nyuge .. 16..\\
yathA pashugaNAnAlaH sa~NkAlayati kAnane . 
tathedaM mAmaka.n sainya.n kAlyate shatrutApana .. 17..\\
dhana~njaya sharairbhagna.n dravamANamitastataH . 
bhImo hyeSha durAdharSho vidrAvayati me balam .. 18..\\
sAtyakishchekitAnashcha mAdrIputrau cha pANDavau . 
abhimanyushcha vikrAnto vAhinI.n dahate mama .. 19..\\
dhR^iShTadyumnastathA shUro rAkShasashcha ghaTotkachaH . 
vyadrAvayetA.n sahasA sainyaM mama mahAbalau .. 20..\\
vadhyamAnasya sainyasya sarvairetairmahAbalaiH . 
nAnyA.n gatiM prapashyAmi sthAne yuddhe cha bhArata .. 21..\\
R^ite tvAM puruShavyAghra devatulyaparAkrama . 
paryAptashcha bhavAnkShipraM pIDitAnA.n gatirbhava .. 22..\\
evamukto mahArAja pitA devavratastava . 
chintayitvA muhUrta.n tu kR^itvA nishchayamAtmanaH . 
tava sandharayanputramabravIchchhantanoH sutaH .. 23..\\
duryodhana vijAnIhi sthiro bhava vishAM pate . 
pUrvakAla.n tava mayA pratiGYAtaM mahAbala .. 24..\\
hatvA dashasahasrANi kShatriyANAM mahAtmanAm . 
sa~NgrAmAdvyapayAtavyametatkarma mamAhnikam . 
iti tatkR^itavAMshchAha.n yathoktaM bharatarShabha .. 25..\\
adya chApi mahatkarma prakariShye mahAhave . 
aha.n vA nihataH shiShye haniShye vAdya pANDavAn .. 26..\\
adya te puruShavyAghra pratimokShye R^iNaM mahat . 
bhartR^ipiNDa kR^ita.n rAjannihataH pR^itanA mukhe .. 27..\\
ityuktvA bharatashreShThaH kShatriyAnpratapa~nsharaiH . 
AsasAda durAdharShaH pANDavAnAmanIkinIm .. 28..\\
anIkamadhye tiShThanta.n gA~NgeyaM bharatarShabha . 
AshIviShamiva kruddhaM pANDavAH paryavArayan .. 29..\\
dashame.ahani tasmi.nstu darshaya~nshaktimAtmanaH . 
rAja~nshatasahasrANi so.avadhItkurunandana .. 30..\\
pa~nchAlAnA.n cha ye shreShThA rAjaputrA mahAbalAH . 
teShAmAdatta tejA.nsi jala.n sUrya ivAMshubhiH .. 31..\\
hatvA dashasahasrANi ku~njarANA.n tarasvinAm . 
sArohaNAM mahArAja hayAnA.n chAyutaM punaH .. 32..\\
pUrNe shatasahasre dve padAtInAM narottamaH . 
prajajvAla raNe bhIShmo vidhUma iva pAvakaH .. 33..\\
na chainaM pANDaveyAnA.n ke chichchhekurnirIkShitum . 
uttaraM mArgamAsthAya tapantamiva bhAskaram .. 34..\\
te pANDaveyAH sa.nrabdhA maheShvAsena pIDitAH . 
vadhAyAbhyadravanbhIShma.n sR^i~njayAshcha mahArathAH .. 35..\\
sa yudhyamAno bahubhirbhIShmaH shAntanavastadA . 
avakIrNo mahAbAhuH shailo meghairivAsitaiH .. 36..\\
putrAstu tava gA~Ngeya.n samantAtparyavArayan . 
mahatyA senayA sArdha.n tato yuddhamavartata .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 106}
 s

arjunastu raNe rAjandR^iShTvA bhIShmasya vikramam . 
shikhaNDinamathovAcha samabhyehi pitAmaham .. 1..\\
na chApi bhIstvayA kAryA bhIShmAdadya katha.n chana . 
ahamena.n sharaistIkShNaiH pAtayiShye rathottamAt .. 2..\\
evamuktastu pArthena shikhaNDI bharatarShabha . 
abhyadravata gA~Ngeya.n shrutvA pArthasya bhAShitam .. 3..\\
dhR^iShTadyumnastathA rAjansaubhadrashcha mahArathaH . 
hR^iShTAvAdravatAM bhIShma.n shrutvA pArthasya bhAShitam .. 4..\\
virATadrupadau vR^iddhau kuntibhojashcha daMshitaH . 
abhyadravata gA~NgeyaM putrasya tava pashyataH .. 5..\\
nakulaH sahadevashcha dharmarAjashcha vIryavAn . 
tathetarANi sainyAni sarvANyeva vishAM pate . 
samAdravanta gA~Ngeya.n shrutvA pArthasya bhAShitam .. 6..\\
pratyudyayustAvakAshcha sametAstAnmahArathAn . 
yathAshakti yathotsAha.n tanme nigadataH shR^iNu .. 7..\\
chitraseno mahArAja chekitAna.n samabhyayAt . 
bhIShma prepsu.n raNe yAntaM vR^iShaM vyAghrashishuryathA .. 8..\\
dhR^iShTadyumnaM mahArAja bhIShmAntikamupAgamam . 
tvaramANo raNe yatta.n kR^itavarmA nyavArayat .. 9..\\
bhImasena.n susa~Nkruddha.n gA~Ngeyasya vadhaiShiNam . 
tvaramANo mahArAja saumadattirnyavArayat .. 10..\\
tathaiva nakula.n vIra.n kirantaM sAyakAnbahUn . 
vikarNo vArayAmAsa ichchhanbhIShmasya jIvitam .. 11..\\
sahadeva.n tathA yAnta.n yattaM bhIShmarathaM prati . 
vArayAmAsa sa~NkruddhaH kR^ipaH shAradvato yudhi .. 12..\\
rAkShasa.n krUrakarmANaM bhaimaseniM mahAbalam . 
bhIShmasya nidhanaM prepsu.n durmukho.abhyadravadbalI .. 13..\\
sAtyaki.n samare kruddhamArshyashR^i~NgiravArayat . 
abhimanyuM mahArAja yAntaM bhIShmarathaM prati . 
sudakShiNo mahArAja kAmbojaH pratyavArayat .. 14..\\
virATadrupadau vR^iddhau sametAvarimardanau . 
ashvatthAmA tataH kruddho vArayAmAsa bhArata .. 15..\\
tathA pANDusuta.n jyeShThaM bhIShmasya vadhakA~NkShiNam . 
bhAradvAjo raNe yatto dharmaputramavArayat .. 16..\\
arjuna.n rabhasaM yuddhe puraskR^itya shikhaNDinam . 
bhIShma prepsuM mahArAja tApayanta.n disho dasha . 
duHshAsano maheShvAso vArayAmAsa sa.nyuge .. 17..\\
anye cha tAvakA yodhAH pANDavAnAM mahArathAn . 
bhIShmAyAbhimukha.n yAtAnvArayAmAsurAhave .. 18..\\
dhR^iShTadyumnastu sainyAni prAkroshata punaH punaH . 
abhidravata sa.nrabdhA bhIShmamekaM mahAbalam .. 19..\\
eSho.arjuno raNe bhIShmaM prayAti kurunandanaH . 
abhidravata mA bhaiShTa bhIShmo na prApsyate hi vaH .. 20..\\
arjuna.n samare yoddhuM notsahetApi vAsavaH . 
kimu bhIShmo raNe vIrA gatasattvo.alpajIvitaH .. 21..\\
iti senApateH shrutvA pANDavAnAM mahArathAH . 
abhyadravanta sa.nhR^iShTA gA~Ngeyasya rathaM prati .. 22..\\
AgachchhatastAnsamare vAryoghAnprabalAniva . 
nyavArayanta sa.nhR^iShTAstAvakAH puruSharShabhAH .. 23..\\
duHshAsano mahArAja bhaya.n tyaktvA mahArathaH . 
bhIShmasya jIvitAkA~NkShI dhana~njayamupAdravat .. 24..\\
tathaiva pANDavAH shUrA gA~Ngeyasya rathaM prati . 
abhyadravanta sa~NgrAme tava putrAnmahArathAn .. 25..\\
tatrAdbhutamapashyAma chitrarUpa.n vishAM pate . 
duHshAsana rathaM prApto yatpArtho nAtyavartata .. 26..\\
yathA vArayate velA kShubhita.n vai mahArNavam . 
tathaiva pANDava.n kruddhaM tava putro nyavArayat .. 27..\\
ubhau hi rathinA.n shreShThAvubhau bhArata durjayau . 
ubhau chandrArkasadR^ishau kAntyA dIptyA cha bhArata .. 28..\\
tau tathA jAtasa.nrambhAvanyonyavadhakA~NkShiNau . 
samIyaturmahAsa~Nkhye maya shakrau yathA purA .. 29..\\
duHshAsano mahArAja pANDava.n vishikhaistribhiH . 
vAsudeva.n cha viMshatyA tADayAmAsa sa.nyuge .. 30..\\
tato.arjuno shatenAjau nArAchAnA.n samArpayat . 
te tasya kavachaM bhittvA papuH shoNitamAhave .. 31..\\
duHshAsanastataH kruddhaH pArtha.n vivyAdha pa~nchabhiH . 
lalATe bharatashreShTha sharaiH saMnataparvabhiH .. 32..\\
lalaTasthaistu tairbANaiH shushubhe pANDavottamaH . 
yathA merurmahArAja shR^i~NgairatyarthamuchchhritaiH .. 33..\\
so.atividdho maheShvAsaH putreNa tava dhanvinA . 
vyarAjata raNe pArthaH kiMshukaH puShpavAniva .. 34..\\
duHshAsana.n tataH kruddhaH pIDayAmAsa pANDavaH . 
parvaNIva susa~Nkruddho rAhurugro nishAkaram .. 35..\\
pIDyamAno balavatA putrastava vishAM pate . 
vivyAdha samare pArtha.n ka~NkapatraiH shilAshitaiH .. 36..\\
tasya pArtho dhanushchhittvA tvaramANaH parAkramI . 
AjaghAna tataH pashchAtputra.n te navabhiH sharaiH .. 37..\\
so.anyatkArmukamAdAya bhIShmasya pramukhe sthitaH . 
arjunaM pa~nchaviMshatyA bAhvorurasi chArpayat .. 38..\\
tasya kruddho mahArAja pANDavaH shatrukarshanaH . 
apraiShIdvishikhAnghorAnyamadaNDopamAnbahUn .. 39..\\
aprAptAneva tAnbANAMsh chichchheda tanayastava . 
yatamAnasya pArthasya tadadbhutamivAbhavat . 
pArtha.n cha nishitairbANairavidhyattanayastava .. 40..\\
tataH kruddho raNe pArthaH sharAnsandhAya kArmuke . 
preShayAmAsa samare svarNapu~NkhA~nshilAshitAn .. 41..\\
nyamajja.nste mahArAja tasya kAye mahAtmanaH . 
yathA ha.nsA mahArAja taDAgaM prApya bhArata .. 42..\\
pIDitashchaiva putraste pANDavena mahAtmanA . 
hitvA pArtha.n raNe tUrNaM bhIShmasya rathamAshrayat . 
agAdhe majjatastasya dvIpo bhIShmo.abhavattadA .. 43..\\
pratilabhya tataH sa~nj~nAM putrastava vishAM pate . 
avArayattataH shUro bhUya eva parAkramI .. 44..\\
sharaiH sunishitaiH pArtha.n yathA vR^itraH purandaram . 
nirbibheda mahAvIryo vivyathe naiva chArjunAt .. 45..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 107}
 s

