j

prApya rAjyaM mahAbhAgAH pANDavA me pitAmahAH . 
kathamAsanmahArAje dhR^itarAShTre mahAtmani .. 1..\\
sa hi rAjA hatAmAtyo hataputro narAshrayaH . 
kathamAsIddhataishvaryo gAndhArI cha yashasvinI .. 2..\\
kiyanta.n chaiva kAlaM te pitaro mama pUrvakAH . 
sthitA rAjye mahAtmAnastanme vyAkhyAtumarhasi .. 3..\\

 vai

prApya rAjyaM mahAtmAnaH pANDavA hatashatravaH . 
dhR^itarAShTraM puraskR^itya pR^ithivIM paryapAlayan .. 4..\\
dhR^itarAShTramupAtiShThadviduraH sa~njayastathA . 
yuyutsushchApi medhAvI vaishyAputraH sa kauravaH .. 5..\\
pANDavaH sarvakAryANi sampR^ichchhanti sma taM nR^ipam . 
chakrustenAbhyanuGYAtA varShANi dasha pa~ncha cha .. 6..\\
sadA hi gatvA te vIrAH paryupAsanta taM nR^ipam . 
pAdAbhivandana.n kR^itvA dharmarAja mate sthitAH . 
te mUrdhni samupAghrAtAH sarvakAryANi chakrire .. 7..\\
kuntibhojasutA chaiva gandhArIm anvavartata . 
draupadI cha subhadrA cha yAshchAnyAH pANDava striyaH . 
samA.n vR^ittimavartanta tayoH shvashroryathAvidhi .. 8..\\
shayanAni mahArhANi vAsA.nsyAbharaNAni cha . 
rAjArhANi cha sarvANi bhakShyabhojyAnyanekashaH . 
yudhiShThiro mahArAja dhR^itarAShTre.abhyupAharat .. 9..\\
tathaiva kuntI gAndhAryA.n guruvR^ittimavartata . 
viduraH sa~njayashchaiva yuyutsushchaiva kauravaH . 
upAsate sma ta.n vR^iddhaM hataputra.n janAdhipam .. 10..\\
syAlo druNasya yashchaiko dayito brAhmaNo mahAn . 
sa cha tasminmaheShvAsaH kR^ipaH samabhavattadA .. 11..\\
vyAsasya bhagavAnnitya.n vAsa.n chakre nR^ipeNa ha . 
kathAH kurvanpurANarShirdevarShinR^ipa rakShasAm .. 12..\\
dharmayuktAni kAryANi vyavahArAnvitAni cha . 
dhR^itarAShTrAbhyanuGYAto vidurastAnyakArayat .. 13..\\
sAmantebhyaH priyANyasya kAryANi sugurUNyapi . 
prApyante.arthaiH sulaghubhiH prabhAvAdvidurasya vai .. 14..\\
akarodbandhamokShAMshcha vadhyAnAM mokShaNa.n tathA . 
na cha dharmAtmajo rAjA kadA chitki.n chidabravIt .. 15..\\
vihArayAtrAsu punaH kururAjo yudhiShThiraH . 
sarvAnkAmAnmahAtejAH pradadAvambikA sute .. 16..\\
ArAlikAH sUpakArA rAgakhANDavikAstathA . 
upAtiShThanta rAjAna.n dhR^itarAShTra.n yathA purA .. 17..\\
vAsA.nsi cha mahArhANi mAlyAni vividhAni cha . 
upAjahruryathAnyAya.n dhR^itarAShTrasya pANDavAH .. 18..\\
maireyaM madhu mA.nsAni pAnakAni laghUni cha . 
chitrAnbhakShyavikArAMshcha chakrurasya yathA purA .. 19..\\
ye chApi pR^ithivIpAlAH samAjagmuH samantataH . 
upAtiShThanta te sarve kauravendra.n yathA purA .. 20..\\
kuntI cha draupadI chaiva sAtvatI chaiva bhAminI . 
ulUpI nAgakanyA cha devI chitra~NgadA tathA .. 21..\\
dhR^iShTaketoshcha bhaginI jarA sandhasya chAtmajA . 
ki~NkarAH smopatiShThanti sarvAH subalajA.n tathA .. 22..\\
yathA putra viyukto.ayaM na ki.n chidduHkhamApnuyAt . 
iti rAjanvashAdbhrAtR^Innityameva yudhiShThiraH .. 23..\\
eva.n te dharmarAjasya shrutvA vachanamarthavat . 
savisheShamavartanta bhImameka.n vinA tadA .. 24..\\
na hi tattasya vIrasya hR^idayAdapasarpati . 
dhR^itarAShTrasya durbuddheryadvR^itta.n dyUtakAritam .. 25..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 2}
 vai

eva.n sampUjito rAjA pANDavairambikA sutaH . 
vijahAra yathApUrvamR^iShibhiH paryupAsitaH .. 1..\\
brahma deyAgra hArAMshcha pradadau sa kurUdvahaH . 
tachcha kuntIsuto rAjA sarvamevAnvamodata .. 2..\\
AnR^isha.nsya paro rAjA prIyamANo yudhiShThiraH . 
uvAcha sa tadA bhrAtR^InamAtyAMshcha mahIpatiH .. 3..\\
mayA chaiva bhavadbhishcha mAnya eSha narAdhipaH . 
nideshe dhR^itarAShTrasya yaH sthAsyati sa me suhR^it . 
viparItashcha me shatrurnirasyashcha bhavennaraH .. 4..\\
paridR^iShTeShu chAhaHsu putrANA.n shrAddhakarmaNi . 
dadAtu rAjA sarveShA.n yAvadasya chikIrShitam .. 5..\\
tataH sa rAjA kauravyo dhR^itarAShTro mahAmanAH . 
brAhmaNebhyo mahArhebhyo dadau vittAnyanekashaH .. 6..\\
dharmarAjashcha bhImashcha savyasAchI yamAvapi . 
tatsarvamanvavartanta dhR^itarAShTra vyapekShayA .. 7..\\
kathaM nu rAjA vR^iddhaH sanputrashokasamAhataH . 
shokamasmatkR^itaM prApya na mriyeteti chintyate .. 8..\\
yAvaddhi kurumukhyasya jIvatputrasya vai sukham . 
babhUva tadavApnotu bhogAMshcheti vyavasthitAH .. 9..\\
tataste sahitAH sarve bhrAtaraH pa~ncha pANDavAH . 
tathA shIlAH samAtasthurdhR^itarAShTrasya shAsane .. 10..\\
dhR^itarAShTrashcha tAnvIrAnvinItAnvinaye sthitAn . 
shiShyavR^ittau sthitAnnitya.n guruvatparyapashyata .. 11..\\
gAndhArI chaiva putrANA.n vividhaiH shrAddhakarmabhiH . 
AnR^iShyamagamatkAmAnviprebhyaH pratipAdya vai .. 12..\\
eva.n dharmabhR^itA.n shreShTho dharmarAjo yudhiShThiraH . 
bhrAtR^ibhiH sahito dhImAnpUjayAmAsa taM nR^ipam .. 13..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 3}
 vai

sa rAjA sumahAtejA vR^iddhaH kurukulodvahaH . 
nApashyata tadA ki.n chidapriyaM pANDunandane .. 1..\\
vartamAneShu sadvR^ittiM pANDaveShu mahAtmasu . 
prItimAnabhavadrAjA dhR^itarAShTro.ambikA sutaH .. 2..\\
saubaleyI cha gAndhArI putrashokamapAsya tam . 
sadaiva prItimatyAsIttanayeShu nijeShviva .. 3..\\
priyANyeva tu kauravyo nApriyANi kurUdvaha . 
vaichitravIrye nR^ipatau samAcharati nityadA .. 4..\\
yadyadbrUte cha ki.n chitsA dhR^itarAShTro narAdhipaH . 
guru vA laghu vA kArya.n gAndhArI cha yashasvinI .. 5..\\
tatsa rAjA mahArAja pANNDavAnA.n dhurandharaH . 
pUjayitvA vachastattadakArShItparavIrahA .. 6..\\
tena tasyAbhavatprIto vR^ittena sa narAdhipaH . 
anvatapyachcha sa.nsmR^itya putraM mandamachetasam .. 7..\\
sadA cha prAtarutthAya kR^itajapyaH shuchirnR^ipaH . 
AshAste pANDuputrANA.n samareShvaparAjayam .. 8..\\
brAhmaNAnvAchayitvA cha hutvA chaiva hutAshanam . 
AyuShyaM pANDuputrANAmAshAste sa narAdhipaH .. 9..\\
na tAM prItiM marAmApa putrebhyaH sa mahIpatiH . 
yAM prItiM pANDuputrebhyaH samavApa tadA nR^ipaH .. 10..\\
brAhmaNAnA.n cha vR^iddhAnAM kShatriyANAM cha bhArata . 
tathA viTshUdra sa~NghAnAmabhavatsupriyastadA .. 11..\\
yachcha ki.n chitpurA pApaM dhR^itarAShTra sutaiH kR^itam . 
akR^itvA hR^idi tadrAjA taM nR^ipa.n so.anvavartata .. 12..\\
yashcha kashchinnaraH ki.n chidapriyaM chAmbikA sute . 
kurute dveShyatAmeti sa kaunteyasya dhImataH .. 13..\\
na rAGYo dhR^itarAShTrasya na cha duryodhanasya vai . 
uvAcha duShkR^ita.n kiM chidyudhiShThira bhayAnnaraH .. 14..\\
dhR^ityA tuShTo narendrasya gAndhArI vidurastathA . 
shauchena chAjAta shatrorna tu bhImasya shatruhan .. 15..\\
anvavartata bhImo.api niShTanandharmajaM nR^ipam . 
dhR^itarAShTra.n cha samprekShya sadA bhavati durmanAH .. 16..\\
rAjAnamanuvartanta.n dharmaputraM mahAmatim . 
anvavartata kauravyo hR^idayena parA~NmukhaH .. 17..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 4}
 vai