sAtyaki.n daMshita.n yuddhe bhIShmAyAbhyudyataM tadA . 
ArshyashR^i~NgirmaheShvAso vArayAmAsa sa.nyuge .. 1..\\
mAdhavastu susa~Nkruddho rAkShasaM navabhiH sharaiH . 
AjaghAna raNe rAjanprahasanniva bhArata .. 2..\\
tathaiva rAkShaso rAjanmAdhavaM nishitaiH sharaiH . 
ardayAmAsa rAjendra sa~NkruddhaH shinipu~Ngavam .. 3..\\
shaineyaH sharasa~Ngha.n tu preShayAmAsa sa.nyuge . 
rAkShasAya susa~Nkruddho mAdhavaH pari vIrahA .. 4..\\
tato rakSho mahAbAhu.n sAtyaktiM satyavikramam . 
vivyAdha vishikhairtIkShNaiH si.nhanAdaM nanAda cha .. 5..\\
mAdhavastu bhR^isha.n viddho rAkShasena raNe tadA . 
dhairyamAlambya tejasvI jahAsa cha nanAda cha .. 6..\\
bhagadattastataH kruddho mAdhavaM nishitaiH sharaiH . 
tADayAmAsa samare tottrairiva mahAgajam .. 7..\\
vihAya rAkShasa.n yuddhe shaineyo rathinAM varaH . 
prAgjyotiShAya chikShepa sharAnsaMnataparvaNaH .. 8..\\
tasya prAgjyotiSho rAjA mAdhavasya mahaddhanuH . 
chichchheda shitadhAreNa bhallena hR^itahastavat .. 9..\\
athAnyaddhanurAdAya vegavatparavIrahA . 
bhagadatta.n raNe kruddho vivyAdha nishitaiH sharaiH .. 10..\\
so.atividdho maheShvAsaH sR^ikkiNI sa.nlihanmuhuH . 
shakti.n kanakavaiDUrya bhUShitAmAyasI dR^iDhAm . 
yamadaNDopamA.n ghorAM prAhiNotsAtyakAya vai .. 11..\\
tAmApatantA.n sahasA tasya bAhorbaleritAm . 
sAtyakiH samare rAja.nstridhA chichchheda sAyakaiH . 
sA papAta tadA bhUmau maholkeva hataprabhA .. 12..\\
shakti.n vinihatA.n dR^iShTvA putrastava vishAM pate . 
mahatA rathavaMshena vArayAmAsa mAdhavam .. 13..\\
tathA parivR^ita.n dR^iShTvA vArShNeyAnAM mahAratham . 
duryodhano bhR^isha.n hR^iShTo bhrAtR^InsarvAnuvAcha ha .. 14..\\
tathA kuruta kauravyA yathA vaH sAtyako yudhi . 
na jIvanpratiniryAti mahato.asmAdrathavrajAt . 
asminhate hataM manye pANDavAnAM mahadbalam .. 15..\\
tattatheti vachastasya parigR^ihya mahArathAH . 
shaineya.n yodhayAmAsurbhIShmasya pramukhe tadA .. 16..\\
abhimanyu.n tadAyAntaM bhIShmAyAbhyudyataM mR^idhe . 
kAmbojarAjo balavAnvArayAmAsa sa.nyuge .. 17..\\
ArjunirnR^ipati.n viddhvA shairaH saMnataparvabhiH . 
punareva chatuHShaShTyA rAjanvivyAdha taM nR^ipam .. 18..\\
sudakShiNastu samare kArShNi.n vivyAdha pa~nchabhiH . 
sArathi.n chAsya navabhirichchhanbhIShmasya jIvitam .. 19..\\
tadyuddhamAsItsumahattayostatra parAkrame . 
yadabhyadhAvadgA~Ngeya.n shikhaNDI shatrutApanaH .. 20..\\
virATadrupadau vR^iddhau vArayantau mahAchamUm . 
bhIShma.n cha yudhi sa.nrabdhAvAdravantau mahArathau .. 21..\\
ashvatthAmA tataH kruddhaH samAyAdrathasattamaH . 
tataH pravavR^ite yuddha.n tava teShAM cha bhArata .. 22..\\
virATo dashabhirbhallairAjaghAna parantapa . 
yatamAnaM maheShvAsa.n drauNimAhavashobhinam .. 23..\\
drupadashcha tribhirbANairvivyAdha nishitaistathA . 
guruputra.n samAsAdya bhIShmasya purataH sthitam .. 24..\\
ashvatthAmA tatastau tu vivyAdha dashabhiH sharaiH . 
virATadrupadau vR^iddhau bhIShmaM prati samudyatau .. 25..\\
tatrAdbhutamapashyAma vR^iddhayoshcharitaM mahat . 
yaddrauNeH sAyakAnghorAnpratyavArayatA.n yudhi .. 26..\\
sahadeva.n tathA yAntaM kR^ipaH shAradvato.abhyayAt . 
yathA nAgo vane nAgaM matto mattamupAdravat .. 27..\\
kR^ipashcha samare rAjanmAdrIputraM mahAratham . 
AjaghAna sharaistUrNa.n saptatyA rukmabhUShaNaiH .. 28..\\
tasya mAdrI sutashchApa.n dvidhA chichchheda sAyakaiH . 
athaina.n chinna dhanvAna.n vivyAdha navabhiH sharaiH .. 29..\\
so.anyatkArmukamAdAya samare bhArasAdhanam . 
mAdrIputra.n susa.nhR^iShTo dashabhirnishitaiH sharaiH . 
AjaghAnorasi kruddha ichchhanbhIShmasya jIvitam .. 30..\\
tathaiva pANDavo rAja~nshAradvatamamarShaNam . 
AjaghAnorasi kruddho bhIShmasya vadhakA~NkShayA . 
tayoryuddha.n samabhavadghorarUpaM bhayAvaham .. 31..\\
nakula.n tu raNe kruddha.n vikarNaH shatrutApanaH . 
vivyAdha sAyakaiH ShaShTyA rakShanbhIShmasya jIvitam .. 32..\\
nakulo.api bhR^isha.n viddhastava putreNa dhanvinA . 
vikarNa.n sapta saptatyA nirbibheda shilImukhaiH .. 33..\\
tatra tau narashArdUlau goShThe govR^iShabhAviva . 
anyonya.n jaghnaturvIrau goShThe govR^iShabhAviva .. 34..\\
ghaTotkacha.n raNe yattaM nighnanta.n tava vAhinIm . 
durmukhaH samare prAyAdbhIShmahetoH parAkramI .. 35..\\
haiDimbastu tato rAjandurmukha.n shatrutApanam . 
AjaghAnorasi kruddho navatyA nishitaiH sharaiH .. 36..\\
bhImasena suta.n chApi durmukhaH sumukhaiH sharaiH . 
ShaShTyA vIro nadanhR^iShTo vivyAdha raNamUrdhani .. 37..\\
dhR^iShTadyumna.n raNe yAntaM bhIShmasya vadhakA~NkShiNam . 
hArdikyo vArayAmAsa rakShanbhIShmasya jIvitam .. 38..\\
vArShNeyaH pArShata.n shUraM viddhvA pa~nchabhirAyasaiH . 
punaH pa~nchAshatA tUrNamAjaghAna stanAntare .. 39..\\
tathaiva pArShato rAjanhArdikyaM navabhiH sharaiH . 
vivyAdha nishitaistIkShNaiH ka~Nkapatra parichchhadaiH .. 40..\\
tayoH samabhavadyuddhaM bhIShmahetormahAraNe . 
anyonyAtishayairyukta.n yathA vR^itra mahendrayoH .. 41..\\
bhImasenamathAyAntaM bhIShmaM prati mahAbalam . 
bhUrishravAbhyayAttUrNa.n tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 42..\\
saumadattiratho bhImamAjaghAna stanAntare . 
nArAchena sutIkShNena rukmapu~Nkhena sa.nyuge .. 43..\\
uraHsthena babhau tena bhImasenaH pratApavAn . 
skanda shaktyA yathA krau~nchaH purA nR^ipatisattama .. 44..\\
tau sharAnsUryasa~NkAshAnkarmAra parimArjitAn . 
anyonyasya raNe kruddhau chikShipAte muhurmuhuH .. 45..\\
bhImo bhIShma vadhAkAnShkI saumadattiM mahAratham . 
tathA bhIShma jaye gR^idhnuH saumadattishcha pANDavam . 
kR^itapratikR^ite yattau yodhayAmAsatU raNe .. 46..\\
yudhiShThiraM mahArAja mahatyA senayA vR^itam . 
bhIShmAyAbhimukha.n yAntaM bhAradvAjo nyavArayat .. 47..\\
droNasya rathanirghoShaM parjanyaninadopamam . 
shrutvA prabhadrakA rAjansamakampanta mAriSha .. 48..\\
sA senA mahatI rAjanpANDuputrasya sa.nyuge . 
droNena vAritA yattA na chachAla padAtpadam .. 49..\\
chekitAna.n raNe kruddhaM bhIShmaM prati janeshvara . 
chitrasenastava sutaH kruddha rUpamavArayat .. 50..\\
bhIShmahetoH parAkrAntashchitraseno mahArathaH . 
chekitAnaM para.n shaktyA yodhayAmAsa bhArata .. 51..\\
tathaiva chekitAno.api chitrasenamayodhayat . 
tadyuddhamAsItsumahattayostatra parAkrame .. 52..\\
arjuno vAryamANastu bahushastanayena te . 
vimukhIkR^itya putra.n te tava senAM mamarda ha .. 53..\\
duHshAsano.api parayA shaktyA pArthamavArayat . 
kathaM bhIShmaM paro hanyAditi nishchitya bhArata .. 54..\\
sA vadhyamAnA samare putrasya tava vAhinI . 
loDyate rathibhiH shreShThaistatra tatraiva bhArata .. 55..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 108}
 s

atha vIro maheShvAso mattavAraNavikramaH . 
samAdAya mahachchApaM mattavAraNavAraNam .. 1..\\
vidhunvAno dhanuHshreShTha.n drAvayANo mahArathAn . 
pR^itanAM pANDaveyAnAM pAtayAno mahArathaH .. 2..\\
nimittAni nimittaGYaH sarvato vIkShya vIryavAn . 
pratapantamanIkAni droNaH putramabhAShata .. 3..\\
aya.n sa divasastAta yatra pArtho mahArathaH . 
jighA.nsuH samare bhIShmaM para.n yatna.n kariShyati .. 4..\\
utpatanti hi me bANA dhanuH prasphuratIva me . 
yogamastANi gachchhanti krUre me vartate matiH .. 5..\\
dikShu shAntAsu ghorANi vyAharanti mR^igadvijAH . 
nIchairgR^idhrA nilIyante bhAratAnA.n chamUM prati .. 6..\\
naShTaprabha ivAdityaH sarvato lohitA dishaH . 
rasate vyathate bhUmiranuShTanati vAhanam .. 7..\\
ka~NkA gR^idhrA balAkAshcha vyAharanti muhurmuhuH . 
shivAshchAshiva nirghoShA vedayantyo mahadbhayam .. 8..\\
papAta mahatI choklA madhyenAditya maNDalAt . 
sa kabandhashcha parigho bhAnumAvR^itya tiShThati .. 9..\\
pariveShastathA ghorashchandrabhAskarayorabhUt . 
vedayAno bhaya.n ghora.n rAGYAM dehAvakartanam .. 10..\\
devatAyatanasthAshcha kauravendrasya devatAH . 
kampante cha hasante cha nR^ityanti cha rudanti cha .. 11..\\
apasavya.n grahAshchakruralakShmANaM nishAkaram . 
avAkshirAshcha bhagavAnudatiShThata chandramAH .. 12..\\
vapUMShi cha narendrANA.n vigatAnIva lakShaye . 
dhArtarAShTrasya sainyeShu na cha bhrAjanti daMshitaH .. 13..\\
senayorubhayoshchaiva samantAchchhrUyate mahAn . 
pA~nchajanyasya nirghoSho gANDIvasya cha nisvanaH .. 14..\\
dhruvamAsthAya bIbhatsuruttamAstrANi sa.nyuge . 
apAsyAnyAnraNe yodhAnabhyasyati pitAmaham .. 15..\\
hR^iShyanti romakUpAni sIdatIva cha me manaH . 
chintayitvA mahAbAho bhIShmArjunasamAgamam .. 16..\\
ta.n chaiva nikR^itipraGYaM pA~nchAlyaM pApachetasam . 
puraskR^itya raNe pArtho bhIShmasyAyodhana.n gataH .. 17..\\
abravIchcha purA bhIShmo nAha.n hanyAM shikhaNDinam . 
strI hyeShA vihitA dhAtrA daivAchcha sa punaH pumAn .. 18..\\
ama~Ngalyadhvajashchaiva yAGYasenirmahArathaH . 
na chAma~Ngala ketoH sa praharedApagA sutaH .. 19..\\
etadvichintayAnasya praGYA sIdati me bhR^isham . 
adyaiva tu raNe pArthaH kuruvR^iddhamupAdravat .. 20..\\
yudhiShThirasya cha krodho bhIShmArjunasamAgamaH . 
mama chAstrAbhisa.nrambhaH prajAnAmashubha.n dhruvam .. 21..\\
manasvI balavA~nshUraH kR^itAstro dR^iDhavikramaH . 
dUrapAtI dR^iDheShushcha nimittaGYashcha pANDavaH .. 22..\\
ajeyaH samare chaiva devairapi sa vAsavaiH . 
balavAnbuddhimAMshchaiva jitaklesho yudhA.n varaH .. 23..\\
vijayI cha raNe nityaM bhairavAstrashcha pANDavaH . 
tasya mArgaM pariharandruta.n gachchha yatavratam .. 24..\\
pashya chaitanmahAbAho vaishasa.n samupasthitam . 
hemachitrANi shUrANAM mahAnti cha shubhAni cha .. 25..\\
kavachAnyavadIryante sharaiH saMnataparvabhiH . 
chhidyante cha dhvajAgrANi tomarANi dhanUMShi cha .. 26..\\
prAsAshcha vimalAstIkShNAH shaktyashcha kanakojjvalAH . 
vaijayantyashcha nAgAnA.n sa~Nkruddhena kirITinA .. 27..\\
nAya.n sa.nrakShitu.n kAlaH prANAnputropajIvibhiH . 
yAhi svargaM puraskR^itya yashase vijayAya cha .. 28..\\
hayanAgarathAvartAM mahAghorA.n sudustarAm . 
rathena sa~NgrAmanadI.n taratyeSha kapidhvajaH .. 29..\\
brahmaNyatA damo dAna.n tapashcha charitaM mahat . 
ihaiva dR^ishyate rAGYo bhrAtA yasya dhana~njayaH .. 30..\\
bhImasenashcha balavAnmAdrIputrau cha pANDavau . 
vAsudevashcha vArShNeyo yasya nAtho vyavasthitaH .. 31..\\
tasyaiSha manyuprabhavo dhArtarAShTrasya durmateH . 
tapo dagdhasharIrasya kopo dahati bhAratAn .. 32..\\
eSha sandR^ishyate pArtho vAsudeva vyapAshrayaH . 
dArayansarvasainyAni dhArtarAShTrANi sarvashaH .. 33..\\
etadAlokyate sainya.n kShobhyamANaM kirITinA . 
mahorminaddha.n sumahattimineva nadI mukham .. 34..\\
hAhA kila kilA shabdAH shrUyante cha chamUmukhe . 
yAhi pA~nchAla dAyAdamaha.n yAsye yudhiShThiram .. 35..\\
durlabha.n hyantaraM rAGYo vyUhasyAmita tejasaH . 
samudrakukShipatima.n sarvato.atirathaiH sthitaiH .. 36..\\
sAtyakishchAbhimanyushcha dhR^iShTadyumnavR^ikodarau . 
parirakShanti rAjAna.n yamau cha manujeshvaram .. 37..\\
upendra sadR^ishaH shyAmo mahAshAla ivodgataH . 
eSha gachchhatyanIkAni dvitIya iva phalgunaH .. 38..\\
uttamAstrANi chAdatsva gR^ihItvAnyanmahaddhanuH . 
pArshvato yAhi rAjAna.n yudhyasva cha vR^ikodaram .. 39..\\
ko hi nechchhetpriyaM putra.n jIvanta.n shAshvatIH samAH . 
kShatradharmaM puraskR^itya tatastvA viniyujmahe .. 40..\\
eSha chApi raNe bhIShmo dahate vai mahAchamUm . 
yuddhe susadR^ishastAta yamasya varuNasya cha .. 41..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 109}
 s

bhagadattaH kR^ipaH shalyaH kR^itavarmA cha sAtvataH . 
vindAnuvindAvAvantyau saindhavashcha jayadrathaH .. 1..\\
chitraseno vikarNashcha tathA durmarShaNo yuvA . 
dashaite tAvakA yodhA bhImasenamayodhayan .. 2..\\
mahatyA senayA yuktA nAnAdeshasamutthayA . 
bhIShmasya samare rAjanprArthayAnA mahadyashaH .. 3..\\
shalyastu navabhirbANairbhImasenamatADayat . 
kR^itavarmA tribhirbANaiH kR^ipashcha navabhiH sharaiH .. 4..\\
chitraseno vikarNashcha bhagadattashcha mAriSha . 
dashabhirdashabhirbhallairbhImasenamatADayan .. 5..\\
saindhavashcha tribhirbANairjatru deshe.abhyatAdayat . 
vindAnuvindAvAvantyau pa~nchabhiH pa~nchabhiH sharaiH . 
durmarShaNashcha viMshatyA pANDavaM nishitaiH sharaiH .. 6..\\
sa tAnsarvAnmahArAja bhrAjamAnAnpR^ithakpR^ithak . 
pravIrAnsarvalokasya dhArtarAShTrAnmahArathAn . 
vivyAdha bahubhirbANairbhImaseno mahAbalaH .. 7..\\
shalyaM pa~nchAshatA viddhvA kR^itavarmANamaShTabhiH . 
kR^ipasya sa shara.n chApaM madhye chichchheda bhArata . 
athaina.n chhinnadhanvAnaM punarvivyAdha pa~nchabhiH .. 8..\\
vindAnuvindau cha tathA tribhistribhiratATayat . 
durmarShaNa.n cha viMshatyA chitrasenaM cha pa~nchabhiH .. 9..\\
vikarNa.n dashabhirbANaiH pa~nchabhish cha jayadratham . 
viddhvA bhImo.anadaddhR^iShTaH saindhava.n cha punastribhiH .. 10..\\
athAnyaddhanurAdAya gautamo rathinA.n varaH . 
bhIma.n vivyAdha sa.nrabdho dashabhirnishitaiH sharaiH .. 11..\\
sa viddho bahubhirbANaistottrairiva mahAdvipaH . 
tataH kruddho mahAbAhurbhImasenaH pratApavAn . 
gautama.n tADayAmAsa sharairbahubhirAhave .. 12..\\
saindhavasya tathAshvAMshcha sArathi.n cha tribhiH sharaiH . 
prAhiNonmR^ityulokAya kAlAntakasamadyutiH .. 13..\\
hatAshvAttu rathAttUrNamavaplutya mahArathaH . 
sharAMshchikShepa nishitAnbhImasenasya sa.nyuge .. 14..\\
tasya bhImo dhanurmadhye dvAbhyA.n chichchheda bhArata . 
bhallAbhyAM bharatashreShTha saindhavasya mahAtmanaH .. 15..\\
sa chhinnadhanvA viratho hatAshvo hatasArathiH . 
chitrasenaratha.n rAjannAruroha tvarAnvitaH .. 16..\\
atyadbhuta.n raNe karmakR^itavA.nstatra pANDavaH . 
mahArathA~nsharairviddhvA vArayitvA mahArathaH . 
viratha.n saindhava.n chakre sarvalokasya pashyataH .. 17..\\
nAtIva mamR^iShe shalyo bhImasenasya vikramam . 
sa sandhAya sharA.nstIkShNAnkarmAra parimArjitAn . 
bhIma.n vivyAdha saptatyA tiShTha tiShTheti chAbravIt .. 18..\\
kR^ipashcha kR^itavarmA cha bhagadattashcha mAriSha . 
vindAnuvindAvAvantyau chitrasenashcha sa.nyuge .. 19..\\
durmarShaNo vikarNashcha sindhurAjashcha vIryavAn . 
bhIma.n te vivyadhustUrNa.n shalya hetorarindamAH .. 20..\\
sa tu tAnprativivyAdha pa~nchabhiH pa~nchabhiH sharaiH . 
shalya.n vivyAdha saptatyA punashcha dashabhiH sharaiH .. 21..\\
ta.n shalyo navabhirviddhvA punarvivyAdha pa~nchabhiH . 
sArathi.n chAsya bhallena gADha.n vivyAdha marmaNi .. 22..\\
vishoka.n vIkShya nirbhinnaM bhImasenaH pratApavAn . 
madrarAja.n tribhirbANairbAhvorurasi chArpayat .. 23..\\
tathetarAnmaheShvAsA.nstribhirtribhirajihmagaiH . 
tADayAmAsa samare si.nhavachcha nanAda cha .. 24..\\
te hi yattA maheShvAsAH pANDava.n yuddhadurmadam . 
tribhistribhirakuNThAgrairbhR^ishaM marmasvatADayan .. 25..\\
to.atividdho maheShvAso bhImaseno na vivyathe . 
parvato vAridhArAbhirvarShamANairivAmbudaiH .. 26..\\
shalya.n cha navabhirbANairbhR^isha.n viddhvA mahAyashAH . 
prAgjyotiSha.n shatenAjau rAjanvivyAdha vai dR^iDham .. 27..\\
tatastu sa shara.n chApa.n sAtvatasya mahAtmanaH . 
kShurapreNa sutIkShNena chichchheda hR^itahastavat .. 28..\\
athAnyaddhanurAdAya kR^itavarmA vR^ikodaram . 
AjaghAna bhruvormadhye nArAchena parantapa .. 29..\\
bhImastu samare viddhvA shalyaM navabhirAyasaiH . 
bhagadatta.n tribhishchaiva kR^itavarmANamaShTabhiH .. 30..\\
dvAbhyA.n dvAbhyAM cha vivyAdha gautamaprabhR^itInrathAn . 
te tu ta.n samare rAjanvivyadhurnishitaiH sharaiH .. 31..\\
sa tathA pIDyamAno.api sarvatastairmahArathaiH . 
matvA tR^iNena tA.nstulyAnvichachAra gatavyathaH .. 32..\\
te chApi rathinA.n shreShThA bhImAya nishitA~nsharAn . 
preShayAmAsuravyagrAH shatasho.atha sahasrashaH .. 33..\\
tasya shaktiM mahAvegaM bhagadatto mahArathaH . 
chikShepa samare vIraH svarNadaNDAM mahAdhanAm .. 34..\\
tomara.n saindhavo rAjA paTTiSha.n cha mahAbhuvaH . 
shataghnI.n cha kR^ipo rAja~nshara.n shalyashcha sa.nyuge .. 35..\\
athetare maheShvAsAH pa~ncha pa~ncha shilImukhAn . 
bhImasena.n samuddishya preShayAmAsurojasA .. 36..\\
tomara.n sa dvidhA chakre kShurapreNAnilAtmajaH . 
paTTisha.n cha tribhirbANaishchichchheda tilakANDavat .. 37..\\
sa bibheda shataghnI.n cha navabhiH ka~NkapatribhiH . 
madrarAjaprayukta.n cha sharaM chhittvA mahAbalaH .. 38..\\
shakti.n chichchheda sahasA bhagadatteritA.n raNe . 
tathetarA~nsharAnghorA~nsharaiH saMnataparvabhiH .. 39..\\
bhImaseno raNashlAghI tridhaikaika.n samAchchhinat . 
tAMshcha sarvAnmaheShvAsA.nstribhistribhiratADayat .. 40..\\
tato dhana~njayastatra vartamAne mahAraNe . 
jagAma sa rathenAjau bhIma.n dR^iShTvA mahAratham . 
nighnanta.n samare shatrUnyodhayAna.n cha sAyakaiH .. 41..\\
tau tu tatra mahAtmAnau sametau vIkShya pANDavau . 
nAshasha.nsurjaya.n tatra tAvakAH puruSharShabha .. 42..\\
athArjuno raNe bhIShma.n yodhayanvai mahAratham . 
bhIShmasya nidhanAkA~NkShI puraskR^itya shikhaNDinam .. 43..\\
AsasAda raNe yodhA.nstAvakAndasha bhArata . 
ye sma bhIma.n raNe rAjanyodhayanto vyavasthitAH . 
bIbhatsustAnathAvidhyadbhImasya priyakAmyayA .. 44..\\
tato duryodhano rAjA susharmANamachodayat . 
arjunasya vadhArthAya bhImasenasya chobhayoH .. 45..\\
susharmangachchha shIghra.n tvaM balaughaiH parivAritaH . 
jahi pANDusutAvetau dhana~njaya vR^ikodarau .. 46..\\
tachchhrutvA shAsana.n tasya trigartaH prasthalAdhipaH . 
abhidrutya raNe bhImamarjuna.n chaiva dhanvinau .. 47..\\
rathairanekasAhasraiH parivavre samantataH . 
tataH pravavR^ite yuddhamarjunasya paraiH saha .. 48..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 110}
 s

arjunastu raNe shalya.n yatamAnaM mahAratham . 
chhAdayAmAsa samare sharaiH saMnataparvabhiH .. 1..\\
susharmANa.n kR^ipaM chaiva tribhistribhiravidhyata . 
prAgjyotiSha.n cha samare saindhavaM cha jayadratham .. 2..\\
chitrasena.n vikarNa.n cha kR^itavarmANameva cha . 
durmarShaNa.n cha rAjendra Avantyau cha mahArathau .. 3..\\
ekaika.n tribhirAnarchhatka~NkabarhiNa vAjitaiH . 
sharairatiratho yuddhe pIDayanvAhinI.n tava .. 4..\\
jayadratho raNe pArthaM bhittvA bhArata sAyakaiH . 
bhIma.n vivyAdha tarasA chitrasena rathe sthitaH .. 5..\\
shalyashcha samare jiShNu.n kR^ipashcha rathinA.n varaH . 
vivyadhAte mahAbAhuM bahudhA marmabhedibhiH .. 6..\\
chitrasenAdayashchaiva putrAstava vishAM pate . 
pa~nchabhiH pa~nchabhistUrNa.n sa.nyuge nishitaiH sharaiH . 
Ajaghnurarjuna.n sa~Nkhye bhImasena.n cha mAriSha .. 7..\\
tau tatra rathinA.n shreShThau kaunteyau bharatarShabhau . 
apIDayetA.n samare trigartAnAM mahadbalam .. 8..\\
susharmApi raNe pArtha.n viddhvA bahubhirAyasaiH . 
nanAda balavannAdaM nAdayanvai nabhastalam .. 9..\\
anye cha rathinaH shUrA bhImasenadhana~njayau . 
vivyadhurnishitairbANai rukmapu~NkhairajihmagaiH .. 10..\\
teShA.n tu rathinAM madhye kaunteyau rathinA.n varau . 
krIDamAnau rathodArau chitrarUpau vyarochatAm . 
AmiShepsU gavAM madhye si.nhAviva balotkaTau .. 11..\\
chhittvA dhanUMShi vIrANA.n sharAMshcha bahudhA raNe . 
pAtayAmAsaturvIrau shirA.nsi shatasho nR^iNAm .. 12..\\
rathAshcha bahavo bhagnA hayAshcha shatasho hatAH . 
gajAshcha sa gajArohAH petururvyAM mahAmR^idhe .. 13..\\
rathinaH sAdinashchaiva tatra tatra nisUditAH . 
dR^ishyante bahudhA rAjanveShTamAnAH samantataH .. 14..\\
hatairgajapadAtyoghairvAjibhishcha nisUditaiH . 
rathaishcha bahudhA bhagnaiH samAstIryata medinI .. 15..\\
chhatraishcha bahudhA chhinnairdhvajaishcha vinipAtitaiH . 
a~Nkushairapaviddhaishcha paristomaishcha bhArata .. 16..\\
keyUraira~NgadairhArai rA~NkavairmR^iditaistathA . 
uShNIShairapaviddhaishcha chAmaravyajanairapi .. 17..\\
tatra tatrApaviddhaishcha bAhubhishchandanokShitaiH . 
Urubhishcha narendrANA.n samAstIryata medinI .. 18..\\
tatrAdbhutamapashyAma raNe pArthasya vikramam . 
sharaiH sa.nvArya tAnvIrAnnijaghAna bala.n tava .. 19..\\
putrastu tava ta.n dR^iShTvA bhImArjunasamAgamam . 
gA~Ngeyasya rathAbhyAshamupajagme mahAbhaye .. 20..\\
kR^ipashcha kR^itavarmA cha saindhavashcha jayadrathaH . 
vindAnuvindAvAvantyAvAjagmuH sa.nyuga.n tadA .. 21..\\
tato bhImo maheShvAsaH phalgunashcha mahArathaH . 
kauravANA.n chamUM ghorAM bhR^ishaM dudruvatU raNe .. 22..\\
tato barhiNavAjAnAmayutAnyarbudAni cha . 
dhana~njayarathe tUrNaM pAtayanti sma sa.nyuge .. 23..\\
tatastA~nsharajAlena saMnivArya mahArathAn . 
pArthaH samantAtsamare preShayAmAsa mR^ityave .. 24..\\
shalyastu samare jiShNu.n krIDanniva mahArathaH . 
AjaghAnorasi kruddho bhallaiH saMnataparvabhiH .. 25..\\
tasya pArtho dhanushchhittvA hastAvApa.n cha pa~nchabhiH . 
athaina.n sAyakaistIkShNairbhR^ishaM vivyAdha marmaNi .. 26..\\
athAnyaddhanurAdAya samare bhara sAdhanam . 
madreshvaro raNe jiShNu.n tADayAmAsa roShitaH .. 27..\\
tribhiH sharairmahArAja vAsudeva.n cha pa~nchabhiH . 
bhImasena.n cha navabhirbAhvorurasi chArpayat .. 28..\\
tato droNo mahArAja mAgadhashcha mahArathaH . 
duryodhana samAdiShTau ta.n deshamupajagmatuH .. 29..\\
yatra pArtho mahArAja bhImasenashcha pANDavaH . 
kauravyasya mahAsenA.n jaghnatustau mahArathau .. 30..\\
jayatsenastu samare bhImaM bhImAyudha.n yuvA . 
vivyAdha nishitairbANairaShTabhirbharatarShabha .. 31..\\
taM bhImo dashabhirviddhvA punarvivyAdha saptabhiH . 
sArathi.n chAsya bhallena rathanIDAdapAharat .. 32..\\
udbhrAntaisturagaiH so.ata dravamANaiH samantataH . 
mAgadho.apahR^ito rAjA sarvasainyasya pashyataH .. 33..\\
droNastu vivara.n labdhvA bhImasenaM shilImukhaiH . 
vivyAdha bANaiH sushitaiH pa~nchaShaShTyA tamAyasaiH .. 34..\\
taM bhImaH samarashlAghI guruM pitR^isama.n raNe . 
vivyAdha navabhirbhallaistathA ShaShTyA cha bhArata .. 35..\\
arjunastu susharmANa.n viddhvA bahubhirAyasaiH . 
vyadhamattasya tatsainyaM mahAbhrANi yathAnilaH .. 36..\\
tato bhIShmashcha rAjA cha saubalashcha bR^ihadbalaH . 
abhyadravanta sa~NkruddhA bhImasenadhana~njayau .. 37..\\
tathaiva pANDavAH shUrA dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
abhyadravanraNe bhIShma.n vyAditAsyamivAntakam .. 38..\\
shikhaNDI tu samAsAdya bhAratAnAM pitAmaham . 
abhyadravata sa.nhR^iShTo bhaya.n tyaktvA yatavratam .. 39..\\
yudhiShThira mukhAH pArthAH puraskR^itya shikhaNDinam . 
ayodhayanraNe bhIShma.n sa.nhatA saha sR^i~njayaiH .. 40..\\
tathaiva tAvakAH sarve puraskR^itya yatavratam . 
shikhaNDipramukhAnpArthAnyodhayanti sma sa.nyuge .. 41..\\
tataH pravavR^ite yuddha.n kauravANAM bhayAvaham . 
tatra pANDusutaiH sArdhaM bhIShmasya vijayaM prati .. 42..\\
tAvakAnA.n raNe bhIShmo glaha AsIdvishAM pate . 
tatra hi dyUtamAyAta.n vijayAyetarAya vA .. 43..\\
dhR^iShTadyumno mahArAja sarvasainyAnyachodayat . 
abhidravata gA~NgeyaM mA bhaiShTa narasattamAH .. 44..\\
senApativachaH shrutvA pANDavAnA.n varUthinI . 
bhIShmamevAbhyayAttUrNaM prANA.nstyaktvA mahAhave .. 45..\\
bhIShmo.api rathinA.n shreShThaH pratijagrAha tA.n chamUm . 
ApatantIM mahArAja velAmiva mahodadhiH .. 46..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 111}
 dhR^itarAShTra uvAcha

katha.n shAntanavo bhIShmo dashame.ahani sa~njaya . 
ayudhyata mahAvIryaiH pANDavaiH sahasR^i~njayaiH .. 1..\\
kuravashcha katha.n yuddhe pANDavAnpratyavArayan . 
AchakShva me mahAyuddhaM bhIShmasyAhavashobhinaH .. 2..\\

 sa~njaya uvAcha

kuravaH pANDavaiH sArdha.n yathAyudhyanta bhArata . 
yathA cha tadabhUdyuddha.n tatte vakShyAmi shR^iNvataH .. 3..\\
preShitAH paralokAya paramAstraiH kirITinA . 
ahanyahani samprAptAstAvakAnA.n rathavrajAH .. 4..\\
yathApratiGYa.n kauravyaH sa chApi samiti~njayaH . 
pArthAnAmakarodbhIShmaH satata.n samitikShayam .. 5..\\
kurubhiH sahitaM bhIShma.n yudhyamAnaM mahAratham . 
arjuna.n cha sapA~nchAlyaM dR^iShTvA saMshayitA janAH .. 6..\\
dashame.ahani tasmi.nstu bhIShmArjunasamAgame . 
avartata mahAraudraH satata.n samitikShayaH .. 7..\\
tasminnayutasho rAjanbhUyashcha sa parantapaH . 
bhIShmaH shAntanavo yodhA~njaghAna paramAstravit .. 8..\\
yeShAmaGYAtakalpAni nAmagotrANi pArthiva . 
te hatAstatra bhIShmeNa shUrAH sarve.anivartinaH .. 9..\\
dashAhAni tatastaptvA bhIShmaH pANDavavAhinIm . 
niravidyata dharmAtmA jIvitena parantapaH .. 10..\\
sa kShipra.n vadhamanvichchhannAtmano.abhimukhaM raNe . 
na hanyAM mAnavashreShThAnsa~NgrAme.abhimukhAniti .. 11..\\
chintayitvA mahAbAhuH pitA devavratastava . 
abhyAshasthaM mahArAja pANDava.n vAkyamabravIt .. 12..\\
yudhiShThira mahAprAGYa sarvashAstravishArada . 
shR^iNu me vachana.n tAta dharmya.n svargyaM cha jalpataH .. 13..\\
nirviNNo.asmi bhR^isha.n tAta dehenAnena bhArata . 
ghnatashcha me gataH kAlaH subahUnprANino raNe .. 14..\\
tasmAtpArthaM purodhAya pA~nchAlAnsR^i~njayA.nstathA . 
madvadhe kriyatA.n yatno mama chedichchhasi priyam .. 15..\\
tasya tanmatamAGYAya pANDavaH satyadarshanaH . 
bhIShmaM pratiyayau yattaH sa~NgrAme saha sR^i~njayaiH .. 16..\\
dhR^iShTadyumnastato rAjanpANDavashcha yudhiShThiraH . 
shrutvA bhIShmasya tA.n vAcha.n chodayAmAsaturbalam .. 17..\\
abhidravata yudhyadhvaM bhIShma.n jayata sa.nyuge . 
rakShitAH satyasandhena jiShNunA ripujiShNunA .. 18..\\
aya.n chApi maheShvAsaH pArShato vAhinIpatiH . 
bhImasenashcha samare pAlayiShyati vo dhruvam .. 19..\\
na vai bhIShmAdbhaya.n kiM chitkartavya.n yudhi sR^i~njayAH . 
dhruvaM bhIShma.n vijeShyAmaH puraskR^itya shikhaNDinam .. 20..\\
tathA tu samaya.n kR^itvA dashame.ahani pANDavAH . 
brahmalokaparA bhUtvA sa~njagmuH krodhamUrchhitAH .. 21..\\
shikhaNDinaM puraskR^itya pANDava.n cha dhana~njayam . 
bhIShmasya pAtane yatnaM parama.n te samAsthitAH .. 22..\\
tatastava sutAdiShTA nAnAjanapadeshvarAH . 
droNena sahaputreNa sahasenA mahAbalAH .. 23..\\
duHshAsanashcha balavAnsaha sarvaiH sahodaraiH . 
bhIShma.n samaramadhyasthaM pAlayA.n chakrire tadA .. 24..\\
tatastu tAvakAH shUrAH puraskR^itya yatavratam . 
shikhaNDipramukhAnpArthAnyodhayanti sma sa.nyuge .. 25..\\
chedibhishcha sapA~nchAlaiH sahito vAnaradhvajaH . 
yayau shAntanavaM bhIShmaM puraskR^itya shikhaNDinam .. 26..\\
droNaputra.n shinernaptA dhR^iShTaketustu pauravam . 
yudhAmanyuH sahAmAtya.n duryodhanamayodhayat .. 27..\\
virATastu sahAnIkaH sahasena.n jayadratham . 
vR^iddhakShatrasya dAyAdamAsasAda parantapaH .. 28..\\
madrarAjaM maheShvAsa.n sahasainyaM yudhiShThiraH . 
bhImasenAbhiguptashcha nAgAnIkamupAdravat .. 29..\\
apradhR^iShyamanAvArya.n sarvashastrabhR^itAM varam . 
droNaM prati yayau yattaH pA~nchAlyaH saha somakaiH .. 30..\\
karNikAradhvaja.n chApi si.nhaketurarindamaH . 
pratyujjagAma saubhadra.n rAjaputro bR^ihadbalaH .. 31..\\
shikhaNDina.n cha putrAste pANDavaM cha dhana~njayam . 
rAjabhiH samare sArdhamabhipeturjighA.nsavaH .. 32..\\
tasminnatimahAbhIme senayorvai parAkrame . 
sampradhAvatsvanIkeShu medinI samakampata .. 33..\\
tAnyanIkAnyanIkeShu samasajjanta bhArata . 
tAvakAnAM pareShA.n cha dR^iShTvA shAntanava.n raNe .. 34..\\
tatasteShAM prayatatAmanyonyamabhidhAvatAm . 
prAdurAsInmahA~nshabdo dikShu sarvAsu bhArata .. 35..\\
sha~NkhadundubhighoShaishcha vAraNAnA.n cha bR^i.nhitaiH . 
si.nhanAdaishcha sainyAnA.n dAruNaH samapadyata .. 36..\\
sA cha sarvanarendrANA.n chandrArkasadR^ishI prabhA . 
vIrA~NgadakirITeShu niShprabhA samapadyata .. 37..\\
rajomeghAshcha sa~njaGYuH shastravidyudbhirAvR^itAH . 
dhanuShA.n chaiva nirghoSho dAruNaH samapadyata .. 38..\\
bANasha~NkhapraNAdAshcha bherINA.n cha mahAsvanAH . 
rathagoShashcha sa~njagmuH senayorubhayorapi .. 39..\\
prAsashaktyR^iShTisa~Nghaishcha bANaughaishcha samAkulam . 
niShprakAshamivAkAsha.n senayoH samapadyata .. 40..\\
anyonya.n rathinaH peturvAjinashcha mahAhave . 
ku~njarAH ku~njarA~njaghnuH padAtIMshcha padAtayaH .. 41..\\
tadAsItsumahadyuddha.n kurUNAM pANDavaiH saha . 
bhIShmahetornaravyAghra shyenayorAmiShe yathA .. 42..\\
tayoH samAgamo ghoro babhUva yudhi bhArata . 
anyonyasya vadhArthAya jigIShUNA.n raNAjire .. 43..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 112}
 s