yudhiShThirasya nR^ipaterduryodhana pitustathA . 
nAntara.n dadR^ishU rAjanpuruShAH praNayaM prati .. 1..\\
yadA tu kauravo rAjA putra.n sasmAra bAlisham . 
tadA bhIma.n hR^idA rAjannapadhyAti sa pArthivaH .. 2..\\
tathaiva bhImaseno.api dhR^itarAShTra.n janAdhipam . 
nAmarShayata rAjendra sadaivAtuShTavaddhR^idA .. 3..\\
aprakAshAnyapriyANi chakArAsya vR^ikodaraH . 
AGYAM pratyaharachchApi kR^itakaiH puruShaiH sadA .. 4..\\
atha bhImaH suhR^inmadhye bAhushabda.n tathAkarot . 
saMshrave dhR^itarAShTrasya gAndhAryAshchApyamarShaNaH .. 5..\\
smR^itvA duryodhana.n shatru.n karNa duHshAsanAvapi . 
provAchAtha susa.nrabdho bhImaH sa paruSha.n vachaH .. 6..\\
andhasya nR^ipateH putrA mayA parighabAhunA . 
nItA lokamamu.n sarve nAnAshastrAtta jIvitAH .. 7..\\
imau tau parighaprakhyau bhujau mama durAsadau . 
yayorantaramAsAdya dhArtarAShTrAH kShaya.n gatAH .. 8..\\
tAvimau chandanenAktau vandanIyau cha me bhujau . 
yAbhyA.n duryodhano nItaH kShaya.n sasuta bAndhavaH .. 9..\\
etAshchAnyAshcha vividhAH shalya bhUtA janAdhipaH . 
vR^ikodarasya tA vAchaH shrutvA nirvedamAgamat .. 10..\\
sA cha buddhimatI devI kAlaparyAya vedinI . 
gAndhArI sarvadharmaGYA tAnyalIkAni shushruve .. 11..\\
tataH pa~nchadashe varShe samatIte narAdhipaH . 
rAjA nirvedamApede bhIma vAgbANapIDitaH .. 12..\\
nAnvabudhyata tadrAjA kuntIputro yudhiShThiraH . 
shvetAshvo vAtha kuntI vA draupadI va yashasvinI .. 13..\\
mAdrIputrau cha bhImasya chittaGYAvanvamodatAm . 
rAGYastu chitta.n rakShantau nochatuH ki.n chidapriyam .. 14..\\
tataH samAnayAmAsa dhR^itarAShTraH suhR^ijjanam . 
bAShpasandigdhamatyarthamidamAha vacho bhR^isham .. 15..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 5}
 dhr

viditaM bhavatAmetadyathAvR^ittaH kuru kShayaH . 
mamAparAdhAttatsarvamiti GYeya.n tu kauravAH .. 1..\\
yo.aha.n duShTamatiM mUDha.n GYAtInAM bhayavardhanam . 
duryodhana.n kauravANAmAdhipatye.abhyaShechayam .. 2..\\
yachchAha.n vAsudevasya vAkyaM nAshrauShamarthavat . 
vadhyatA.n sAdhvayaM pApaH sAmAtya iti durmatiH .. 3..\\
putrasnehAbhibhUtashcha hitamukto manIShibhiH . 
vidureNAtha bhIShmeNa droNena cha kR^ipeNa cha .. 4..\\
pade pade bhagavatA vyAsena cha mahAtmanA . 
sa~njayenAtha gAndhAryA tadida.n tapyate.adya mAm .. 5..\\
yachchAhaM pANDuputreNa guNavatsu mahAtmasu . 
na dattavA~nshriya.n dIptAM pitR^ipaitAmahImimAm .. 6..\\
vinAshaM pashyamAno hi sarvarAGYA.n gadAgrajaH . 
etachchhreyaH sa paramamamanyata janArdanaH .. 7..\\
so.ahametAnyalIkAni nivR^ittAnyAtmanaH sadA . 
hR^idaye shalya bhUtAni dhArayAmi sahasrashaH .. 8..\\
visheShatastu dahyAmi varShaM pa~nchadasha.n hi vai . 
asya pApasya shuddhyarthaM niyato.asmi sudurmatiH .. 9..\\
chaturthe niyate kAle kadA chidapi chAShTame . 
tR^iShNA vinayanaM bhu~nje gAndhArI veda tanmama .. 10..\\
karotyAhAramiti mA.n sarvaH parijanaH sadA . 
yudhiShThira bhayAdvetti bhR^isha.n tapyati pANDavaH .. 11..\\
bhUmau shaye japyaparo darbheShvajina sa.nvR^itaH . 
niyamavyapadeshena gAndhArI cha yashasvinI .. 12..\\
hataM putrashata.n shUraM sa~NgrAmeShvapalAyinam . 
nAnutapyAmi tachchAha.n kShatradharma.n hi taM viduH . 
ityuktvA dharmarAjAnamabhyabhAShata kauravaH .. 13..\\
bhadra.n te yAdavI mAtarvAkyaM chedaM nibodha me . 
sukhamasmyuShitaH putra tvayA suparipAlitaH .. 14..\\
mahAdAnAni dattAni shrAddhAni cha punaH punaH . 
prakR^iShTaM me vayaH putra puNya.n chIrNa.n yathAbalam . 
gAndhArI hataputreya.n dhairyeNodIkShate cha mAm .. 15..\\
draupadyA hyapakartArastava chaishvaryahAriNaH . 
samatItA nR^isha.nsAste dharmeNa nihatA yudhi .. 16..\\
na teShu pratikartavyaM pashyAmi kurunandana . 
sarve shastrajitA.NllokAngatAste.abhimukha.n hatAH .. 17..\\
Atmanastu hitaM mukhyaM pratikartavyamadya me . 
gAndhAryAshchaiva rAjendra tadanuGYAtumarhasi .. 18..\\
tva.n hi dharmabhR^itAM shreShThaH satata.n dharmavatsalaH . 
rAjA guruH prANabhR^itA.n tasmAdetadbravImyaham .. 19..\\
anuGYAtastvayA vIra saMshrayeya.n vanAnyaham . 
chIravalkala bhR^idrAjangAndhAryA sahito.anayA . 
tavAshiShaH prayu~njAno bhaviShyAmi vanecharaH .. 20..\\
uchitaM naH kule tAta sarveShAM bharatarShabha . 
putreShvaishvaryamAdhAya vayaso.ante vanaM nR^ipa .. 21..\\
tatrAha.n vAyubhakSho vA nirAhAro.api vA vasan . 
patnyA sahAnayA vIra chariShyAmi tapaH param .. 22..\\
tva.n chApi phalabhAktAta tapasaH pArthivo hyasi . 
phalabhAjo hi rAjAnaH kalyANasyetarasya vA .. 23..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 6}
 y

na mAM prINayate rAjya.n tvayyevaM duHkhite nR^ipa . 
dhinmAmastu sudurbuddhi.n rAjyasaktaM pramAdinam .. 1..\\
yo.ahaM bhavanta.n duHkhArtamupavAsakR^ishaM nR^ipa . 
yatAhAra.n kShitishayaM nAvindaM bhrAtR^ibhiH saha .. 2..\\
aho.asmi va~nchito mUDho bhavatA gUDhabuddhinA . 
vishvAsayitvA pUrvaM mA.n yadida.n duHkhamashnuthAH .. 3..\\
kiM me rAjyena bhogairvA ki.n yaGYaiH kiM sukhena vA . 
yasya me tvaM mahIpAla duHkhAnyetAnyavAptavAn .. 4..\\
pIDita.n chApi jAnAmi rAjyamAtmAnameva cha . 
anena vachasA tubhya.n duHkhitasya janeshvara .. 5..\\
bhavAnpitA bhavAnmAtA bhavAnnaH paramo guruH . 
bhavatA viprahINA hi kva nu tiShThAmahe vayam .. 6..\\
auraso bhavataH putro yuyutsurnR^ipasattama . 
astu rAjA mahArAja ya.n chAnyaM manyate bhavAn .. 7..\\
aha.n vana.n gamiShyAmi bhavAnrAjyaM prashAstvidam . 
na mAmayashasA dagdhaM bhUyastva.n dagdhumarhasi .. 8..\\
nAha.n rAjA bhavAnrAjA bhavatA paravAnaham . 
katha.n guruM tvAM dharmaGYamanuGYAtumihotsahe .. 9..\\
na manyurhR^idi naH kashchidduryodhanakR^ite.anagha . 
bhavitavya.n tathA taddhi vayaM te chaiva mohitAH .. 10..\\
vaya.n hi putrA bhavato yathA duryodhanAdayaH . 
gAndhArI chaiva kuntI cha nirvesheShe mate mama .. 11..\\
sa mA.n tva.n yadi rAjendra parityajya gamiShyasi . 
pR^iShThatastvAnuyAsyAmi satyenAtmAnamAlabhe .. 12..\\
iya.n hi vasusampUrNA mahI sAgaramekhalA . 
bhavatA viprahINasya na me prItikarI bhavet .. 13..\\
bhavadIyamida.n sarvaM shirasA tvAM prasAdaye . 
tvadadhInAH sma rAjendra vyetu te mAnaso jvaraH .. 14..\\
bhavitavyamanuprAptaM manye tvA.n tajjanAdhipa . 
diShTyA shushrUShamANastvAM mokShyAmi manaso jvaram .. 15..\\