abhimanyurmahArAja tava putramayodhayat . 
mahatyA senayA yukto bhIShmahetoH parAkramI .. 1..\\
duryodhano raNe kArShNiM navabhirnava parvabhiH . 
AjaghAna raNe kruddhaH punashchaina.n tribhiH sharaiH .. 2..\\
tasya shakti.n raNe kArShNirmR^ityorghorAmiva svasAm . 
preShayAmAsa sa~Nkruddho duryodhana rathaM prati .. 3..\\
tAmApatantI.n sahasA ghorarUpAM vishAM pate . 
dvidhA chichchheda te putraH kShurapreNa mahArathaH .. 4..\\
tA.n shaktiM patitA.n dR^iShTvA kArShNiH paramakopanaH . 
duryodhana.n tribhirbANairbAhvorurasi chArpayat .. 5..\\
punashchaina.n sharairghorairAjaghAna stanAntare . 
dashabhirbharatashreShTha duryodhanamamarShaNam .. 6..\\
tadyuddhamabhavadghora.n chitrarUpaM cha bhArata . 
IkShitR^iprItijanana.n sarvapArthivapUjitam .. 7..\\
bhIShmasya nidhanArthAya pArthasya vijayAya cha . 
yuyudhAte raNe vIrau saubhadra kurupu~Ngavau .. 8..\\
sAtyaki.n rabhasaM yuddhe drauNirbrAhmaNapu~NgavaH . 
AjaghAnorasi kruddho nArAchena parantapaH .. 9..\\
shaineyo.api guroH putra.n sarvamarmasu bhArata . 
atADayadameyAtmA navabhiH ka~NkapatribhiH .. 10..\\
ashvatthAmA tu samare sAtyakiM navabhiH sharaiH . 
triMshatA cha punastUrNaM bAhvorurasi chArpayat .. 11..\\
so.atividdho maheShvAso droNaputreNa sAtvataH . 
droNaputra.n tribhirbANairAjaghAna mahAyashAH .. 12..\\
pauravo dhR^iShTaketu.n cha sharairAsAdya sa.nyuge . 
bahudhA dArayA.n chakre maheShvAsaM mahAratham .. 13..\\
tathaiva paurava.n yuddhe dhR^iShTaketurmahArathaH . 
triMshatA nishitairbANairvivyAdha sumahAbalaH .. 14..\\
pauravastu dhanushchhittvA dhR^iShTaketormahArathaH . 
nanAda balavannAda.n vivyAdha dashabhiH sharaiH .. 15..\\
so.anyatkArmukamAdAya pauravaM nishitaiH sharaiH . 
AjaghAna mahArAja trisaptatyA shilImukhaiH .. 16..\\
tau tu tatra maheShvAsau mahAmAtrau mahArathau . 
mahatA sharavarSheNa parasparamavarShatAm .. 17..\\
anyonyasya dhanushchhittvA hayAnhatvA cha bhArata . 
virathAvasiyuddhAya sa~Ngatau tau mahArathau .. 18..\\
ArShabhe charmaNI chitre shatachandra pariShkR^ite . 
tArakA shatachitrau cha nistriMshau sumahAprabhau .. 19..\\
pragR^ihya vimalau rAja.nstAvanyonyamabhidrutau . 
vAshitA sa~Ngame yattau si.nhAviva mahAvane .. 20..\\
maNDalAni vichitrANi gatapratyAgatAni cha . 
cheraturdarshayantau cha prArthayantau parasparam .. 21..\\
pauravo dhR^iShTaketu.n tu sha~Nkhadeshe mahAsinA . 
tADayAmAsa sa~NkruddhastiShTha tiShTheti chAbravIt .. 22..\\
chedirAjo.api samare pauravaM puruSharShabham . 
AjaghAna shitAgreNa jatru deshe mahAsinA .. 23..\\
tAvanyonyaM mahArAja samAsAdya mahAhave . 
anyonyavegAbhihatau nipetaturarindamau .. 24..\\
tataH svarathamAropya paurava.n tanayastava . 
jayatseno rathe rAjannapovAha raNAjirAt .. 25..\\
dhR^iShTaketu.n cha samare mAdrIputraH parantapaH . 
apovAha raNe rAjansahadevaH pratApavAn .. 26..\\
chitrasenaH susharmANa.n viddhvA navabhirAshugaiH . 
punarvivyAdha ta.n ShaShTyA punashcha navabhiH sharaiH .. 27..\\
susharmA tu raNe kruddhastava putra.n vishAM pate . 
dashabhirdashabhishchaiva vivyAdha nishitaiH sharaiH .. 28..\\
chitrasenashcha ta.n rAja.nstriMshatA nataparvaNAm . 
AjaghAna raNe kruddhaH sa cha taM pratyavidhyata . 
bhIShmasya samare rAjanyasho mAna.n cha vardhayan .. 29..\\
saubhadro rAjaputra.n tu bR^ihadbalamayodhayat . 
Arjuni.n kosalendrastu viddhvA pa~nchabhirAyasaiH . 
punarvivyAdha viMshatyA sharaiH saMnataparvabhiH .. 30..\\
bR^ihadbala.n cha saubhadro viddhvA navabhirAyasaiH . 
nAkampayata sa~NgrAme vivyAdha cha punaH punaH .. 31..\\
kausalyasya punashchApi dhanushchichchheda phAlguNiH . 
AjaghAna sharaishchaiva triMshatA ka~NkapatribhiH .. 32..\\
so.anyatkArmukamAdAya rAjaputro bR^ihadbalaH . 
phAlguNi.n samare kruddho vivyAdhabahubhiH sharaiH .. 33..\\
tayoryuddha.n samabhavadbhIShmahetoH parantapa . 
sa.nrabdhayormahArAja samare chitrayodhinoH . 
yathA devAsure yuddhe maya vAsavayorabhUt .. 34..\\
bhImaseno gajAnIka.n yodhayanbahvashobhata . 
yathA shakro vajrapANirdArayanparvatottamAn .. 35..\\
te vadhyamAnA bhImena mAta~NgA girisaMnibhAH . 
nipetururvyA.n sahitA nAdayanto vasundharAm .. 36..\\
girimAtrA hi te nAgA bhinnA~njanachayopamAH . 
virejurvasudhAM prApya vikIrNA iva parvataH .. 37..\\
yudhiShThiro maheShvAso madrarAjAnamAhave . 
mahatyA senayA guptaM pIDayAmAsa sa~NgataH .. 38..\\
madreshvarashcha samare dharmaputraM mahAratham . 
pIDayAmAsa sa.nrabdho bhIShmahetoH parAkramI .. 39..\\
virATa.n saindhavo rAjA viddhvA saMnataparvabhiH . 
navabhiH sAyakaistIkShNaistriMshatA punarardayat .. 40..\\
virATashcha mahArAja saindhava.n vAhinImukhe . 
triMshatA nishitairbANairAjaghAna stanAntare .. 41..\\
chitrakArmukanistriMshau chitravarmAyudha dhvajau . 
rejatushchitrarUpau tau sa~NgrAme matsyasaindhavau .. 42..\\
droNaH pA~nchAla putreNa samAgamya mahAraNe . 
mahAsamudaya.n chakre sharaiH saMnataparvabhiH .. 43..\\
tato droNo mahArAja pArShatasya mahaddhanuH . 
chhittvA pa~nchAshateShUNAM pArShata.n samavidhyata .. 44..\\
so.anyatkArmukamAdAya pArShataH paravIrahA . 
droNasya miShato yuddhe preShayAmAsa sAyakAn .. 45..\\
tA~nsharA~nsharasa~Nghaistu saMnivArya mahArathaH . 
droNo drupadaputrAya prAhiNotpa~ncha sAyakAn .. 46..\\
tasya kruddho mahArAja pArShataH paravIrahA . 
droNAya chikShepa gadA.n yamadaNDopamaM raNe .. 47..\\
tAmApatantI.n sahasA hemapaTTa vibhUShitAm . 
sharaiH pa~nchAshatA droNo vArayAmAsa sa.nyuge .. 48..\\
sA chhinnA bahudhA rAjandroNa chApachyutaiH sharaiH . 
chUrNIkR^itA vishIryantI papAta vasudhAtale .. 49..\\
gadA.n vinihatA.n dR^iShTvA pArShataH shatrusUdanaH . 
droNAya shakti.n chikShepa sarvapArashavI.n shubhAm .. 50..\\
tA.n droNo navabhirbANaishchichchheda yudhi bhArata . 
pArShata.n cha maheShvAsaM pIDayAmAsa sa.nyuge .. 51..\\
evametanmahadyuddha.n droNa pArShatayorabhUt . 
bhIShmaM prati mahArAja ghorarUpAM bhayAnakam .. 52..\\
arjunaH prApya gA~NgeyaM pIDayannishitaiH sharaiH . 
abhyadravata sa.nyatta.n vane mattamiva dvipam .. 53..\\
pratyudyayau cha taM pArthaM bhagadattaH pratApavAn . 
tridhA bhinnena nAgena madAndhena mahAbalaH .. 54..\\
tamApatanta.n sahasA mahendra gajasaMnibham . 
para.n yatnaM samAsthAya bIbhatsuH pratyapadyata .. 55..\\
tato gajagato rAjA bhagadattaH pratApavAn . 
arjuna.n sharavarSheNa vArayAmAsa sa.nyuge .. 56..\\
arjunastu raNe nAgamAyAnta.n rajatopamam . 
vimalairAyasaistIkShNairavidhyata mahAraNe .. 57..\\
shikhaNDina.n cha kaunteyo yAhi yAhItyachodayat . 
bhIShmaM prati mahArAja jahyenamiti chAbravIt .. 58..\\
prAgjyotiShastato hitvA pANDavaM pANDupUrvaja . 
prayayau tvarito rAjandrupadasya rathaM prati .. 59..\\
tato.arjuno mahArAja bhIShmamabhyadravaddrutam . 
shikhaNDinaM puraskR^itya tato yuddhamavartata .. 60..\\
tataste tAvakAH shUrAH pANDava.n rabhasaM raNe . 
sarve.abhyadhAvankroshantastadadbhutamivAbhavat .. 61..\\
nAnAvidhAnyanIkAni putrANA.n te janAdhipa . 
arjuno vyadhamatkAle divIvAbhrANi mArutaH .. 62..\\
shikhaNDI tu samAsAdya bharatAnAM pitAmaham . 
iShubhistUrNamavyagro bahubhiH sa samAchinot .. 63..\\
somakAMshcha raNe bhIShmo jaghne pArtha padAnugAn . 
nyavArayata sainya.n cha pANDavAnAM mahArathaH .. 64..\\
rathAgnyagArashchApArchirasishaktigadendhanaH . 
sharasa~Ngha mahAjvAlaH kShatriyAnsamare.adahat .. 65..\\
yathA hi sumahAnagniH kakShe charati sAnilaH . 
tathA jajvAla bhIShmo.api divyAnyastrANyudIrayan .. 66..\\
suvarNapu~NkhairiShubhiH shitaiH saMnataparvabhiH . 
nAdayansa disho bhIShmaH pradishashcha mahAyashAH .. 67..\\
pAtayanrathino rAjangajAMshcha saha sAdibhiH . 
muNDatAlavanAnIva chakAra sa rathavrajAn .. 68..\\
nirmanuShyAnrathAnrAjangajAnashvAMshcha sa.nyuge . 
chakAra sa tadA bhIShmaH sarvashastrabhR^itA.n varaH .. 69..\\
tasya jyAtalanirghoSha.n visphUrjitamivAshaneH . 
nishamya sarvato rAjansamakampanta sainikAH .. 70..\\
amoghA hyapatanbANAH pituste manujeshvara . 
nAsajjanta sharIreShu bhIShmachApachyutAH sharAH .. 71..\\
nirmanuShyAnrathAnrAjansuyuktA~njavanairhayaiH . 
vAtAyamAnAnpashyAma hriyamANAnvishAM pate .. 72..\\
chedikAshikarUShANA.n sahasrANi chaturdasha . 
mahArathAH samAkhyAtAH kulu putrAstanutyajaH .. 73..\\
aparAvartinaH shUrAH suvarNavikR^itadhvajAH . 
sa~NgrAme bhIShmamAsAdya sa vAjirathaku~njarAH . 
jagmuste paralokAya vyAditAsyamivAntakam .. 74..\\
na tatrAsInmahArAja somakAnAM mahArathaH . 
yaH samprApya raNe bhIShma.n jIvite sma mano dadhe .. 75..\\
tAMshcha sarvAnraNe yodhAnpretarAjapuraM prati . 
nItAnamanyanta janA dR^iShTvA bhIShmasya vikramam .. 76..\\
na kashchidena.n samare pratyudyAti mahArathaH . 
R^ite pANDusuta.n vIraM shvetAshva.n kR^iShNasArathim . 
shikhaNDina.n cha samare pA~nchAlyamamitaujasam .. 77..\\
shikhaNDI tu raNe bhIShmamAsAdya bharatarShabha . 
dashabhirdashabhirbANairAjaghAna mahAhave .. 78..\\
shikhaNDina.n tu gA~NgeyaH krodhadIptena chakShuShA . 
avaikShata kaTAkSheNa nirdahanniva bhArata .. 79..\\
strItva.n tatsa.nsmaranrAjansarvalokasya pashyataH . 
na jaghAna raNe bhIShmaH sa cha taM nAvabuddhavAn .. 80..\\
arjunastu mahArAja shikhaNDinamabhAShata . 
abhitvarasva tvarito jahi chainaM pitAmaham .. 81..\\
ki.n te vivakShayA vIra jahi bhIShmaM mahAratham . 
na hyanyamanupashyAmi ka.n chidyaudhiShThire bale .. 82..\\
yaH shaktaH samare bhIShma.n yodhayeta pitAmaham . 
R^ite tvAM puruShavyAghra satyametadbravImi te .. 83..\\
evamuktastu pArthena shikhaNDI bharatarShabha . 
shanairnAnAvidhaistUrNaM pitAmahamupAdravat .. 84..\\
achintayitvA tAnbANAnpitA devavratastava . 
arjuna.n samare kruddhaM vArayAmAsa sAyakaiH .. 85..\\
tathaiva cha chamU.n sarvAM pANDavAnAM mahArathaH . 
apraiShItsamare tIkShNaiH paralokAya mAriSha .. 86..\\
tathaiva pANDavA rAjansainyena mahatA vR^itAH . 
bhIShmaM prachchhAdayAmAsurmeghA iva divAkaram .. 87..\\
sa samantAtparivR^ito bhArato bharatarShabha . 
nirdadAha raNe shUrAnvana.n vahniriva jvalan .. 88..\\
tatAdbhutamapashyAma tava putrasya pauruSham . 
ayodhayata yatpArtha.n jugopa cha yatavratam .. 89..\\
karmaNA tena samare tava putrasya dhanvinaH . 
duHshAsanasya tutuShuH sarve lokA mahAtmanaH .. 90..\\
yadekaH samare pArthAnsAnugAnsamayodhayat . 
na chainaM pANDavA yuddhe vAyarAmAsurulbaNam .. 91..\\
duHshAsanena samare rathino virathI kR^itAH . 
sAdinashcha mahArAja dantinashcha mahAbalAH .. 92..\\
vinirbhinnAH sharaistIkShNairnipeturdharaNItale . 
sharAturAstathaivAnye dantino vidrutA dishaH .. 93..\\
yathAgnirindhanaM prApya jvaleddIptArchirulbaNaH . 
tathA jajvAla putraste pANDavAnvai vinirdahan .. 94..\\
taM bhArata mahAmAtraM pANDavAnAM mahArathaH . 
jetuM notsahate kashchinnApyudyAtu.n kathaM chana . 
R^ite mahendra tanaya.n shvetAshva.n kR^iShNasArathim .. 95..\\
sa hi ta.n samare rAjanvijitya vijayo.arjunaH . 
bhIShmamevAbhidudrAva sarvasainyasya pashyataH .. 96..\\
vijitastava putro.api bhIShma bAhuvyapAshrayaH . 
punaH punaH samAshvasya prAyudhyata raNotkaTaH . 
arjuna.n cha raNe rAjanyodhayansa vyarAjata .. 97..\\
shikhaNDI tu raNe rAjanvivyAdhaiva pitAmaham . 
sharairashanisa.nsparshaistathA sarpaviShopamaiH .. 98..\\
na cha te.asya ruja.n chakruH pitustava janeshvara . 
smayamAnashcha gA~NgeyastAnbANA~njagR^ihe tadA .. 99..\\
uShNArtho hi naro yadvajjaladhArAH patIchchhati . 
tathA jagrAha gA~NgeyaH sharadhArAH shikhaNDinaH .. 100..\\
ta.n kShatriyA mahArAja dadR^ishurghoramAhave . 
bhIShma.n dahanta.n sainyAni pANDavAnAM mahAtmanAm .. 101..\\
tato.abravIttava sutaH sarvasainyAni mAriSha . 
abhidravata sa~NgrAme phalguna.n sarvato rathaiH .. 102..\\
bhIShmo vaH samare sarvAnpalayiShyati dharmavit . 
te bhaya.n sumahattvaktvA pANDavAnpratiyudhyata .. 103..\\
eSha tAlena dIptena bhIShmastiShThati pAlayan . 
sarveShA.n dhArtarAShTrANA.n raNe sharma cha varma cha .. 104..\\
tridashApi samudyuktA nAlaM bhIShma.n samAsitum . 
kimu pArthA mahAtmAnaM martyabhUtAstathAbalAH . 
tasmAddravata he yodhAH phalgunaM prApya sa.nyuge .. 105..\\
ahamadya raNe yatto yodhayiShyAmi phalgunam . 
sahitaH sarvato yattairbhavadbhirvasudhAdhipAH .. 106..\\
tachchhrutvA tu vacho rAja.nstava putrasya dhanvinaH . 
arjunaM prati sa.nyattA balavanti mahArathAH .. 107..\\
te videhAH kali~NgAshcha dAsheraka gaNaiH saha . 
abhipeturniShAdAshcha sauvIrAshcha mahAraNe .. 108..\\
bAhlikA daradAshchaiva prAchyodIchyAshcha mAlavAH . 
abhIShAhAH shUrasenAH shibayo.atha vasAtayaH .. 109..\\
shAlvAshrayAstrigartAshcha ambaShThAH kekayaiH saha . 
abhipetU raNe pArthaM pata~NgA iva pAvakam .. 110..\\
sa tAnsarvAnsahAnIkAnmahArAja mahArathAn . 
divyAnyastrANi sa~ncintya prasandhAya dhana~njayaH .. 111..\\
sa tairastrairmahAvegairdadAhAshu mahAbalaH . 
sharapratApairbIbhatsuH pata~NgAniva pAvakaH .. 112..\\
tasya bANasahasrANi sR^ijato dR^iDhadhanvinaH . 
dIpyamAnamivAkAshe gANDIva.n samadR^ishyata .. 113..\\
te sharArtA mahArAja viprakIrNarathadhvajAH . 
nAbyavartanta rAjAnaH sahitA vAnaradhvajam .. 114..\\
sa dhvajA rathinaH peturhayArohA hayaiH saha . 
gajAH saha gajArohaiH kirITisharatADitAH .. 115..\\
tato.arjuna bhujotsR^iShTairAvR^itAsIdvasundharA . 
vidravadbhishcha bahudhA balai rAGYA.n samantataH .. 116..\\
atha pArtho mahAbAhurdrAvayitvA varUthinIm . 
duHshAsanAya samare preShayAmAsa sAyakAn .. 117..\\
te tu bhittvA tava suta.n duHShAsanamayomukhAH . 
dharaNI.n vivishuH sarve valmIkamiva pannagAH . 
hayAMshchAsya tato jaghne sArathi.n chanyapAtayat .. 118..\\
viviMshati.n cha viMshatyA virathaM kR^itavAnprabho . 
AjaghAna bhR^isha.n chaiva pa~nchabhirnataparvabhiH .. 119..\\
kR^ipa.n shalyaM vikarNa.n cha viddhvA bahubhirAyasaiH . 
chakAra virathAMshchaiva kaunteyaH shvetavAhanaH .. 120..\\
eva.n te virathAH pa~ncha kR^ipaH shalyashcha mAriSha . 
duHshAsano vikarNashcha tathaiva cha viviMshatiH . 
samprAdravanta samare nirjitAH savyasAchinA .. 121..\\
pUrvAhNe tu tathA rAjanparAjitya mahArathAn . 
prajajvAla raNe pArtho vidhUma iva pAvakaH .. 122..\\
tathaiva sharavarSheNa bhAskaro rashmivAniva . 
anyAnapi mahArAja pAtayAmAsa pArthivAn .. 123..\\
parA~NmukhI kR^ityatadA sharavarShairmahArathAn . 
prAvartayata sa~NgrAme shoNitodAM mahAnadIm . 
madhyena kurusainyAnAM pANDavAnA.n cha bhArata .. 124..\\
gajAshcha rathasa~NghAshcha bahudhA rathibhirhatAH . 
rathAshcha nihatA nAgairnAgA hayapadAtibhiH .. 125..\\
antarA chhidhyamAnAni sharIrANi shirA.nsi cha . 
nipeturdikShu sarvAsu gajAshvarathayodhinAm .. 126..\\
chhannamAyodhana.n reje kuNDalA~Ngada dhAribhiH . 
patitaiH pAtyamAnaishcha rAjaputrairmahArathaiH .. 127..\\
rathanemi nikR^ittAshcha gajaishchaivAvapothitAH . 
pAdAtAshchApyadR^ishyanta sAshvAH sahayasAdinaH .. 128..\\
gajAshvarathasa~NghAshcha paripetuH samantataH . 
vishIrNAshcha rathA bhUmau bhagnachakrayugadhvajAH .. 129..\\
tadgajAshvarathaughAnA.n rudhireNa samukShitam . 
chhannamAyodhana.n reje raktAbhramiva shAradam .. 130..\\
shvAnaH kAkAshcha gR^idhrAshcha vR^ikA gomAyubhiH saha . 
praNedurbhakShyamAsAdya vikR^itAshcha mR^igadvijAH .. 131..\\
vavurbahuvidhAshchaiva dikShu sarvAsu mArutAH . 
dR^ishyamAneShu rakShaHsu bhUteShu vinadatsu cha .. 132..\\
kA~nchanAni cha dAmAni patAkAshcha mahAdhanAH . 
dhUmAyamAnA dR^ishyante sahasA mAruteritAH .. 133..\\
shvetachchhatrasahasrANi sa dhvajAshcha mahArathAH . 
vinikIrNAH sma dR^ishyante shatasho.atha sahasrashaH . 
sa patAkAshcha mAta~NgA disho jagmuH sharAturAH .. 134..\\
kShatriyAshcha manuShyendra gadA shaktidhanurdharAH . 
samantato vyadR^ishyanta patitA dharaNItale .. 135..\\
tato bhIShmo mahArAja divyamastramudIrayan . 
abhyadhAvata kaunteyaM miShatA.n sarvadhanvinAm .. 136..\\
ta.n shikhaNDI raNe yattamabhyadhAvata daMshitaH . 
sa~njahAra tato bhIShmastadastraM pAvakopamam .. 137..\\
etasminneva kAle tu kaunteyaH shvetavAhanaH . 
nijaghne tAvaka.n sainyaM mohayitvA pitAmaham .. 138..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 113}
 s

eva.n vyUDheShvanIkeShu bhUyiShThamanuvartiShu . 
brahmalokaparAH sarve samapadyanta bhArata .. 1..\\
na hyanIkamanIkena samasajjata sa~Nkule . 
na rathA rathibhiH sArdhaM na padAtAH padAtibhiH .. 2..\\
ashvA nAshvairayudhyanta na gajA gajayodhibhiH . 
mahAnvyatikaro raudraH senayoH samapadyata .. 3..\\
naranAgaratheShveva.n vyavakIrNeShu sarvashaH . 
kShaye tasminmahAraudre nirvisheShamajAyata .. 4..\\
tataH shalyaH kR^ipashchaiva chitrasenashcha bhArata . 
duHshAsano vikarNashcha rathAnAsthAya sa tvarAH . 
pANDavAnA.n raNe shUrA dhvajinIM samakampayan .. 5..\\
sA vadhyamAnA samare pANDusenA mahAtmabhiH . 
trAtAraM nAdhyagachchhadvai majjamAneva nairjale .. 6..\\
yathA hi shaishiraH kAlo gavAM marmANi kR^intati . 
tathA pANDusutAnA.n vai bhIShmo marmANyakR^intata .. 7..\\
atIva tava sainyasya pArthena cha mahAtmanA . 
nagameghapratIkAshAH patitA bahudhA gajAH .. 8..\\
mR^idyamAnAshcha dR^ishyante pArthena narayUthapAH . 
iShubhistADyamAnAshcha nArAchaishcha sahasrashaH .. 9..\\
peturArtasvara.n kR^itvA tatra tatra mahAgajAH . 
AbaddhAbharaNaiH kAyairnihatAnAM mahAtmanAm .. 10..\\
chhannamAyodhana.n reje shirobhishcha sakuNDalaiH . 
tasminnatimahAbhIme rAjanvIravarakShaye . 
bhIShme cha yudhi vikrAnte pANDave cha dhana~njaye .. 11..\\
te parAkrAntamAlokya rAjanyudhi pitAmaham . 
na nyavartanta kauravyA brahmalokapuraskR^itAH .. 12..\\
ichchhanto nidhana.n yuddhe svarga.n kR^itvA parAyaNam . 
pANDavAnabhyavartanta tasminvIravarakShaye .. 13..\\
pANDavApi mahArAja smaranto vividhAnbahUn . 
kleshAnkR^itAnsaputreNa tvayA pUrvaM narAdhipa .. 14..\\
bhaya.n tyaktvA raNe shUrA brahmalokapuraskR^itAH . 
tAvakA.nstava putrAMshcha yodhayanti sma hR^iShTavat .. 15..\\
senApatistu samare prAha senAM mahArathaH . 
abhidravata gA~Ngeya.n somakAH sR^i~njayaiH saha .. 16..\\
senApativachaH shrutvA somakAH saha sR^i~njayaiH . 
abhyadravanta gA~Ngeya.n shastravR^iShTyA samantataH .. 17..\\
vadhyamAnastato rAjanpitA shAntanavastava . 
amarShavashamApanno yodhayAmAsa sR^i~njayAn .. 18..\\
tasya kIrtimatastAta purA rANema dhImatA . 
sampradattAstra shikShA vai parAnIka vinAshinI .. 19..\\
sa tA.n shikShAmadhiShThAya kR^itvA parabalakShayam . 
ahanyahani pArthAnA.n vR^iddhaH kurupitAmahaH . 
bhIShmo dashasahasrANi jaghAna paravIrahA .. 20..\\
tasmi.nstu divase prApte dashame bharatarShabha . 
bhIShmeNaikena matsyeShu pA~nchAleShu cha sa.nyuge . 
gajAshvamamita.n hatvA hatAH sapta mahArathAH .. 21..\\
hatvA pa~ncha sahasrANi rathinAM prapitAmahaH . 
narANA.n cha mahAyuddhe sahasrANi chaturdasha .. 22..\\
tathA danti sahasra.n cha hayAnAmayutaM punaH . 
shikShA balena nihataM pitrA tava vishAM pate .. 23..\\
tataH sarvamahIpAnA.n kShobhayitvA varUthinIm . 
virATasya priyo bhrAtA shatAnIko nipAtitaH .. 24..\\
shatAnIka.n cha samare hatvA bhIShmaH pratApavAn . 
sahasrANi mahArAja rAGYAM bhallairnyapAtayat .. 25..\\
ye cha ke chana pArthAnAmabhiyAtA dhana~njayam . 
rAjAno bhIShmamAsAdya gatAste yamasAdanam .. 26..\\
eva.n dasha disho bhIShmaH sharajAlaiH samantataH . 
atItya senAM pArthAnAmavatasthe chamUmukhe .. 27..\\
sa kR^itA sumahatkarma tasminvai dashame.ahani . 
senayorantare tiShThanpragR^ihItasharAsanaH .. 28..\\
na chainaM pAthivA rAja~nshekuH ke chinnirIkShitum . 
madhyaM prApta.n yathA grIShme tapantaM bhAskara.n divi .. 29..\\
yathA daitya chamU.n shakrastApayAmAsa sa.nyuge . 
tathA bhIShmaH pANDaveyA.nstApayAmAsa bhArata .. 30..\\
tathA cha taM parAkrAntamAlokya madhusUdanaH . 
uvAcha devakIputraH prIyamANo dhana~njayam .. 31..\\
eSha shAntanavo bhIShmaH senayorantare sthitaH . 
nAnihatya balAdena.n vijayaste bhaviShyati .. 32..\\
yattaH sa.nstambhayasvaina.n yatraiShA bhidyate chamUH . 
na hi bhIShma sharAnanyaH soDhumutsahate vibho .. 33..\\
tatastasminkShaNe rAjaMshchodito vAnaradhvajaH . 
sa dhvaja.n sa rathaM sAshvaM bhIShmamantardadhe sharaiH .. 34..\\
sa chApi kurumukhyAnAmR^iShabhaH pANDaveritAn . 
sharavrAtaiH sharavrAtAnbahudhA vidudhAva tAn .. 35..\\
tena pA~nchAlarAjashcha dhR^iShTaketushcha vIryavAn . 
pANDavo bhImasenashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH .. 36..\\
yamau cha chekitAnashcha kekayAH pa~ncha chaiva ha . 
sAtyakishcha mahArAja saubhadro.atha ghaTotkachaH .. 37..\\
draupadeyAH shikhaNDI cha kuntibhojashcha vIryavAn . 
susharmA cha virATashcha pANDaveyA mahAbalAH .. 38..\\
eta chAnye cha bahavaH pIDitA bhIShmasAyakaiH . 
samuddhR^itAH phalgunena nimagnAH shokasAgare .. 39..\\
tataH shikhaNDI vegena pragR^ihya paramAyudham . 
bhIShmamevAbhidudrAva rakShyamANaH kirITinA .. 40..\\
tato.asyAnucharAnhatva sarvAnraNavibhAgavit . 
bhIShmamevAbhidudrAva bIbhatsuraparAjitaH .. 41..\\
sAtyakishchekitAnashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
virATo drupadashchaiva mAdrIputrau cha pANDavau . 
dudruvurbhIShmamevAjau rakShitA dR^iDhadhanvanA .. 42..\\
abhimanyushcha samare draupadyAH pa~ncha chAtmajAH . 
dudruvuH samare bhIShma.n samudyatamahAyudhAH .. 43..\\
te sarve dR^iDhadhanvAnaH sa.nyugeShvapalAyinaH . 
bahudhA bhIShmamAnarchhanmArgaNaiH kR^itamArgaNAH .. 44..\\
vidhUya tAnbANagaNAnye muktAH pArthivottamaiH . 
pANDavAnAmadInAtmA vyagAhata varUthinIm . 
kR^itvA sharavighAta.n cha krIDanniva pitAmahaH .. 45..\\
nAbhisandhatta pA~nchAlya.n smayamAno muhurmuhuH . 
strItva.n tasyAnusa.nsmR^itya bhIShmo bANA~nshikhaNDinaH . 
jaghAna drupadAnIke rathAnsapta mahArathaH .. 46..\\
tataH kila kilA shabdaH kShaNena samapadyata . 
matsyapA~nchAla chedInA.n tamekamabhidhAvatAm .. 47..\\
te varAshvarathavrAtairvAraNaiH sa padAtibhiH . 
tameka.n chhAdayAmAsurmeghA iva divAkaram . 
bhIShmaM bhAgirathI putraM pratapanta.n raNe ripUn .. 48..\\
tatastasya cha teShA.n cha yuddhe devAsuropame . 
kirITI bhIShmamAnarchhatpuraskR^itya shikhaNDinam .. 49..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 114}
 sa~njaya uvAcha