 dhr

tApasye me manastAta vartate kurunandana . 
uchita.n hi kule.asmAkamaraNyagamanaM prabho .. 16..\\
chiramasmyuShitaH putra chira.n shushrUShitastvayA . 
vR^iddhaM mAmabhyanuGYAtu.n tvamarhasi janAdhipa .. 17..\\

 vai

ityuktvA dharmarAjAna.n vepamAnaH kR^itA~njalim . 
uvAcha vachana.n rAjA dhR^itarAShTro.ambikA sutaH .. 18..\\
sa~njaya.n cha mahAmAtraM kR^ipaM chApi mahAratham . 
anunetumihechchhAmi bhavadbhiH pR^ithivIpatim .. 19..\\
glAyate me mano hIdaM mukha.n cha parishuShyati . 
vayasA cha prakR^iShTena vAgvyAyAmena chaiva hi .. 20..\\
ityuktvA sa tu dharmAtmA vR^iddho rAjA kurUdvahaH . 
gAndhArI.n shishriye dhImAnsahasaiva gatAsuvat .. 21..\\
ta.n tu dR^iShTvA tathAsInaM nishcheShTaM kuru pArthivam . 
Arti.n rAjA yayau tUrNa.n kaunteyaH paravIrahA .. 22..\\

 y

yasya nAgasahasreNa dasha sa~Nkhyena vai balam . 
so.ayaM nArImupAshritya shete rAjA gatAsuvat .. 23..\\
AyasI pratimA yena bhImasenasya vai purA . 
chUrNIkR^itA balavatA sabalArthI shritaH striyam .. 24..\\
dhigastu mAmadharmaGYa.n dhigbuddhiM dhikcha me shrutam . 
yatkR^ite pR^ithivIpAlaH shete.ayamatathochitaH .. 25..\\
ahamapyupavatsyAmi yathaivAya.n gururmama . 
yadi rAjA na bhu~Nkte.aya.n gAndhArI cha yashasvinI .. 26..\\

 vai

tato.asya pANinA rAjA jalashItena pANDavaH . 
uro mukha.n cha shanakaiH paryamArjata dharmavit .. 27..\\
tena ratnauShadhimatA puNyenacha sugandhinA . 
pANisparshena rAGYastu rAjA sa~nj~nAmavApa ha .. 28..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 7}
 dhr

spR^isha mAM pANinA bhUyaH pariShvaja cha pANDava . 
jIvAmIva hi sa.nsparshAttava rAjIvalochana .. 1..\\
mUrdhAna.n cha tavAghrAtumichchhAmi manujAdhipa . 
pANibhyA.n cha parispraShTuM prANA hi na jahurmama .. 2..\\
aShTamo hyadya kAlo.ayamAhArasya kR^itasya me . 
yenAha.n kurushArdUla na shaknomi vicheShTitum .. 3..\\
vyAyAmashchAyamatyartha.n kR^itastvAmabhiyAchatA . 
tato glAna manAstAta naShTasa~nj~na ivAbhavam .. 4..\\
tavAmR^ita samasparsha.n hastasparshamimaM vibho . 
labdhvA sa~njIvito.asmIti manye kurukulodvaha .. 5..\\

 vai

evamuktastu kaunteyaH pitrA jyeShThena bhArata . 
pasparsha sarvagAtreShu sauhArdAtta.n shanaistadA .. 6..\\
upalabhya tatha prANAndhR^itarAShTro mahIpatiH . 
bAhubhyA.n sampariShvajya mUrdhnyAjighrata pANDavam .. 7..\\
vidurAdayashcha te sarve rurudurduHkhitA bhR^isham . 
atiduHkhAchcha rAjAnaM nochuH ki.n chana pANDavAH .. 8..\\
gAndhArI tveva dharmaGYA manasodvahatI bhR^isham . 
duHkhAnyavArayadrAjanmaivamityeva chAbravIt .. 9..\\
itarAstu striyaH sarvAH kuntyA saha suduHkhitAH . 
netrairAgatavikleshaiH parivArya sthitAbhavan .. 10..\\
athAbravItpunarvAkya.n dhR^itarAShTro yudhiShThiram . 
anujAnIhi mA.n rAja.nstApasye bharatarShabha .. 11..\\
glAyate me manastAta bhUyo bhUyaH prajalpataH . 
na mAmataH paraM putra parikleShTumihArhasi .. 12..\\
tasmi.nstu kauravendre ta.n tathA bruvati pANDavam . 
sarveShAmavarodhAnAmArtanAdo mahAnabhUt .. 13..\\
dR^iShTvA kR^isha.n vivarNa.n cha rAjAnamatathochitam . 
upavAsaparishrAnta.n tvagasthi parivAritam .. 14..\\
dharmaputraH sa pitaraM pariShvajya mahAbhujaH . 
shokajaM bAShpamutsR^ijya punarvachanamabravIt .. 15..\\
na kAmaye narashreShTha jIvitaM pR^ithivI.n tathA . 
yathA tava priya.n rAjaMshchikIrShAmi parantapa .. 16..\\
yadi tvahamanugrAhyo bhavato dayito.api vA . 
kriyatA.n tAvadAhArastato vetsyAmahe vayam .. 17..\\
tato.abravInmahAtejA dharmaputra.n sa pArthivaH . 
anuGYAtastvayA putra bhu~njIyAmiti kAmaye .. 18..\\
iti bruvati rAjendre dhR^itarAShTre yudhiShThiram . 
R^iShiH satyavatI putro vyAso.abhyetya vacho.abravIt .. 19..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 8}
 vyaasa

yudhiShThira mahAbAho yadAha kurunandanaH . 
dhR^itarAShTro mahAtmA tvA.n tatkuruShvAvvichArayan .. 1..\\
aya.n hi vR^iddho nR^ipatirhataputro visheShataH . 
neda.n kR^ichchhraM chiratara.n sahediti matirmama .. 2..\\
gAndhArI cha mahAbhAgA prAGYA karuNavedinI . 
putrashokaM mahArAja dhairyeNodvahate bhR^isham .. 3..\\
ahAmapyetadeva tvAM bravImi kuru me vachaH . 
ajuGYA.n labhatAM rAjA mA vR^itheha mariShyati .. 4..\\
rAjarShINAM purANAnAmanuyAtu gatiM nR^ipaH . 
rAjarShINA.n hi sarveShAmante vanamupAshrayaH .. 5..\\

 vai

ityuktaH sa tadA rAjA vyAsenAdbhuta karmaNA . 
pratyuvAcha mahAtejA dharmarAjo yudhiShThiraH .. 6..\\
bhagavAneva no mAnyo bhagavAneva no guruH . 
bhagavAnasya rAjyasya kulasya cha parAyaNam .. 7..\\
aha.n tu putro bhagavAnpitA rAjA gurush cha me . 
nideshavartI cha pituH putro bhavati dharmataH .. 8..\\
ityuktaH sa tu taM prAha vyAso dharmabhR^itA.n varaH . 
yudhiShThiraM mahAtejAH punareva vishAM pate .. 9..\\
evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata . 
rAjAya.n vR^iddhatAM prAptaH pramANe parame sthitaH .. 10..\\
so.ayaM mayAbhyanuGYAtastvayA cha pR^ithivIpate . 
karotu svamabhiprAya mAsya vighnakaro bhava .. 11..\\
eSha eva paro dharmo rAjarShINA.n yudhiShThira . 
samare vA bhavenmR^ityurvane vA vidhipUrvakam .. 12..\\
pitrA tu tava rAjendra pANDunA pR^ithivIkShitA . 
shiShyabhUtena rAjAya.n guruvatparyupAsitaH .. 13..\\
kratubhirdakShiNAvadbhirannaparvata shobhitaiH . 
mahadbhiriShTaM bhogashcha bhuktAshputrashcha pAlitAH .. 14..\\
putra sa.nstha.n cha vipula.n rAjyaM viproShite tvayi . 
trayodasha samA bhukta.n dattaM cha vividha.n vasu .. 15..\\
tvayA chAyaM naravyAghra gurushushrUShayA nR^ipaH . 
ArAdhitaH sabhR^ityena gAndhArI cha yashasvinI .. 16..\\
anujAnIhi pitara.n samayo.asya tapo vidhau . 
na manyurvidyate chAsya susUkShmo.api yudhiShThira .. 17..\\
etAvaduktvA vachanamanuGYApya cha pArthivam . 
tathAstviti cha tenoktaH kaunteyena yayau vanam .. 18..\\
gate bhagavati vyAse rAjA pANDusutastataH . 
provAcha pitara.n vR^iddhaM mandaM mandamivAnataH .. 19..\\
yadAha bhagavAnvyAso yachchApi bhavato matam . 
yadAha cha maheShvAsaH kR^ipo vidura eva cha .. 20..\\
yuyutsuH sa~njayashchaiva tatkartAsmyahama~njasA . 
sarve hyete.anumAnyA me kulasyAsya hitaiShiNaH .. 21..\\
ida.n tu yAche nR^ipate tvAmaha.n shirasA nataH . 
kriyatA.n tAvadAhArastato gachchhAshramaM prati .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 9}
 vai