eva.n te paNDavAH sarve puraskR^itya shikhaNDinam . 
vivyadhuH samare bhIShmaM parivArya samantataH .. 1..\\
shataghnIbhiH sughorAbhiH paTTishaiH saparashvadhaiH . 
mudgarairmusalaiH prAsaiH kShepaNIbhishcha sarvashaH .. 2..\\
sharaiH kanakapu~Nkhaishcha shaktitomarakampanaiH . 
nArAchairvatsadantaishcha bhushuNDIbhishcha bhArata . 
atADayanraNe bhIShme sahitAH sarvasR^i~njayAH .. 3..\\
sa vishIrNAtanutrANaH pIDito bahubhistadA . 
vivyathe naiva gA~Ngeyo bhidyamAneShu marmasu .. 4..\\
sa dIptasharachApArchirastraprasR^itamArutaH . 
neminirhrAdasaMnAdo mahAstrodayapAvakaH .. 5..\\
chitrachApamahAjvAlo vIrakShayamahendhanaH . 
yugAntAgnisamo bhIShmaH pareShA.n samapadyata .. 6..\\
nipatya rathasa~NghAnAmantareNa viniHsR^itaH . 
dR^ishyate sma narendrANAM punarmadhyagatash charan .. 7..\\
tataH pA~nchAlarAja.n cha dhR^iShTaketumatItya cha . 
pANDavAnIkinImadhyamAsasAda sa vegitaH .. 8..\\
tataH sAtyakibhImau cha pANDava.n cha dhana~njayam . 
drupada.n cha virATaM cha dhR^iShTadyumnaM cha pArShatam .. 9..\\
bhImaghoShairmahAvegairvairivAraNabhedibhiH . 
ShaDetAnShaDbhirAnarchhadbhAskarapratimaiH sharaiH .. 10..\\
tasya te nishitAnbANAnsaMnivArya mahArathAH . 
dashabhirdashabhirbhIShmamardayAmAsurojasA .. 11..\\
shikhaNDI tu raNe bANAnyAnmumocha mahAvrate . 
te bhIShma.n vivishustUrNaM svarNapu~NkhAH shilAshitAH .. 12..\\
tataH kirITI sa.nrabdho bhIShmamevAbhyavartata . 
shikhaNDinaM puraskR^itya dhanushchAsya samAchchhinat .. 13..\\
bhIShmasya dhanuShashchhedaM nAmR^iShyanta mahArathAH . 
droNashcha kR^itavarmA cha saindhavashcha jayadrathaH .. 14..\\
bhUrishravAH shalaH shalyo bhagadattastathaiva cha . 
saptaite paramakruddhAH kirITinamabhidrutAH .. 15..\\
uttamAstrANi divyAni darshayanto mahArathAH . 
abhipeturbhR^isha.n kruddhAshchhAdayanta sma pANDavAn .. 16..\\
teShAmApatatA.n shabdaH shushruve phalgunaM prati . 
udvR^ittAnA.n yathA shabdaH samudrANAM yugakShaye .. 17..\\
hatAnayata gR^ihNIta yudhyatApi cha kR^intata . 
ityAsIttumulaH shabdaH phalgunasya rathaM prati .. 18..\\
ta.n shabda.n tumulaM shrutvA pANDavAnAM mahArathAH . 
abhyadhAvanparIpsantaH phalgunaM bharatarShabha .. 19..\\
sAtyakirbhImasenashcha dhR^iShTadyumnashcha pArShataH . 
virATadrupadau chobhau rAkShasashcha ghaTotkachaH .. 20..\\
abhimanyushcha sa~NkruddhaH saptaite krodhamUrchhitAH . 
samabhyadhAva.nstvaritAshchitrakArmukadhAriNaH .. 21..\\
teShA.n samabhavadyuddha.n tumulaM lomaharShaNam . 
sa~NgrAme bharatashreShTha devAnA.n dAnavairiva .. 22..\\
shikhaNDI tu rathashreShTho rakShyamANaH kirITinA . 
avidhyaddashabhirbhIShma.n chhinnadhanvAnamAhave . 
sArathi.n dashabhishchAsya dhvajaM chaikena chichchhide .. 23..\\
so.anyatkArmukamAdAya gA~Ngeyo vegavattaram . 
tadapyasya shitairbhallaistribhishchichchheda phalgunaH .. 24..\\
eva.n sa pANDavaH kruddha AttamAttaM punaH punaH . 
dhanurbhIShmasya chichchheda savyasAchI parantapaH .. 25..\\
sa chchhinnadhanvA sa~NkruddhaH sR^ikkiNI parisa.nlihan . 
shakti.n jagrAha sa~Nkruddho girINAmapi dAraNIm . 
tA.n cha chikShepa sa~NkruddhaH phalgunasya rathaM prati .. 26..\\
tAmApatantI.n samprekShya jvalantImashanIm iva . 
samAdatta shitAnbhallAnpa~ncha pANDavanandanaH .. 27..\\
tasya chichchheda tA.n shaktiM pa~nchadhA pa~nchabhiH sharaiH . 
sa~Nkruddho bharatashreShTha bhIShmabAhubaleritAm .. 28..\\
sA papAta parichchhinnA sa~Nkruddhena kirITinA . 
meghavR^indaparibhraShTA vichchhinneva shatahradA .. 29..\\
chhinnA.n tA.n shaktimAlokya bhIShmaH krodhasamanvitaH . 
achintayadraNe vIro buddhyA parapura~njayaH .. 30..\\
shakto.aha.n dhanuShaikena nihantu.n sarvapANDavAn . 
yadyeShAM na bhavedgoptA viShvakseno mahAbalaH .. 31..\\
kAraNadvayamAsthAya nAha.n yotsyAmi pANDavaiH . 
avadhyatvAchcha pANDUnA.n strIbhAvAchcha shikhaNDinaH .. 32..\\
pitrA tuShTena me pUrva.n yadA kAlImudAvahat . 
svachchhandamaraNa.n dattamavadhyatva.n raNe tathA . 
tasmAnmR^ityumahaM manye prAptakAlamivAtmanaH .. 33..\\
eva.n GYAtvA vyavasitaM bhIShmasyAmitatejasaH . 
R^iShayo vasavashchaiva viyatsthA bhIShmamabruvan .. 34..\\
yatte vyavasita.n vIra asmAkaM sumahatpriyam . 
tatkuruShva maheShvAsa yuddhAdbuddhiM nivartaya .. 35..\\
tasya vAkyasya nidhane prAdurAsIchchhivo.anilaH . 
anulomaH sugandhI cha pR^iShataishcha samanvitaH .. 36..\\
devadundubhayashchaiva sampraNedurmahAsvanAH . 
papAta puShpavR^iShTishcha bhIShmasyopari pArthiva .. 37..\\
na cha tachchhushruve kashchitteShA.n sa.nvadatAM nR^ipa . 
R^ite bhIShmaM mahAbAhuM mA.n chApi munitejasA .. 38..\\
sambhramashcha mahAnAsIttridashAnA.n vishAM pate . 
patiShyati rathAdbhIShme sarvalokapriye tadA .. 39..\\
iti devagaNAnA.n cha shrutvA vAkyaM mahAmanAH . 
tataH shAntanavo bhIShmo bIbhatsuM nAbhyavartata . 
bhidyamAnaH shitairbANaiH sarvAvaraNabhedibhiH .. 40..\\
shikhaNDI tu mahArAja bharatAnAM pitAmaham . 
AjaghAnorasi kruddho navabhirnishitaiH sharaiH .. 41..\\
sa tenAbhihataH sa~Nkhye bhIShmaH kurupitAmahaH . 
nAkampata mahArAja kShitikampe yathAchalaH .. 42..\\
tataH prahasya bIbhatsurvyAkShipangANDiva.n dhanuH . 
gA~NgeyaM pa~nchaviMshatyA kShudrakANA.n samarpayat .. 43..\\
punaH sharashatenaiva.n tvaramANo dhana~njayaH . 
sarvagAtreShu sa~NkruddhaH sarvamarmasvatADayat .. 44..\\
evamanyairapi bhR^isha.n vadhyamAno mahAraNe . 
na chakruste ruja.n tasya rukmapu~NkhAH shilAshitAH .. 45..\\
tataH kirITI sa.nrabdho bhIShmamevAbhyavartata . 
shikhaNDinaM puraskR^itya dhanushchAsya samAchchhinat .. 46..\\
athaina.n dashabhirviddhvA dhvajamekena chichchhide . 
sArathi.n vishikhaishchAsya dashabhiH samakampayat .. 47..\\
so.anyatkArmukamAdatta gA~Ngeyo balavattaram . 
tadapyasya shitairbhallaistridhA tribhirupAnudat . 
nimeShAntaramAtreNa AttamAttaM mahAraNe .. 48..\\
evamasya dhanUMShyAjau chichchheda subahUnyapi . 
tataH shAntanavo bhIShmo bIbhatsuM nAbhyavartata .. 49..\\
athainaM pa~nchaviMshatyA kShudrakANA.n samardayat . 
so.atividdho maheShvAso duHshAsanamabhAShata .. 50..\\
eSha pArtho raNe kruddhaH pANDavAnAM mahArathaH . 
sharairanekasAhasrairmAmevAbhyasate raNe .. 51..\\
na chaiSha shakyaH samare jetu.n vajrabhR^itA api . 
na chApi sahitA vIrA devadAnavarAkShasAH . 
mA.n chaiva shaktA nirjetuM kimu martyAH sudurbalAH .. 52..\\
eva.n tayoH sa.nvadatoH phalguno nishitaiH sharaiH . 
shikhaNDinaM puraskR^itya bhIShma.n vivyAdha sa.nyuge .. 53..\\
tato duHshAsanaM bhUyaH smayamAno.abhyabhAShata . 
atividdhaH shitairbANairbhR^isha.n gANDIvadhanvanA .. 54..\\
vajrAshanisamasparshAH shitAgrAH sampraveshitAH . 
vimuktA avyavachchhinnA neme bANAH shikhaNDinaH .. 55..\\
nikR^intamAnA marmANi dR^iDhAvaraNabhedinaH . 
musalAnIva me ghnanti neme bANAH shikhaNDinaH .. 56..\\
brahmadaNDasamasparshA vajravegA durAsadAH . 
mama prANAnArujanti neme bANAH shikhaNDinaH .. 57..\\
bhujagA iva sa~NkruddhA lelihAnA viSholbaNAH . 
mamAvishanti marmANi neme bANAH shikhaNDinaH .. 58..\\
nAshayantIva me prANAnyamadUtA ivAhitAH . 
gadAparighasa.nsparshA neme bANAH shikhaNDinaH .. 59..\\
kR^intanti mama gAtrANi mAghamAse gavAm iva . 
arjunasya ime bANA neme bANAH shikhaNDinaH .. 60..\\
sarve hyapi na me duHkha.n kuryuranye narAdhipAH . 
vIra.n gaNDIvadhanvAnamR^ite jiShNuM kapidhvajam .. 61..\\
iti bruva~nshAntanavo didhakShuriva pANDavam . 
saviShphuli~NgA.n dIptAgrA.n shaktiM chikShepa bhArata .. 62..\\
tAmasya vishikhaishchhittvA tridhA tribhirapAtayat . 
pashyatA.n kuruvIrANA.n sarveShAM tatra bhArata .. 63..\\
charmAthAdatta gA~Ngeyo jAtarUpapariShkR^itam . 
khaDga.n chAnyataraM prepsurmR^ityoragre jayAya vA .. 64..\\
tasya tachchhatadhA charma vyadhamaddaMshitAtmanaH . 
rathAdanavarUDhasya tadadbhutamivAbhavat .. 65..\\
vinadyochchaiH si.nha iva svAnyanIkAnyachodayat . 
abhidravata gA~NgeyaM mA.n vo.astu bhayamaNvapi .. 66..\\
atha te tomaraiH prAsairbANaughaishcha samantataH . 
paTTishaishcha sanistriMshairnAnApraharaNaistathA .. 67..\\
vatsadantaishcha bhallaishcha tamekamabhidudruvuH . 
si.nhanAdastato ghoraH pANDavAnAmajAyata .. 68..\\
tathaiva tava putrAshcha rAjanbhIShmajayaiShiNaH . 
tamekamabhyavartanta si.nhanAdAMsh cha nedire .. 69..\\
tatrAsIttumula.n yuddha.n tAvakAnAM paraiH saha . 
dashame.ahani rAjendra bhIShmArjunasamAgame .. 70..\\
AsIdgA~Nga ivAvarto muhUrtamudadheriva . 
sainyAnA.n yudhyamAnAnAM nighnatAm itaretaram .. 71..\\
agamyarUpA pR^ithivI shoNitAktA tadAbhavat . 
sama.n cha viShamaM chaiva na prAGYAyata kiM chana .. 72..\\
yodhAnAmayuta.n hatvA tasminsa dashame.ahani . 
atiShThadAhave bhIShmo bhidyamAneShu marmasu .. 73..\\
tataH senAmukhe tasminsthitaH pArtho dhana~njayaH . 
madhyena kurusainyAnA.n drAvayAmAsa vAhinIm .. 74..\\
vaya.n shvetahayAdbhItAH kuntIputrAddhana~njayAt . 
pIDyamAnAH shitaiH shastraiH pradravAma mahAraNAt .. 75..\\
sauvIrAH kitavAH prAchyAH pratIchyodIchyamAlavAH . 
abhIShAhAH shUrasenAH shibayo.atha vasAtayaH .. 76..\\
shAlvAshrayAstrigartAshcha ambaShThAH kekayaiH saha . 
dvAdashaite janapadAH sharArtA vraNapIDitAH . 
sa~NgrAme na jahurbhIShma.n yudhyamAna.n kirITinA .. 77..\\
tatastamekaM bahavaH parivArya samantataH . 
parikAlya kurUnsarvA~nsharavarShairavAkiran .. 78..\\
nipAtayata gR^ihNIta vidhyatAtha cha karShata . 
ityAsIttumulaH shabdo rAjanbhIShmarathaM prati .. 79..\\
abhihatya sharaughaista.n shatasho.atha sahasrashaH . 
na tasyAsIdanirbhinna.n gAtreShva~NgulamAtrakam .. 80..\\
eva.nvibho tava pitA sharairvishakalI kR^itaH . 
shitAgraiH phalgunenAjau prAkshirAH prApatadrathAt . 
ki~ncichchheShe dinakare putrANA.n tava pashyatAm .. 81..\\
hAheti divi devAnAM pArthivAnA.n cha sarvashaH . 
patamAne rathAdbhIShme babhUva sumahAnsvanaH .. 82..\\
taM patantamabhiprekShya mahAtmAnaM pitAmaham . 
saha bhIShmeNa sarveShAM prApatanhR^idayAni naH .. 83..\\
sa papAta mahAbAhurvasudhAmanunAdayan . 
indradhvaja ivotsR^iShTaH ketuH sarvadhanuShmatAm . 
dharaNIM nAspR^ishachchApi sharasa~NghaiH samAchitaH .. 84..\\
sharatalpe maheShvAsa.n shayAnaM puruSharShabham . 
rathAtprapatita.n chainaM divyo bhAvaH samAvishat .. 85..\\
abhyavarShata parjanyaH prAkampata cha medinI . 
patansa dadR^ishe chApi kharvita.n cha divAkaram .. 86..\\
sa~nj~nA.n chaivAlabhadvIraH kAla.n sa~ncintya bhArata . 
antarikShe cha shushrAva divyA.n vAchaM samantataH .. 87..\\
kathaM mahAtmA gA~NgeyaH sarvashastrabhR^itA.n varaH . 
kAla.n kartA naravyAghraH samprApte dakShiNAyane .. 88..\\
sthito.asmIti cha gA~NgeyastachchhrutvA vAkyamabravIt . 
dhArayAmAsa cha prANAnpatito.api hi bhUtale . 
uttarAyaNamanvichchhanbhIShmaH kurupitAmahaH .. 89..\\
tasya tanmatamAGYAya ga~NgA himavataH sutA . 
maharShInha.nsarUpeNa preShayAmAsa tatra vai .. 90..\\
tataH sampAtino ha.nsAstvaritA mAnasaukasaH . 
AjagmuH sahitA draShTuM bhIShma.n kurupitAmaham . 
yatra shete narashreShThaH sharatalpe pitAmahaH .. 91..\\
te tu bhIShma.n samAsAdya munayo ha.nsarUpiNaH . 
apashya~nsharatalpasthaM bhIShma.n kurupitAmaham .. 92..\\
te ta.n dR^iShTvA mahAtmAnaM kR^itvA chApi pradakShiNam . 
gA~NgeyaM bharatashreShTha.n dakShiNena cha bhAskaram .. 93..\\
itaretaramAmantrya prAhustatra manIShiNaH . 
bhIShma eva mahAtmA sansa.nsthAtA dakShiNAyane .. 94..\\
ityuktvA prasthitAnha.nsAndakShiNAmabhito disham . 
samprekShya vai mahAbuddhishchintayitvA cha bhArata .. 95..\\
tAnabravIchchhAntanavo nAha.n gantA kathaM chana . 
dakShiNAvR^itta Aditya etanmama manaiH sthitam .. 96..\\
gamiShyAmi svaka.n sthAnamAsIdyanme purAtanam . 
udagAvR^itta Aditye ha.nsAH satyaM bravImi vaH .. 97..\\
dhArayiShyAmyahaM prANAnuttarAyaNakA~NkShayA . 
aishvaryabhUtaH prANAnAm utsarge niyato hyaham . 
tasmAtprANAndhArayiShye mumUrShurudagAyane .. 98..\\
yashcha datto varo mahyaM pitrA tena mahAtmanA . 
chhandato mR^ityurityeva.n tasya chAstu varastathA .. 99..\\
dhArayiShye tataH prANAnutsarge niyate sati . 
ityuktvA tA.nstadA ha.nsAnasheta sharatalpagaH .. 100..\\
eva.n kurUNAM patite shR^i~Nge bhIShme mahaujasi . 
pANDavAH sR^i~njayAshchaiva si.nhanAdaM prachakrire .. 101..\\
tasminhate mahAsattve bharatAnAm amadhyame . 
na ki.n chitpratyapadyanta putrAste bharatarShabha . 
saMmohashchaiva tumulaH kurUNAmabhavattadA .. 102..\\
nR^ipA duryodhanamukhA niHshvasya rurudustataH . 
viShAdAchcha chira.n kAlamatiShThanvigatendriyAH .. 103..\\
dadhyushchaiva mahArAja na yuddhe dadhire manaH . 
UrugrAhagR^ihItAshcha nAbhyadhAvanta pANDavAn .. 104..\\
avadhye shantanoH putre hate bhIShme mahaujasi . 
abhAvaH sumahAnrAjankurUnAgAdatandritaH .. 105..\\
hatapravIrAshcha vayaM nikR^ittAshcha shitaiH sharaiH . 
kartavyaM nAbhijAnImo nirjitAH savyasAchinA .. 106..\\
pANDavAstu jaya.n labdhvA paratra cha parA.n gatim . 
sarve dadhmurmahAsha~NkhA~nshUrAH parighabAhavaH . 
somakAshcha sapa~nchAlAH prAhR^iShyanta janeshvara .. 107..\\
tatastUryasahasreShu nadatsu sumahAbalaH . 
AsphoTayAmAsa bhR^ishaM bhImaseno nanarta cha .. 108..\\
senayorubhayoshchApi gA~Ngeye vinipAtite . 
saMnyasya vIrAH shastrANi prAdhyAyanta samantataH .. 109..\\
prAkroshanprApataMshchAnye jagmurmoha.n tathApare . 
kShatra.n chAnye.abhyanindanta bhIShmaM chaike.abhyapUjayan .. 110..\\
R^iShayaH pitarashchaiva prashasha.nsurmahAvratam . 
bharatAnA.n cha ye pUrve te chainaM prashasha.nsire .. 111..\\
mahopaniShada.n chaiva yogamAsthAya vIryavAn . 
japa~nshAntanavo dhImAnkAlAkA~NkShI sthito.abhavat .. 112..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 115}
 dhR^itarAShTra uvAcha