tato rAGYAbhyanuGYAto dhR^itarAShTraH pratApavAn . 
yayau svabhavana.n rAjA gAndhAryAnugatastadA .. 1..\\
mandaprANagatirdhImAnkR^ichchhrAdiva samuddharan . 
padAtiH sa mahIpAlo jIrNo gajapatiryathA .. 2..\\
tamanvagachchhadviduro vidvAnsUtashcha sa~njayaH . 
sa chApi parameShvAsaH kR^ipaH shAradvatastathA .. 3..\\
sa pravishya gR^iha.n rAjA kR^itapUrvAhNika kriyaH . 
tarpayitvA dvijashreShThAnAhAramakarottadA .. 4..\\
gAndhArI chaiva dharmaGYA kuntyA saha manasvinI . 
vadhUbhirupachAreNa pUjitAbhu~Nkta bhArata .. 5..\\
kR^itAhAra.n kR^itAhArAH sarve te vidurAdayaH . 
pANDavAshcha kurushreShThamupAtiShThanta taM nR^ipam .. 6..\\
tato.abravInmahArAja kuntIputramupahvare . 
niShaNNaM pANinA pR^iShThe sa.nspR^ishannambikA sutaH .. 7..\\
apramAdastvayA kAryaH sarvathA kurunandana . 
aShTA~Nge rAjashArdUla rAjye dharmapuraskR^ite .. 8..\\
tattu shakya.n yathA tAta rakShituM pANDunandana . 
rAjya.n dharmaM cha kaunteya vidvAnasi nibodha tat .. 9..\\
vidyA vR^iddhAnsadaiva tvamupAsIthA yudhiShThira . 
shR^iNuyAste cha yadbrUyuH kuryAshchaivAvichArayan .. 10..\\
prAtarutthAya tAnrAjanpUjayitvA yathAvidhi . 
kR^ityakAle samutpanne pR^ichchhethAH kAryamAtmanaH .. 11..\\
te tu saMmAnitA rAja.nstvayA rAjyahitArthinA . 
pravakShyanti hita.n tAta sarvaM kauravanandana .. 12..\\
indriyANi cha sarvANi vAjivatparipAlaya . 
hitAya vai bhaviShyanti rakShita.n draviNa.n yathA .. 13..\\
amAtyAnupadhAtItAnpitR^ipaitAmahA~nshuchIn . 
dAntAnkarmasu sarveShu mukhyAnmukhyeShu yojayeH .. 14..\\
chArayethAshcha satata.n chArairavviditaiH parAn . 
parIkShitairbahuvidha.n svarAShTreShu pareShu cha .. 15..\\
pura.n cha te sugupta.n syAddR^iDhaprAkAratoraNam . 
aTTATTAlaka sambAdha.n ShaTpathaM sarvatodisham .. 16..\\
tasya dvArANi kAryANi paryAptAni bR^ihanti cha . 
sarvataH suvibhaktAni yantrairArakShitAni cha .. 17..\\
puruShairalamarthaGYairviditaiH kulashIlataH . 
AtmA cha rakShyaH satataM bhojanAdiShu bhArata .. 18..\\
vihArAhAra kAleShu mAlyashayyAsaneShu cha . 
striyashcha te suguptAH syurvR^iddhairAptairadhiShThitAH . 
shIlavadbhiH kulInaishcha vidvadbhishcha yudhiShThira .. 19..\\
mantriNashchaiva kurvIthA dvijAnvidyA vishAradAn . 
vinItAMshcha kulInAMshcha dharmArthakushalAnR^ijUn .. 20..\\
taiH sArdhaM mantrayethAstvaM nAtyarthaM bahubhiH saha . 
samastairapi cha vyastairvyapadeshena kena chit .. 21..\\
susa.nvR^itaM mantragR^iha.n sthala.n chAruhya mantrayeH . 
araNye niHshalAke vA na cha rAtrau katha.n chana .. 22..\\
vAnarAH pakShiNashchaiva ye manuShyAnukAriNaH . 
sarve mantragR^ihe varjyA ye chApi jaDa pa~NgukAH .. 23..\\
mantrabhede hi ye doShA bhavanti pR^ithivIkShitAm . 
na te shakyAH samAdhAtu.n kathaM chiditi me matiH .. 24..\\
doShAMshcha mantrabhedeShu brUyAstvaM mantrimaNDale . 
abhede cha guNAnrAjanpunaH punararindama .. 25..\\
paurajAnapadAnA.n cha shauchAshaucha.n yudhiShThiraH . 
yathA syAdvidita.n rAja.nstathA kAryamarindama .. 26..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 10}
 dhr

vyavahArAshcha te tAta nityamAptairadhiShThitAH . 
yojyAstuShTairhitai rAjannitya.n chArairanuShThitAH .. 1..\\
parimANa.n viditvA cha daNDa.n daNDyeShu bhArata . 
praNayeyuryathAnyAyaM puruShAste yudhiShThira .. 2..\\
AdAna ruchayashchaiva paradArAbhimarshanaH . 
ugradaNDapradhAnAshcha mithyA vyAhAriNastathA .. 3..\\
AkroShTArashcha lubdhAshcha hantAraH sAhasa priyAH . 
sabhA vihArabhettAro varNAnA.n cha pradUShakAH . 
hiraNyadaNDyA vadhyAshcha kartavyA deshakAlataH .. 4..\\
prAtareva hi pashyethA ye kuryurvyayakarma te . 
ala~NkAramatho bhojyamata Urdhva.n samAchareH .. 5..\\
pashyethAshcha tato yodhAnsadA tvaM pariharShayan . 
dUtAnA.n cha charANAM cha pradoShaste sadA bhavet .. 6..\\
sadA chApararAtra.n te bhavetkAryArthanirNaye . 
madhyarAtre vihAraste madhyAhne cha sadA bhavet .. 7..\\
sarve tvAtyayikAH kAlAH kAryANAM bharatarShabha . 
tathaivAla~NkR^itaH kAle tiShThethA bhUri rakShiNaH . 
chakravatkarmaNA.n tAtha paryAyo hyeSha nityashaH .. 8..\\
koshasya sa~ncchaye yatna.n kurvIthA nyAyataH sadA . 
dvividhasya mahArAja viparIta.n vivarjayeH .. 9..\\
chArairviditvA shatrUMshcha ye te rAjyAntarAyiNaH . 
tAnAptaiH puruShairdUrAdghAtayethAH parasparam .. 10..\\
karma dR^iShTyAtha bhR^ityA.nstva.n varayethAH kurUdvaha . 
kArayethAshcha karmANi yuktAyuktairadhiShThitaiH .. 11..\\
senA praNetA cha bhavettava tAta dR^iDhavrataH . 
shUraH kleshasahashchaiva priyashcha tava mAnavaH .. 12..\\
sarve jAnapadAshchaiva tava karmANi pANDava . 
paurogavAshcha sabhyAshcha kuryurye vyavahAriNaH .. 13..\\
svarandhraM pararandhra.n cha sveShu chaiva pareShu cha . 
upalakShayitavya.n te nityameva yudhiShThira .. 14..\\
deshAntarasthAshcha narA vikrAntAH sarvakarmasu . 
mAtrAbhiranurUpAbhiranugrAhyA hitAstvayA .. 15..\\
guNArthinA.n guNaH kAryo viduShAM te janAdhipa . 
avichAlyAshcha te te syuryathA merurmahAgiriH .. 16..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 11}
 dhr

maNDalAni cha budhyethAH pareShAmAtmanastathA . 
udAsInaguNAnA.n cha madhyamAnAM tathaiva cha .. 1..\\
chaturNA.n shatrujAtAnAM sarveShAmAtatAyinAm . 
mitra.n chAmitramitraM cha boddhavyaM te.arikarshana .. 2..\\
tathAmAtyA janapadA durgANi viShamANi cha . 
balAnicha kurushreShTha bhavantyeShA.n yathechchchhakam .. 3..\\
te cha dvAdasha kaunteya rAGYA.n vai vividhAtmakAH . 
mantripradhAnAshcha guNAH ShaShTirdvAdasha cha prabho .. 4..\\
etAnmaNDalamityAhurAchAryA nItikovidAH . 
atra ShADguNyamAyatta.n yudhiShThira nibodha tat .. 5..\\
vR^iddhikShayau cha viGYeyau sthAna.n cha kurunandana . 
dvisaptatyA mahAbAho tataH ShADguNya chAriNaH .. 6..\\
yadA svapakSho balavAnparapakShastathA balaH . 
vigR^ihya shatrUnkaunteya yAyAtkShitipatistadA . 
yadA svapakShe.abalavA.nstadA sandhi.n samAshrayet .. 7..\\
dravyANA.n sa~ncayashchaiva kartavyaH syAnmahA.nstathA . 
yadA samartho yAnAya nachireNaiva bhArata .. 8..\\
tadA sarva.n vidheyaM syAtsthAna.n cha na vibhAjayet . 
bhUmiralpaphalA deyA viparItasya bhArata .. 9..\\
hiraNya.n kupya bhUyiShThaM mitraM kShINamakoshavat . 
viparItAnna gR^ihNIyAtsvaya.n sandhivishAradaH .. 10..\\
sandhyartha.n rAjaputra.n cha lipsethA bharatarShabha . 
vviparItastu te.adeyaH putra kasyA.n chidApadi . 
tasya pramokShe yatna.n cha kuryAH sopAya mantravit .. 11..\\
prakR^itInA.n cha kaunteya rAjA dInA.n vibhAvayet . 
krameNa yugapaddvandva.n vyasanAnAM balAbalam .. 12..\\
pIDana.n stambhana.n chaiva koshabha~Ngastathaiva cha . 
kArya.n yatnena shatrUNAM svarAShTraM rakShatA svayam .. 13..\\
na cha hi.nsyo.abhyupagataH sAmanto vR^iddhimichhatA . 
kaunteya taM na hi.nseta yo mahI.n vijigIShate .. 14..\\
gaNAnAM bhedane yoga.n gachchhethAH saha mantribhiH . 
sAdhu sa~NgrahaNAchchaiva pApanigrahaNAttathA .. 15..\\
durbalAshchApi satataM nAvaShTabhyA balIyasA . 
tiShThethA rAjashArdUla vaitasI.n vR^ittimAsthitaH .. 16..\\
yadyevamabhiyAyAchcha durbalaM balavAnnR^ipaH . 
sAmAdibhirupAyaista.n krameNa vinivartayet .. 17..\\
ashaknuva.nstu yuddhAya nispatetsaha mantribhiH . 
koshena paurairdaNDena ye chAnye priyakAriNaH .. 18..\\
asambhave tu sarvasya yathAmukhyena niShpatet . 
krameNAnena mokShaH syAchchharIramapi kevalam .. 19..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 12}
 dhr

sandhivigrahamapyatra pashyethA rAjasattama . 
dviyoni.n trividhopAyaM bahu kalpa.n yudhiShThira .. 1..\\
rAjendra paryupAsIthAshchhittvA dvaividhyamAtmanaH . 
tuShTapuShTabalaH shatrurAtmavAniti cha smaret .. 2..\\
paryupAsana kAle tu viparIta.n vidhIyate . 
Amarda kAle rAjendra vyapasarpastato varaH .. 3..\\
vyasanaM bhedana.n chaiva shatrUNAM kArayettataH . 
karshanaM bhIShaNa.n chaiva yuddhi chApi bahu kShayam .. 4..\\
prayAsyamAno nR^ipatistrividhaM parichintayet . 
Atmanashchaiva shatroshcha shakti.n shAstravishAradaH .. 5..\\
utsAhaprabhu shaktibhyAM mantrashaktyA cha bhArata . 
upapanno naro yAyAdviparItamato.anyathA .. 6..\\
AdadIta bala.n rAjA maulaM mitrabala.n tathA . 
aTavI balaM bhR^ita.n chaiva tathA shreNI balaM cha yat .. 7..\\
tatra mitrabala.n rAjanmaulena na vishiShyate . 
shreNI balaM bhR^ita.n chaiva tulya eveti me matiH .. 8..\\
tathA chArabala.n chaiva parasparasamaM nR^ipa . 
viGYeyaM balakAleShu raGYA kAla upasthite .. 9..\\
ApadashchApi boddhyavyA bahurUpA narAdhipa . 
bhavanti rAGYA.n kauravya yAstAH pR^ithagataH shR^iNu .. 10..\\
vikalpA bahavo rAjannApadAM pANDunandana . 
sAmAdibhirupanyasya shamayettAnnR^ipaH sadA .. 11..\\
yAtrA.n yAyAdbalairyukto rAjA ShaDbhiH parantapa . 
sa.nyukto deshakAlAbhyAM balairAtmaguNaistathA .. 12..\\
tuShTapuShTabalo yAyAdrAjA vR^iddhyudaye rataH . 
AhUtashchApyatho yAyAdanR^itAvapi pArthivaH .. 13..\\
sthUNAshmAna.n vAjirathapradhAnAM 
dhvajadrumaiH sa.nvR^itakUlarodhasam . 
padAtinAgairbahu kardamAM nadIM 
sapatnanAshe nR^ipatiH prayAyAt .. 14..\\
athopapattyA shakaTaM padma.n vajra.n cha bhArata . 
ushanA veda yachchhAstra.n tatraitadvihita.n vibho .. 15..\\
sAdayitvA parabala.n kR^itvA cha balaharShaNam . 
svabhUmau yojayedyuddhaM parabhUmau tathaiva cha .. 16..\\
labdhaM prashamayedrAjA nikShipeddhanino narAn . 
GYAtvA svaviShaya.n taM cha sAmAdibhirupakramet .. 17..\\
sartathaiva mahArAja sharIra.n dhArayediha . 
pretyeha chaiva kartavyamAtmaniHshreyasaM param .. 18..\\
eva.n kurva~nshubhA vAcho loke.asmi~nshR^iNute nR^ipaH . 
pretya svarga.n tathApnoti prajA dharmeNa pAlayan .. 19..\\
eva.n tvayA kuru shreTha vartitavyaM prajAhitam . 
ubhayorlokayostAta prAptaye nityameva cha .. 20..\\
bhIShmeNa pUrvamukto.asi kR^iShNena vidureNa cha . 
mayApyavashya.n vaktavyaM prItyA te nR^ipasattama .. 21..\\
etatsarva.n yathAnyAya.n kurvIthA bhUridakShiNa . 
priyastathA prajAnA.n tva.n svarge sukhamavApsyasi .. 22..\\
ashvamedha sahasreNa yo yajetpR^ithivIpatiH . 
pAlayedvApi dharmeNa prajAstulyaM phala.n labhet .. 23..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 13}
 y

evametatkariShyAmi yathAttha pR^ithivIpate . 
bhUyashchaivAnushAsyo.ahaM bhavatA pArthivarShabha .. 1..\\
bhIShme svargamanuprApte gate cha madhusUdane . 
vidure sa~njaye chaiva ko.anyo mA.n vaktumarhati .. 2..\\
yattu mAmanushAstIha bhavAnadya hite sthitaH . 
kartAsmyetanmahIpAla nirvR^ito bhava bhArata .. 3..\\

 vai

evamuktaH sa rAjarShirdharmarAjena dhImatA . 
kaunteya.n samanuGYAtumiyeSha bharatarShabha .. 4..\\
putra vishramyatA.n tAvanmamApi balavA~nshramaH . 
ityuktvA prAvishadrAjA gAndhAryA bhavana.n tadA .. 5..\\
tamAsanagata.n devI gAndhArI dharmachAriNI . 
uvAcha kAle kAlaGYA prajApatisamaM patim .. 6..\\
anuGYAtaH svaya.n tena vyAsenApi maharShiNA . 
yudhiShThirasyAnumate kadAraNya.n gamiShyasi .. 7..\\

 dhr

gAndhAryahamanuGYAtaH svayaM pitrA mahAtmanA . 
yudhiShThirasyAnumate gantAsmi nachirAdvanam .. 8..\\
aha.n hi nAma sarveShA.n teShAM durdyUta devinAm . 
putrANA.n dAtumichchhAmi pretya bhAvAnuga.n vasum . 
sarvaprakR^itisAMnidhya.n kArayitvA svaveshmani .. 9..\\