kathamAsa.nstadA yodhA hInA bhIShmeNa sa~njaya . 
balinA devakalpena gurvarthe brahmachAriNA .. 1..\\
tadaiva nihatAnmanye kurUnanyAMshcha pArthivAn . 
na prAharadyadA bhIShmo ghR^iNitvAddrupadAtmaje .. 2..\\
tato duHkhataraM manye kimanyatprabhaviShyati . 
yadadya pitara.n shrutvA nihataM mama durmateH .. 3..\\
ashmasAramayaM nUna.n hR^idayaM mama sa~njaya . 
shrutvA vinihataM bhIShma.n shatadhA yanna dIryate .. 4..\\
punaH punarna mR^iShyAmi hata.n devavrata.n raNe . 
na hato jAmadagnyena divyairastraiH sma yaH purA .. 5..\\
yadadya nihatenAjau bhIShmeNa jayamichchhatA . 
cheShTitaM narasi.nhena tanme kathaya sa~njaya .. 6..\\

 sa~njaya uvAcha

sAyAhne nyapatadbhUmau dhArtarAShTrAnviShAdayan . 
pA~nchAlAnA.n dadaddharShaM kuruvR^iddhaH pitAmahaH .. 7..\\
sa shete sharatalpastho medinImaspR^isha.nstadA . 
bhIShmo rathAtprapatitaH prachyuto dharaNItale .. 8..\\
hAheti tumulaH shabdo bhUtAnA.n samapadyata . 
sImAvR^ikShe nipatite kurUNA.n samitikShaye .. 9..\\
ubhayoH senayo rAjankShatriyAnbhayamAvishat . 
bhIShma.n shantanava.n dR^iShTvA vishIrNakavachadhvajam . 
kuravaH paryavartanta pANDavAshcha vishAM pate .. 10..\\
kha.n tamovR^itamAsIchcha nAsIdbhAnumataH prabhA . 
rarAsa pR^ithivI chaiva bhIShme shAntanave hate .. 11..\\
ayaM brahmavidA.n shreShTho ayaM brahmavidA.n gatiH . 
ityabhAShanta bhUtAni shayAnaM bharatarShabham .. 12..\\
ayaM pitaramAGYAya kAmArta.n shantanuM purA . 
UrdhvaretasamAtmAna.n chakAra puruSharShabhaH .. 13..\\
iti sma sharatalpasthaM bharatAnAm amadhyamam . 
R^iShayaH paryadhAvanta sahitAH siddhachAraNaiH .. 14..\\
hate shAntanave bhIShme bharatAnAM pitAmahe . 
na ki.n chitpratyapadyanta putrAstava cha bhArata .. 15..\\
vivarNavadanAshchAsangatashrIkAshcha bhArata . 
atiShThanvrIDitAshchaiva hriyA yuktA hyadhomukhAH .. 16..\\
pANDavAshcha jaya.n labdhvA sa~NgrAmashirasi sthitAH . 
sarve dadhmurmahAsha~NkhAnhemajAlapariShkR^itAn .. 17..\\
bhR^isha.n tUryaninAdeShu vAdyamAneShu chAnagha . 
apashyAma raNe rAjanbhImasenaM mahAbalam . 
AkrIDamAna.n kaunteya.n harSheNa mahatA yutam .. 18..\\
nihatya samare shatrUnmahAbalasamanvitAn . 
saMmohashchApi tumulaH kurUNAmabhavattadA .. 19..\\
karNaduryodhanau chApi niHshvasetAM muhurmuhuH . 
tathA nipatite bhIShme kauravANA.n dhurandhare . 
hAhAkAramabhUtsarvaM nirmaryAdamavartata .. 20..\\
dR^iShTvA cha patitaM bhIShmaM putro duHshAsanastava . 
uttama.n javamAsthAya droNAnIka.n samAdravat .. 21..\\
bhrAtrA prasthApito vIraH svenAnIkena daMshitaH . 
prayayau puruShavyAghraH svasainyamabhichodayan .. 22..\\
tamAyAntamabhiprekShya kuravaH paryavArayan . 
duHshAsanaM mahArAja kimaya.n vakShyatIti vai .. 23..\\
tato droNAya nihataM bhIShmamAchaShTa kauravaH . 
droNastadapriya.n shrutvA sahasA nyapatadrathAt .. 24..\\
sa sa~nj~nAmupalabhyAtha bhAradvAjaH pratApavAn . 
nivArayAmAsa tadA svAnyanIkAni mAriSha .. 25..\\
vinivR^ittAnkurUndR^iShTvA pANDavApi svasainikAn . 
dUtaiH shIghrAshvasa.nyuktairavahAramakArayan .. 26..\\
vinivR^itteShu sainyeShu pAramparyeNa sarvashaH . 
vimuktakavachAH sarve bhIShmamIyurnarAdhipAH .. 27..\\
vyupAramya tato yuddhAdyodhAH shatasahasrashaH . 
upatasthurmahAtmAnaM prajApatimivAmarAH .. 28..\\
te tu bhIShma.n samAsAdya shayAnaM bharatarShabham . 
abhivAdya vyatiShThanta pANDavAH kurubhiH saha .. 29..\\
atha pANDUnkurUMshchaiva praNipatyAgrataH sthitAn . 
abhyabhAShata dharmAtmA bhIShmaH shAntanavastadA .. 30..\\
svAgata.n vo mahAbhAgAH svAgataM vo mahArathAH . 
tuShyAmi darshanAchchAha.n yuShmAkamamaropamAH .. 31..\\
abhinandya sa tAneva.n shirasA lambatAbravIt . 
shiro me lambate.atyarthamupadhAnaM pradIyatAm .. 32..\\
tato nR^ipAH samAjahrustanUni cha mR^idUni cha . 
upadhAnAni mukhyAni naichchhattAni pitAmahaH .. 33..\\
abravIchcha naravyAghraH prahasanniva tAnnR^ipAn . 
naitAni vIrashayyAsu yuktarUpANi pArthivAH .. 34..\\
tato vIkShya narashreShThamabhyabhAShata pANDavam . 
dhana~njaya.n dIrghabAhu.n sarvalokamahAratham .. 35..\\
dhana~njaya mahAbAho shiraso me.asya lambataH . 
dIyatAmupadhAna.n vai yadyuktamiha manyase .. 36..\\
sa saMnyasya mahachchApamabhivAdya pitAmaham . 
netrAbhyAmashrupUrNAbhyAmida.n vachanamabravIt .. 37..\\
AGYApaya kurushreShTha sarvashastrabhR^itA.n vara . 
preShyo.aha.n tava durdharSha kriyatAM kiM pitAmaha .. 38..\\
tamabravIchchhAntanavaH shiro me tAta lambate . 
upadhAna.n kurushreShTha phalgunopanayasva me . 
shayanasyAnurUpa.n hi shIghraM vIra prayachchha me .. 39..\\
tva.n hi pArtha mahAbAho shreShThaH sarvadhanuShmatAm . 
kShatradharmasya vettA cha buddhisattvaguNAnvitaH .. 40..\\
phalgunastu tathetyuktvA vyavasAyapurojavaH . 
pragR^ihyAmantrya gANDIva.n sharAMshcha nataparvaNaH .. 41..\\
anumAnya mahAtmAnaM bharatAnAm amadhyamam . 
tribhistIkShNairmahAvegairudagR^ihNAchchhiraH sharaiH .. 42..\\
abhiprAye tu vidite dharmAtmA savyasAchinA . 
atuShyadbharatashreShTho bhIShmo dharmArthatattvavit .. 43..\\
upadhAnena dattena pratyanandaddhana~njayam . 
kuntIputra.n yudhAM shreShThaM suhR^idAM prItivardhanam .. 44..\\
anurUpa.n shayAnasya pANDavopahita.n tvayA . 
yadyanyathA pravartethAH shapeya.n tvAmaha.n ruShA .. 45..\\
evametanmahAbAho dharmeShu pariniShThitam . 
svaptavya.n kShatriyeNAjau sharatalpagatena vai .. 46..\\
evamuktvA tu bIbhatsu.n sarvA.nstAnabravIdvachaH . 
rAGYashcha rAjaputrAMshcha pANDavenAbhi sa.nsthitAn .. 47..\\
shayeyamasyA.n shayyAyAM yAvadAvartanaM raveH . 
ye tadA pArayiShyanti te mA.n drakShyanti vai nR^ipAH .. 48..\\
disha.n vaishravaNAkrAntAM yadA gantA divAkaraH . 
archiShmAnpratapa.NllokAnrathenottamatejasA . 
vimoShkye.aha.n tadA prANAnsuhR^idaH supriyAnapi .. 49..\\
parikhA khanyatAmatra mamAvasadane nR^ipAH . 
upAsiShye vivasvantameva.n sharashatAchitaH . 
upAramadhva.n sa~NgrAmAdvairANyutsR^ijya pArthivAH .. 50..\\
upAtiShThannatho vaidyAH shalyoddharaNakovidAH . 
sarvopakaraNairyuktAH kushalAste sushikShitAH .. 51..\\
tAndR^iShTvA jAhnavIputraH provAcha vachana.n tadA . 
dattadeyA visR^ijyantAM pUjayitvA chikitsakAH .. 52..\\
eva~Ngate na hIdAnI.n vaidyaiH kAryamihAsti me . 
kShatradharmaprashastA.n hi prApto.asmi paramA.n gatim .. 53..\\
naiSha dharmo mahIpAlAH sharatalpagatasya me . 
etaireva sharaishchAha.n dagdhavyo.ante narAdhipAH .. 54..\\
tachchhrutvA vachana.n tasya putro duryodhanastava . 
vaidyAnvisarjayAmAsa pUjayitvA yathArhataH .. 55..\\
tataste vismaya.n jagmurnAnAjanapadeshvarAH . 
sthiti.n dharme parAM dR^iShTvA bhIShmasyAmitatejasaH .. 56..\\
upadhAna.n tato dattvA pitustava janeshvara . 
sahitAH pANDavAH sarve kuravashcha mahArathAH .. 57..\\
upagamya mahAtmAna.n shayAnaM shayane shubhe . 
te.abhivAdya tato bhIShma.n kR^itvA chAbhipradakShiNam .. 58..\\
vidhAya rakShAM bhIShmasya sarva eva samantataH . 
vIrAH svashibirANyeva dhyAyantaH paramAturAH . 
niveshAyAbhyupAgachchhansAyAhne rudhirokShitAH .. 59..\\
niviShTAnpANDavAMshchApi prIyamANAnmahArathAn . 
bhIShmasya patanAddhR^iShTAnupagamya mahArathAn . 
uvAcha yAdavaH kAle dharmaputra.n yudhiShThiram .. 60..\\
diShTyA jayasi kauravya diShTyA bhIShmo nipAtitaH . 
avadhyo mAnuShaireSha satyasandho mahArathaH .. 61..\\
atha vA daivataiH pArtha sarvashastrAstrapAragaH . 
tvA.n tu chakShurhaNaM prApya dagdho ghoreNa chakShuShA .. 62..\\
evamukto dharmarAjaH pratyuvAcha janArdanam . 
tava prasAdAdvijayaH krodhAttava parAjayaH . 
tva.n hi naH sharaNa.n kR^iShNa bhaktAnAmabhaya~NkaraH .. 63..\\
anAshcharyo jayasteShA.n yeShA.n tvamasi keshava . 
raShkitA samare nityaM nitya.n chApi hite rataH . 
sarvathA tvA.n samAsAdya nAshcharyamiti me matiH .. 64..\\
evamuktaH pratyuvAcha smayamAno janArdanaH . 
tvayyevaitadyuktarUpa.n vachanaM pArthivottama .. 65..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 116}
 sa~njaya uvAcha