 vai

ityuktvA dharmarAjAya preShayAmAsa pArthivaH . 
sa cha tadvachanAtsarva.n samAninye mahIpatiH .. 10..\\
tato niShkramya nR^ipatistasmAdantaHpurAttadA . 
sarva.n suhR^ijjana.n chaiva sarvashcha prakR^itIstathA . 
samavetAMshcha tAnsarvAnpaurajAna padAnatha .. 11..\\
brAhmaNAMshcha mahIpAlAnnAnAdeshasamAgatAn . 
tataH prAha mahAtejA dhR^itarAShTro mahIpatiH .. 12..\\
shR^iNvantyekAgramanaso brAhmaNAH kurujA~NgalAH . 
kShatriyAshchaiva vaishyAshcha shUdrAshchaiva samAgatAH .. 13..\\
bhavantaH kuravashchaiva bahu kAla.n sahoShitAH . 
parasparasya suhR^idaH parasparahite ratAH .. 14..\\
yadidAnImahaM brUyAmasminkAla upasthite . 
tathA bhavadbhiH kartavyamavichArya vacho mama .. 15..\\
araNyagamane buddhirgAndhArI sahitasya me . 
vyAsasyAnumate rAGYastathA kuntIsutasya cha . 
bhavanto.apyanujAnantu mA vo.anyA bhUdvichAraNA .. 16..\\
asmAkaM bhavatA.n chaiva yeyaM prItirhi shAshvatI . 
na chAnyeShvasti desheShu rAGYAm iti matirmama .. 17..\\
shrAnto.asmi vayasAnena tathA putra vinAkR^itaH . 
upavAsakR^ishashchAsmi gAndhArI sahito.anaghAH .. 18..\\
yudhiShThira gate rAjye prAptashchAsmi sukhaM mahat . 
manye duryodhanaishvaryAdvishiShTamiti sattamAH .. 19..\\
mama tvandhasya vR^iddhasya hataputrasya kAgatiH . 
R^ite vanaM mahAbhAgAstanmAnuGYAtumarhatha .. 20..\\
tasya tadvachana.n shrutvA sarve te kurujA~NgalAH . 
bAShpasandigdhayA vAchA rurudurbharatarShabha .. 21..\\
tAnavibruvataH ki.n chidduHkhashokaparAyaNAn . 
punareva mahAtejA dhR^itarAShTro.abravIdidam .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 14}
 dhr

shantanuH pAlayAmAsa yathAvatpR^ithivImimAm . 
tathA vichitravIryashcha bhIShmeNa paripAlitaH . 
pAlayAmAsa vastAto vidita.n vo nasaMshayaH .. 1..\\
yathA cha pANDurbhrAtA me dayito bhavatAmabhUt . 
sa chApi pAlayAmAsa yathAvattachcha vettha ha .. 2..\\
mayA cha bhavatA.n samyakshushrUShA yA kR^itAnaghAH . 
asamyagvA mahAbhAgAstatkShantavyamatandritaiH .. 3..\\
yachcha duryodhaneneda.n rAjyaM bhuktamakaNTalam . 
api tatra na vo mando durbuddhiraparAddhavAn .. 4..\\
tasyAparAdhAddurbuddherabhimAnAnmahIkShitAm . 
vimardaH sumahAnAsIdanayAnmatkR^itAdatha .. 5..\\
tanmayA sAdhu vApIda.n yadi vAsAdhu vai kR^itam . 
tadvo hR^idi na kartavyaM mAmanuGYAtumarhatha .. 6..\\
vR^iddho.aya.n hataputro.aya.n duHkhito.ayaM janAdhipaH . 
pUrvarAGYA.n cha putro.ayamiti kR^itvAnujAnata .. 7..\\
iya.n cha kR^ipaNA vR^iddhA hataputrA tapasvinI . 
gAndhArI putrashokArtA tulya.n yAchati vo mayA .. 8..\\
hataputrAvimau vR^iddhau viditvA duHkhitau tathA . 
anujAnIta bhadra.n vo vrajAvaH sharaNa.n cha vaH .. 9..\\
aya.n cha kauravo rAjA kuntIputro yudhiShThiraH . 
sarvairbhavadbhirdraShTavyaH sameShu viShameShu cha . 
na jAtu viShama.n chaiva gamiShyati kadA chana .. 10..\\
chatvAraH sachivA yasya bhrAtaro vipulaujasaH . 
lokapAlopamA hyete sarve dharmArthadarshinaH .. 11..\\
brahmeva bhagavAneSha sarvabhUtajagatpatiH . 
yudhiShThiro mahAtejA bhavataH pAlayiShyati .. 12..\\
avashyameva vaktavyamiti kR^itvA bravImi vaH . 
eSha nyAso mayA dattaH sarveShA.n vo yudhiShThiraH . 
bhavanto.asya cha vIrasya nyAsabhUtA mayA kR^itAH .. 13..\\
yadyeva taiH kR^ita.n kiM chidvyalIka.n vA sutairmama . 
yadyanyena madIyena tadanuGYAtumarhatha .. 14..\\
bhavadbhirhi na me manyuH kR^itapUrvaH katha.n chana . 
atyantaguru bhaktAnAmeSho.a~njaliridaM namaH .. 15..\\
teShAmasthirabuddhInA.n lubdhAnA.n kAmachAriNAm . 
kR^ite yAchAmi vaH sarvAngAndhArI sahito.anaghAH .. 16..\\
ityuktAstena te rAGYA paurajAnapadA janAH . 
nochurbAShpakalAH ki.n chidvIkShAM chakruH parasparam .. 17..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 15}
 vai

evamuktAstu te tena paurajAnapadA janAH . 
vR^iddhena rAGYA kauravya naShTasa~nj~nA ivAbhavan .. 1..\\
tUShNImbhUtA.nstatastA.nstu bAShpakaNThAnmahIpatiH . 
dhR^itarAShTro mahIpAlaH punarevAbhyabhAShata .. 2..\\
vR^iddhaM mA.n hataputra.n cha dharmapatnyA sahAnayA . 
vilapantaM bahuvidha.n kR^ipaNaM chaiva sattamAH .. 3..\\
pitrA svayamanuGYAta.n kR^iShNadvaipAyanena vai . 
vanavAsAya dharmaGYA dharmaGYena nR^ipeNa cha .. 4..\\
so.ahaM punaH punaryAche shirasAvanato.anaghAH . 
gAndhAryA sahita.n tanmA.n samanuGYAtumarhatha .. 5..\\
shrutvA tu kururAjasya vAkyAni karuNAni te . 
ruruduH sarvato rAjansametAH kurujA~NgalAH .. 6..\\
uttarIyaiH karaishchApi sa~nchAdya vadanAni te . 
ruruduH shokasantaptA muhUrtaM pitR^imAtR^ivat .. 7..\\
hR^idayaiH shUnyabhUtaiste dhR^itarAShTra pravAsajam . 
duHkha.n sandhArayantaH sma naShTasa~nj~nA ivAbhavan .. 8..\\
te vinIya tamAyAsa.n kururAjaviyogajam . 
shanaiH shanaistadAnyonyamabruvansvamatAnyuta .. 9..\\
tataH sandhAya te sarve vAkyAnyatha samAsataH . 
ekasminbrAhmaNe rAjannAveshyochurnarAdhipam .. 10..\\
tataH svacharaNe vR^iddhaH saMmato.arthavishAradaH . 
sAmbAkhyo bahvR^icho rAjanvaktu.n samupachakrame .. 11..\\
anumAnya mahArAja.n tatsadaH samprabhAShya cha . 
vipraH pragalbho medhAvI sa rAjAnamuvAcha ha .. 12..\\
rAjanvAkya.n janasyAsya mayi sarva.n samarpitam . 
vakShyAmi tadaha.n vIra tajjuShasva narAdhipa .. 13..\\
yathA vadasi rAjendra sarvametattathA vibho . 
nAtra mithyA vachaH ki.n chitsuhR^ittvaM naH parasparam .. 14..\\
na jAtvasya tu vaMshasya rAGYA.n kashchitkadA chana . 
rAjAsIdyaH prajA pAlaH prajAnAm apriyo bhavet .. 15..\\
pitR^ivadbhrAtR^ivachchaiva bhavantaH pAlayanti naH . 
na cha duryodhanaH ki.n chidayuktaM kR^itavAnnR^ipa .. 16..\\
yathA bravIti dharmaGYo muniH satyavatI sutaH . 
tathA kuru mahArAja sa hi naH paramo guruH .. 17..\\
tyaktA vaya.n tu bhavatA duHkhashokaparAyaNAH . 
bhaviShyAmashchira.n rAjanbhavadguNashatairhR^itAH .. 18..\\
yathA shantanunA guptA rAGYA chitrA~Ngadena cha . 
bhIShma vIryopagUDhena pitrA cha tava pArthiva .. 19..\\
bhavadbuddhiyujA chaiva pANDunA pR^ithivIkShitA . 
tathA duryodhanenApi rAGYA suparipAlitAH .. 20..\\
na svalpamapi putraste vyalIka.n kR^itavAnnR^ipa . 
pitarIva suvishvastAstasminnapi narAdhipe . 
vayamAsma yathA samyagbhavato vidita.n tathA .. 21..\\
tathA varShasahasrAya kuntIputreNa dhImatA . 
pAlyamAnA dhR^itimatA sukha.n vindAmahe nR^ipa .. 22..\\
rAjarShINAM purANAnAM bhavatA.n vaMshadhAriNAm . 
kuru sa.nvaraNAdInAM bharatasya cha dhImataH .. 23..\\
vR^itta.n samanuyAtyeSha dharmAtmA bhUridakShiNaH . 
nAtra vAchyaM mahArAja susUkShmamapi vidyate .. 24..\\
uShitAH sma sukhaM nityaM bhavatA paripAlitAH . 
susUkShma.n cha vyalIkaM te saputrasya na vidyate .. 25..\\
yattu GYAtivimarde.asminnAttha duryodhanaM prati . 
bhavantamanuneShyAmi tatrApi kurunandana .. 26..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 16}
 braahmana

na tadduryodhanakR^itaM na cha tadbhavatA kR^itam . 
na karNa saubalAbhyA.n cha kuravo yatkShayaM gatAH .. 1..\\
daiva.n tattu vijAnImo yanna shakyaM prabAdhitum . 
daivaM puruShakAreNa na shakyamativartitum .. 2..\\
akShauhiNyo mahArAja dashAShTau cha samAgatAH . 
aShTAdashAhena hatA dashabhiryodhapu~NgavaiH .. 3..\\
bhIShmadroNakR^ipAdyaishcha karNena cha mahAtmanA . 
yuyudhAnena vIreNa dhR^iShTadyumnena chaiva ha .. 4..\\
chaturbhiH pANDuputraishcha bhImArjunayamairnR^ipa . 
janakShayo.ayaM nR^ipate kR^ito daivabalAtkR^itaiH .. 5..\\
avashyameva sa~NgrAme kShatriyeNa visheShataH . 
kartavyaM nidhana.n loke shastreNa kShatrabandhunA .. 6..\\
tairiyaM puruShavyAghrairvidyA bAhubalAnvitaiH . 
pR^ithivI nihatA sarvA sahayA saratha dvipA .. 7..\\
na sa rAjAparAdhnoti putrastava mahAmanAH . 
na bhavAnna cha te bhR^ityA na karNo na cha saubalaH .. 8..\\
yadvinaShTAH kurushreShThA rAjAnashcha sahasrashaH . 
sarva.n daivakR^itaM tadvai ko.atra ki.n vaktumarhati .. 9..\\
gururmato bhavAnasya kR^itsnasya jagataH prabhuH . 
dharmAtmAnamatastubhyamanujAnImahe sutam .. 10..\\
labhatA.n vIralokAnsa sasahAyo narAdhipaH . 
dvijAgryaiH samanuGYAtastridive modatA.n sukhI .. 11..\\
prApsyate cha bhavAnpuNya.n dharme cha paramA.n sthitim . 
veda puNya.n cha kArtsnyena samyagbharatasattama .. 12..\\
dR^iShTApadAnAshchAsmAbhiH pANDavAH puruSharShabhAH . 
samarthAstridivasyApi pAlane kiM punaH kShiteH .. 13..\\
anuvatsyanti chApImAH sameShu viShameShu cha . 
prajAH kuru kulashreShTha pANDavA~nshIlabhUShaNAn .. 14..\\
brahma deyAgrahArAMshcha parihArAMshcha pArthiva . 
pUrvarAjAtisargAMshcha pAlayatyeva pANDavaH .. 15..\\
dIrghadarshI kR^itapraGYaH sadA vaishravaNo yathA . 
akShudra sachchivashchAya.n kuntIputro mahAmanAH .. 16..\\
apyamitre dayAvAMshcha shuchishcha bharatarShabha . 
R^iju pashyati meghAvI putravatpAti naH sadA .. 17..\\
vipriya.n cha janasyAsya sa.nsargAddharmajasya vai . 
na kariShyanti rAjarShe tathA bhImArjunAdayaH .. 18..\\
mandA mR^iduShu kauravyAstIkShNeShvAshIviShopamAH . 
vIryavanto mahAtmAno paurANA.n cha hite ratAH .. 19..\\
na kuntI na cha pA~nchAlI na cholUpI na sAtvatI . 
asmi~njane kariShyanti pratikUlAni karhi chit .. 20..\\
bhavatkR^itamima.n snehaM yudhiShThira vivardhitam . 
na pR^iShThataH kariShyanti paurajAnapadA janAH .. 21..\\
adharmiShThAnapi sataH kuntIputrA mahArathAH . 
mAnavAnpAlayiShyanti bhUtvA dharmaparAyaNAH .. 22..\\
sa rAjanmAnasa.n duHkhamapanIya yudhiShThirAt . 
kuru kAryANi dharmyANi namaste bharatarShabha .. 23..\\

 vai

tasya tadvachana.n dharmyamanubandha guNottaram . 
sAdhu sAdhviti sarvaH sajanaH pratigR^ihItavAn .. 24..\\
dhR^itarAShTrashcha tadvAkyamabhipUjya punaH punaH . 
visarjayAmAsa tadA sarvAstu prakR^itIH shanaiH .. 25..\\
sa taiH sampUjito rAjA shivenAvekShitastadA . 
prA~njaliH pUjayAmAsa sajanaM bharatarShabha .. 26..\\
tato vivesha bhuvana.n gAndhAryA sahito nR^ipaH . 
vyuShTAyA.n chaiva sharvaryA yachchakAra nibodha tat .. 27..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 17}
 vai

vyuShitAyA.n rajanyA.n tu dhR^itarAShTro.ambikA sutaH . 
viduraM preShayAmAsa yudhiShThira niveshanam .. 1..\\
sa gatvA rAjavachanAduvAchAchyutamIshvaram . 
yudhiShThiraM mahAtejAH sarvabuddhimatA.n varaH .. 2..\\
dhR^itarAShTro mahArAja vanavAsAya dIkShitaH . 
gamiShyati vana.n rAjankArtikImAgatAmimAm .. 3..\\
sa tvA kuru kulashreShTha ki.n chidarthamabhIpsati . 
shrAddhamichchhati dAtu.n sa gA~Ngeyasya mahAtmanaH .. 4..\\
droNasya somadattasya bAhlIkasya cha dhImataH . 
putrANA.n chaiva sarveShA.n ye chAsya suhR^ido hatAH . 
yadi chAbhyanujAnIShe saindhavApasadasya cha .. 5..\\
etachchhrutvA tu vachana.n vidurasya yudhiShThiraH . 
hR^iShTaH sampUjayAmAsa guDA keshashcha pANDavaH .. 6..\\
na tu bhImo dR^iDhakrodhastadvacho jagR^ihe tadA . 
vidurasya mahAtejA duryodhanakR^ita.n smaran .. 7..\\
abhiprAya.n viditvA tu bhImasenasya phalgunaH . 
kirITI ki.n chidAnamya bhIma.n vachanamabravIt .. 8..\\
bhIma rAjA pitA vR^iddho vanavAsAya dIkShitaH . 
dAtumichchhati sarveShA.n suhR^idAmaurdhva dehikAm .. 9..\\
bhavatA nirjita.n vitta.n dAtumichchhati kauravaH . 
bhIShmAdInAM mahAbAho tadanuGYAtumarhasi .. 10..\\
diShTyA tvadya mahAbAho dhR^itarAShTraH prayAchati . 
yAchito yaH purAsmAbhiH pashya kAlasya paryayam .. 11..\\
yo.asau pR^ithivyAH kR^itsnAyA bhartA bhUtvA narAdhipaH . 
parairvinihatApatyo vana.n gantumabhIpsati .. 12..\\
mA te.anyatpuruShavyAghra dAnAdbhavatu darshanam . 
ayashasyamato.anyatsyAdadharmya.n cha mahAbhuja .. 13..\\
rAjAnamupatiShThasva jyeShThaM bhrAtaramIshvaram . 
arhastvamasi dAtu.n vai nAdAtuM bharatarShabha . 
evaM bruvANa.n kaunteyaM dharmarAjo.abhyapUjayat .. 14..\\
bhImasenastu sakrodhaH provAcheda.n vachastadA . 
vayaM bhIShmasya kurmeha pretakAryANi phalguna .. 15..\\
somadattasya nR^ipaterbhUrishravasa eva cha . 
bAhlIkasya cha rAjarSherdroNasya cha mahAtmanaH .. 16..\\
anyeShA.n chaiva suhR^idAM kuntI karNAya dAsyati . 
shrAddhAni puruShavyAghra mAdAtkauravako nR^ipaH .. 17..\\
iti me vartate buddhirmA vo nandantu shatravaH . 
kaShTAtkaShTatara.n yAntu sarve duryodhanAdayaH . 
yairiyaM pR^ithivI sarvA ghAtitA kulapA.nsanaiH .. 18..\\
kutastvamadya vismR^itya vaira.n dvAdasha vArShikam . 
aGYAtavAsa gamana.n draupadI shokavardhanam . 
kva tadA dhR^itarAShTrasya sneho.asmAsvabhavattadA .. 19..\\
kR^iShNAjinopasa.nvvIto hR^itAbharaNa bhUShaNaH . 
sArdhaM pA~nchAla putryA tva.n rAjAnamupajagmivAn . 
kva tadA droNa bhIShmau tau somadatto.api vAbhavat .. 20..\\
yatra trayodasha samA vane vanyena jIvasi . 
na tadA tvA pitA jyeShThaH pitR^itvenAbhivIkShate .. 21..\\
ki.n te tadvismR^itaM pArtha yadeSha kulapA.nsanaH . 
durvR^itto viduraM prAha dyUte ki.n jitamityuta .. 22..\\
tameva.n vAdinaM rAjA kuntIputro yudhiShThiraH . 
uvAcha bhrAtara.n dhImA~njoShamAsveti bhartsayan .. 23..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 18}
 arj