vyuShTAyA.n tu mahArAja rajanyA.n sarvapArthivAH . 
pANDavA dhArtarAShTrAshcha abhijagmuH pitAmaham .. 1..\\
ta.n vIrashayane vIraM shayAna.n kurusattamam . 
abhivAdyopatasthurvai kShatriyAH kShatriyarShabham .. 2..\\
kanyAshchandanachUrNaishcha lAjairmAlyaishcha sarvashaH . 
striyo bAlAstathA vR^iddhAH prekShakAshcha pR^ithagjanAH . 
samabhyayuH shAntanavaM bhUtAnIva tamonudam .. 3..\\
tUryANi gaNikA vArAstathaiva naTanartakAH . 
upAnR^itya~njagushchaiva vR^iddha.n kurupitAmaham .. 4..\\
upAramya cha yuddhebhyaH saMnAhAnvipramuchya cha . 
AyudhAni cha nikShipya sahitAH kurupANDavAH .. 5..\\
anvAsata durAdharSha.n devavratamarindamam . 
anyonyaM prItimantaste yathApUrva.n yathAvayaH .. 6..\\
sA pArthivashatAkIrNA samitirbhIShmashobhitA . 
shushubhe bhAratI dIptA divIvAdityamaNDalam .. 7..\\
vibabhau cha nR^ipANA.n sA pitAmahamupAsatAm . 
devAnAmiva deveshaM pitAmahamupAsatAm .. 8..\\
bhIShmastu vedanA.n dhairyAnnigR^ihya bharatarShabha . 
abhitaptaH sharaishchaiva nAtihR^iShTamanAbravIt .. 9..\\
sharAbhitaptakAyo.aha.n sharasantApamUrchhitaH . 
pAnIyamabhikA~NkShe.aha.n rAGYastAnpratyabhAShata .. 10..\\
tataste kShatriyA rAjansamAjahruH samantataH . 
bhakShyAnuchchAvachA.nstatra vArikumbhAMshcha shItalAn .. 11..\\
upanIta.n cha taddR^iShTvA bhIShmaH shAntanavo.abravIt . 
nAdya tAta mayA shakyaM bhogAnkAMshchana mAnuShAn .. 12..\\
upabhoktuM manuShyebhyaH sharashayyAgate hyaham . 
pratIkShamANastiShThAmi nivR^itti.n shashisUryayoH .. 13..\\
evamuktvA shAntanavo dInavAksarvapArthivAn . 
dhana~njayaM mahAbAhumabhyabhAShata bhArata .. 14..\\
athopetya mahAbAhurabhivAdya pitAmaham . 
atiShThatprA~njaliH prahvaH ki.n karomIti chAbravIt .. 15..\\
ta.n dR^iShTvA pANDava.n rAjannabhivAdyAgrataH sthitam . 
abhyabhAShata dharmAtmA bhIShmaH prIto dhana~njayam .. 16..\\
dahyate.adaH sharIraM me sa.nsyUto.asmi maheShubhiH . 
marmANi paridUyante vadanaM mama shuShyati .. 17..\\
hlAdanArtha.n sharIrasya prayachchhApo mamArjuna . 
tva.n hi shakto maheShvAsa dAtumambho yathAvidhi .. 18..\\
arjunastu tathetyuktvA rathamAruhya vIryavAn . 
adhijyaM balavatkR^itvA gANDIva.n vyAkShipaddhanuH .. 19..\\
tasya jyAtalanirghoSha.n visphUrjitamivAshaneH . 
vitresuH sarvabhUtAni shrutvA sarve cha pArthivAH .. 20..\\
tataH pradakShiNa.n kR^itvA rathena rathinA.n varaH . 
shayAnaM bharatashreShTha.n sarvashastrabhR^itAM varam .. 21..\\
sandhAya cha shara.n dIptamabhimantrya mahAyashAH . 
parjanyAstreNa sa.nyojya sarvalokasya pashyataH . 
avidhyatpR^ithivIM pArthaH pArshve bhIShmasya dakShiNe .. 22..\\
utpapAta tato dhArA vimalA vAriNaH shivA . 
shItasyAmR^itakalpasya divyagandharasasya cha .. 23..\\
atarpayattataH pArthaH shItayA vAridhArayA . 
bhIShma.n kurUNAmR^iShabhaM divyakarmaparAkramaH .. 24..\\
karmaNA tena pArthasya shakraShyeva vikurvataH . 
vismayaM parama.n jagmustataste vasudhAdhipAH .. 25..\\
tatkarma prekShya bIbhatsoratimAnuShamadbhutam . 
samprAvepanta kuravo gAvaH shItArditA iva .. 26..\\
vismayAchchottarIyANi vyAvidhyansarvato nR^ipAH . 
sha~NkhadundubhinirghoShaistumula.n sarvato.abhavat .. 27..\\
tR^ipta.n shAntanavashchApi rAjanbIbhatsumabravIt . 
sarvapArthivavIrANA.n saMnidhau pUjayanniva .. 28..\\
naitachchitraM mahAbAho tvayi kauravanandana . 
kathito nAradenAsi pUrvarShiramitadyutiH .. 29..\\
vAsudevasahAyastvaM mahatkarma kariShyasi . 
yannotsahati devendraH saha devairapi dhruvam .. 30..\\
vidustvAM nidhanaM pArtha sarvakShatrasya tadvidaH . 
dhanurdharANAmekastvaM pR^ithivyAM pravaro nR^iShu .. 31..\\
manuShyA jagati shreShThAH pakShiNA.n garuDo varaH . 
sarasA.n sAgaraH shreShTho gaurvariShThA chatuShpadAm .. 32..\\
AdityastejasA.n shreShTho girINAM himavAnvaraH . 
jAtInAM brAhmaNaH shreShThaH shreShThastvamasi dhanvinAm .. 33..\\
na vai shruta.n dhArtarAShTreNa vAkyaM 
sambodhyamAna.n vidureNa chaiva . 
droNena rAmeNa janArdanena 
muhurmuhuH sa~njayenApi choktam .. 34..\\
parItabuddhirhi visa~nj~nakalpo 
duryodhano nAbhyanandadvacho me . 
sa sheShyate vai nihatashchirAya 
shAstAtigo bhImabalAbhibhUtaH .. 35..\\
tataH shrutvA tadvachaH kauravendro 
duryodhano dInamanA babhUva . 
tamabravIchchhAntanavo.abhivIkShya 
nibodha rAjanbhava vItamanyuH .. 36..\\
dR^iShTa.n duryodhanedaM te yathA pArthena dhImatA . 
jalasya dhArA janitA shItasyAmR^itagandhinaH . 
etasya kartA loke.asminnAnyaH kash chana vidyate .. 37..\\
Agneya.n vAruNaM saumyaM vAyavyamatha vaiShNavam . 
aindraM pAshupataM brAhmaM pArameShThyaM prajApateH . 
dhAtustvaShTushcha saviturdivyAnyastrANi sarvashaH .. 38..\\
sarvasminmAnuShe loke vettyeko hi dhana~njayaH . 
kR^iShNo vA devakIputro nAnyo vai veda kash chana . 
na shakyAH pANDavAstAta yuddhe jetu.n kathaM chana .. 39..\\
amAnuShANi karmANi yasyaitAni mahAtmanaH . 
tena sattvavatA sa~Nkhye shUreNAhavashobhinA . 
kR^itinA samare rAjansandhiste tAta yujyatAm .. 40..\\
yAvatkR^iShNo mahAbAhuH svAdhInaH kurusa.nsadi . 
tAvatpArthena shUreNa sandhiste tAta yujyatAm .. 41..\\
yAvachchamUM na te sheShA.n sharaiH saMnataparvabhiH . 
nAshayatyarjunastAvatsandhiste tAta yujyatAm .. 42..\\
yAvattiShThanti samare hatasheShAH sahodarAH . 
nR^ipAshcha bahavo rAja.nstAvatsandhiH prayujyatAm .. 43..\\
na nirdahati te yAvatkrodhadIptekShaNashchamUm . 
yudhiShThiro hi tAvadvai sandhiste tAta yujyatAm .. 44..\\
nakulaH sahadevashcha bhImasenashcha pANDavaH . 
yAvachchamUM mahArAja nAshayanti na sarvashaH . 
tAvatte pANDavaiH sArdha.n saubhrAtra.n tAta rochatAm .. 45..\\
yuddhaM madantamevAstu tAta saMshAmya pANDavaiH . 
etatte rochatA.n vAkyaM yadukto.asi mayAnagha . 
etatkShemamahaM manye tava chaiva kulasya cha .. 46..\\
tyaktvA manyumupashAmyasva pArthaiH 
paryAptametadyatkR^itaM phalgunena . 
bhIShmasyAntAdastu vaH sauhR^ida.n vA 
samprashleShaH sAdhu rAjanprasIda .. 47..\\
rAjyasyArdha.n dIyatAM pANDavAnAm 
indraprastha.n dharmarAjo.anushAstu . 
mA mitradhrukpArthivAnA.n jaghanyaH 
pApA.n kIrtiM prApsyase kauravendra .. 48..\\
mamAvasAnAchchhAntirastu prajAnAM 
sa~NgachchhantAM pArthivAH prItimantaH . 
pitA putraM mAtulaM bhAgineyo 
bhrAtA chaiva bhrAtaraM praitu rAjan .. 49..\\
na chedevaM prAptakAla.n vacho me 
mohAviShTaH pratipatsyasyabuddhyA . 
bhIShmasyAntAdetadantAH stha sarve 
satyAmetAM bhAratImIrayAmi .. 50..\\
etadvAkya.n sauhR^idAdApageyo 
madhye rAGYAM bhArata.n shrAvayitvA . 
tUShNImAsIchchhalyasantaptamarmA 
yatvAtmAna.n vedanAM saMnigR^ihya .. 51..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 117}
 s

tataste pArthivAH sarve jagmuH svAnAlayAnpunaH . 
tUShNImbhUte mahArAje bhIShme shantanunandane .. 1..\\
shrutvA tu nihataM bhIShma.n rAdheyaH puruSharShabhaH . 
IShadAgatasantrAsastvarayopajagAma ha .. 2..\\
sa dadarsha mahAtmAna.n sharatalpagata.n tadA . 
janma shayyA gata.n devaM kArttikeyamiva prabhum .. 3..\\
nimIlitAkSha.n ta.n vIraM sAshrukaNThastadA vR^iShaH . 
abhyetya pAdayostasya nipapAta mahAdyutiH .. 4..\\
rAdheyo.aha.n kurushreShTha nityaM chAShki gatastava . 
dveShyo.atyantamanAgAH sanniti chainamuvAcha ha .. 5..\\
tachchhrutvA kuruvR^iddhaH sabalAtsa.nvR^itta lochanaH . 
shanairudvIkShya sa snehamida.n vachanamabravIt .. 6..\\
rahita.n dhiShNyamAlokya samutsArya cha rakShiNaH . 
piteva putra.n gA~NgeyaH pariShvajyaika bAhunA .. 7..\\
ehyehi me vipratIpa spardhase tvaM mayA saha . 
yadi mAM nAbhigachchhethA na te shreyo bhaveddhruvam .. 8..\\
kaunteyastvaM na rAdheyo vidito nAradAnmama . 
kR^iShNadvaipAyanAchchaiva keshavAchcha na saMshayaH .. 9..\\
na cha dveSho.asti me tAta tvayi satyaM bravImi te . 
tejovadhanimitta.n tu paruShANyahamuktavAn .. 10..\\
akasmAtpANDavAnhi tva.n dviShasIti matirmama . 
yenAsi bahuSho rUkSha.n choditaH sUryanandana .. 11..\\
jAnAmi samare vIrya.n shatrubhirduHsaha.n tava . 
brahmaNyatA.n cha shauryaM cha dAne cha paramAM gatim .. 12..\\
na tvayA sadR^ishaH kashchitpuruSheShvamaropama . 
kulabheda.n cha matvAha.n sadA paruShamuktavAn .. 13..\\
iShvaste bhArasandhAne lAghave.astrabale tathA . 
sadR^ishaH phalgunenAsi kR^iShNena cha mahAtmanA .. 14..\\
karNa rAjapura.n gatvA tvayaikena dhanuShmatA . 
tasyArthe kururAjasya rAjAno mR^iditA yudhi .. 15..\\
tathA cha balavAnrAjA jalA sandho durAsadaH . 
samare samarashlAghI tvayA na sadR^isho.abhavat .. 16..\\
brahmaNyaH satyavAdI cha tejasArka ivAparaH . 
devagarbho.ajitaH sa~Nkhye manuShyairadhiko bhuvi .. 17..\\
vyapanIto.adya manyurme yastvAM prati purA kR^itaH . 
daivaM puruShakAreNa na shakyamativartitum .. 18..\\
sodaryAH pANDavA vIrA bhrAtaraste.arisUdana . 
sa~Ngachchha tairmahAbAho mama chedichchhasi priyam .. 19..\\
mayA bhavatu nirvR^itta.n vairamAdityanandana . 
pR^ithivyA.n sarvarAjAno bhavantvadya nirAmayAH .. 20..\\

 karna

jAnAmyahaM mahAprAGYa sarvametanna saMshayaH . 
yathA vadasi durdharSha kaunteyo.ahaM na sUtajaH .. 21..\\
avakIrNastvaha.n kuntyA sUtena cha vivardhitaH . 
bhuktvA duryodhanaishvaryaM na mithyA kartumutsahe .. 22..\\
vasu chaiva sharIra.n cha yadudAraM tathA yashaH . 
sarva.n duryodhanasyArthe tyaktaM me bhUridakShiNa . 
kopitAH pANDavA nityaM mayAshritya suyodhanam .. 23..\\
avashya bhAvI vai yo.artho na sa shakyonivartitum . 
daivaM puruShakAreNa ko nivartitumutsahet .. 24..\\
pR^ithivI kShayasha.nsIni nimittAni pitAmaha . 
bhavadbhirupalabdhAni kathitAni cha sa.nsadi .. 25..\\
pANDavA vAsudevashcha viditA mama sarvashaH . 
ajeyAH puruShairanyairiti tAMshchotsahAmahe .. 26..\\
anujAnIShva mA.n tAta yuddhe prItamanAH sadA . 
anuGYAtastvayA vIra yudhyeyamiti me matiH .. 27..\\
durukta.n vipratIpaM vA sa.nrambhAchchApalAttathA . 
yanmayApakR^ita.n kiM chittadanukShantumarhasi .. 28..\\

 bhs

na chechchhakyamathotsraShTu.n vairametatsudAruNam . 
anujAnAmi karNa tvA.n yudhyasva svargakAmyayA .. 29..\\
vimanyurgatasa.nrambhaH kuru karma nR^ipasya hi . 
yathAshakti yathotsAha.n satAM vR^itteShu vR^ittavAn .. 30..\\
aha.n tvAmanujAnAmi yadichchhasi tadApnuhi . 
kShatradharmajitA.NllokAnsamprApsyasi na saMshayaH .. 31..\\
yudhyasva niraha~NkAro balavIrya vyapAshrayaH . 
dharmo hi yuddhAchchhreyo.anyatkShatriyasya na vidyate .. 32..\\
prashame hi kR^ito yatnaH suchirAtsuchiraM mayA . 
na chaiva shakitaH kartu.n yato dharmastato jayaH .. 33..\\

 s

evaM bruvanta.n gA~NgeyamabhivAdya prasAdya cha . 
rAdheyo rathamAruhya prAyAttava sutaM prati .. 34..\\

##\end{multicols}##
##
\medskip\hrule\medskip
Last updated on \today ; Send corrections to sanskrit@cheerful.com
\end{document}