bhIma jyeShTho gururme tvaM nAto.anyadvaktumutsahe . 
dhR^itarAShTro hi rAjarShiH sarvathA mAnamarhati .. 1..\\
na smarantyaparAddhAni smaranti sukR^itAni cha . 
asambhinnArtha maryAdAH sAdhavaH puruShottamAH .. 2..\\
idaM madvachanAtkShattaH kauravaM brUhi pArthivam . 
yAvadichchhati putrANA.n dAtuM tAvaddadAmyaham .. 3..\\
bhIShmAdInA.n cha sarveShA.n suhR^idAmupakAriNAm . 
mama koshAditi vibho mA bhUdbhImaH sudurmanAH .. 4..\\

 vai

ityukte dharmarAjastamarjunaM pratyapUjayat . 
bhImasenaH kaTAkSheNa vIkShA.n chakre dhana~njayam .. 5..\\
tataH sa vidura.n dhImAnvAkyamAha yudhiShThiraH . 
na bhImasene kopa.n sa nR^ipatiH kartumarhati .. 6..\\
parikliShTo hi bhImo.aya.n himavR^iShTyAtapAdibhiH . 
duHkhairbahuvidhairdhImAnaraNye vidita.n tava .. 7..\\
ki.n tu madvachanAdbrUhi rAjAnaM bharatarShabham . 
yadyadichchhasi yAvachcha gR^ihyatAM madgR^ihAditi .. 8..\\
yanmAtsaryamayaM bhImaH karoti bhR^ishaduHkhitaH . 
na tanmanasi kartavyamiti vAchyaH sa pArthivaH .. 9..\\
yanmamAsti dhana.n kiM chidarjunasya cha veshmani . 
tasya svAmI mahArAja iti vAchyaH sa pArthivaH .. 10..\\
dadAtu rAjA viprebhyo yatheShTa.n kriyatA.n vyayaH . 
putrANA.n suhR^idA.n chaiva gachchhatvAnR^iNyamadya saH .. 11..\\
ida.n chApi sharIraM me tavAyattaM janAdhipa . 
dhanAni cheti viddhi tva.n kShattarnAstyatra saMshayaH .. 12..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 19}
 vai

evamuktastu rAGYA sa viduro buddhisattamaH . 
dhR^itarAShTramupetyeda.n vAkyamAha mahArthavat .. 1..\\
ukto yudhiShThiro rAjA bhavadvachanamAditaH . 
sa cha saMshrutya vAkya.n te prashasha.nsa mahAdyutiH .. 2..\\
bIbhatsushcha mahAtejA nivedayati te gR^ihAn . 
vasu tasya gR^ihe yachcha prANAnapi cha kevalAn .. 3..\\
dharmarAjashcha putraste rAjyaM prANAndhanAni cha . 
anujAnAti rAjarShe yachchAnyadapi ki.n chana .. 4..\\
bhImastu sarvaduHkhAni sa.nsmR^itya bahulAnyuta . 
kR^ichchhrAdiva mahAbAhuranumanya viniHshvasan .. 5..\\
sa rAGYA dharmashIlena bhrAtrA bIbhatsunA tathA . 
anunIto mahAbAhuH sauhR^ide sthApito.api cha .. 6..\\
na cha manyustvayA kArya iti tvAM prAha dharmarAT . 
sa.nsmR^itya bhImastadvaira.n yadanyAyavadAcharet .. 7..\\
evaM prAyo hi dharmo.aya.n kShatriyANAM narAdhipa . 
yuddhe kShatriya dharme cha nirato.aya.n vR^ikodaraH .. 8..\\
vR^ikodara kR^ite chAhamarjunashcha punaH punaH . 
prasAdayAva nR^ipate bhavAnprabhurihAsti yat .. 9..\\
pradadAtu bhavAnvitta.n yAvadichchhasi pArthiva . 
tvamIshvaro no rAjyasya prANAnA.n cheti bhArata .. 10..\\
brahma deyAgrahArAMshcha putrANA.n chaurdhva dehikam . 
ito ratnAni gAshchaiva dAsIdAsamajAvikam .. 11..\\
AnayitvA kurushreShTho brAhmaNebhyaH prayachchhatu . 
dInAndha kR^ipaNebhyashcha tatra tatra nR^ipAGYayA .. 12..\\
bahvannarasapAnADhyAH sabhA vidura kAraya . 
gavAM nipAnAnyanyachcha vividhaM puNyakarma yat .. 13..\\
iti mAmabravIdrAjA pArthaishchaiva dhana~njayaH . 
yadatrAnantara.n kAryaM tadbhavAnvaktumarhati .. 14..\\
ityukto vidureNAtha dhR^itarAShTro.abhinandya tat . 
manashchakre mahAdAne kArtikyA.n janamejaya .. 15..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 20}
 vai

vidureNaivamuktastu dhR^itarAShTro janAdhipaH . 
prItimAnabhavadrAjA rAGYo jiShNoshcha karmaNA .. 1..\\
tato.abhirUpAnbhIShmAya brAhmaNAnR^iShisattamAn . 
putrArthe suhR^idA.n chaiva sa samIkShya sahasrashaH .. 2..\\
kArayitvAnna pAnAni yAnAnyAchchhAdanAni cha . 
suvarNamaNiratnAni dAsIdAsa parichchhadAn .. 3..\\
kambalAjina ratnAni grAmAnkShetrAnajAvikam . 
ala~NkArAngajAnashvAnkanyAshchaiva varastriyaH . 
AdishyAdishya viprebhyo dadau sa nR^ipasattamaH .. 4..\\
droNa.n sa~NkIrtya bhIShma.n cha somadattaM cha bAhlikam . 
duryodhana.n cha rAjAnaM putrAMshchaiva pR^ithakpR^ithak . 
jayadratha purogAshcha suhR^idashchaiva sarvashaH .. 5..\\
sa shrAddhayaGYo vavR^idhe bahu godhanadakShiNaH . 
anekadhanaratnaugho yudhiShThira mate tadA .. 6..\\
anisha.n yatra puruShA gaNakA lekhakAstathA . 
yudhiShThirasya vachanAttadApR^ichchhanti taM nR^ipam .. 7..\\
AGYApaya kimetebhyaH pradeya.n dIyatAm iti . 
tadupasthitamevAtra vachanAnte pradR^ishyate .. 8..\\
shate deye dashashata.n sahasre chAyuta.n tathA . 
dIyate vachanAdrAGYaH kuntIputrasya dhImataH .. 9..\\
eva.n sa vasu dhArAbhirvarShamANo nR^ipAmbudaH . 
tarpayAmAsa viprA.nstAnvarShanbhUmimivAmbudaH .. 10..\\
tato.anantaramevAtra sarvavarNAnmahIpatiH . 
annapAnarasaughena plAvayAmAsa pArthivaH .. 11..\\
savastra phenaratnaugho mR^ida~Nganinada svanaH . 
gavAshvamakarAvarto nArIratnamahAkaraH .. 12..\\
grAmAgrahAra kulyADhyo maNihemajalArNavaH . 
jagatsamplAvayAmAsa dhR^itarAShTra dayAmbudhiH .. 13..\\
eva.n saputrapautrANAM pitR^INAmAtmanastathA . 
gAndhAryAshcha mahArAja pradadAvaurdhva dehikam .. 14..\\
parishrAnto yadAsItsa dadaddAnAnyanekashaH . 
tato nirvartayAmAsa dAnayaGYa.n kurUdvahaH .. 15..\\
eva.n sa rAjA kauravyashchakre dAnamahotsavam . 
naTanartaka lAsyADhyaM bahvannarasadakShiNam .. 16..\\
dashAhameva.n dAnAni dattvA rAjAmbikA sutaH . 
babhUva putrapautrANAmanR^iNo bharatarShabha .. 17..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 21}
 vai

tataH prabhAte rAjA sa dhR^itarAShTro.ambikA sutaH . 
AhUya pANDavAnvIrAnvanavAsa kR^itakShaNaH .. 1..\\
gAndhArI sahito dhImAnabhinandya yathAvidhi . 
kArttikyA.n kArayitveShTiM brAhmaNairvedapAragaiH .. 2..\\
agnihotraM puraskR^itya valkalAjinasa.nvR^itaH . 
vadhU parivR^ito rAjA niryayau bhavanAttataH .. 3..\\
tataH striyaH kurava pANDavAnAM 
yAshchApyanyAH kaurava rAjavaMshyAH . 
tAsAM nAdaH prAdurAsIttadAnIM 
vaichitravIrye nR^ipatau prayAte .. 4..\\
tato lAjaiH sumanobhishcha rAjA 
vichitrAbhistadgR^ihaM pUjayitvA . 
sa.nyojyArthairbhR^ityajana.n cha sarvaM 
tataH samutsR^ijya yayau narendraH .. 5..\\
tato rAjA prA~njalirvepamAno 
yudhiShThiraH sasvanaM bAShpakaNThaH . 
vilapyochchairhA mahArAja sAdho 
kva gantAsItyapatattAta bhUmau .. 6..\\
tathArjunastIvraduHkhAbhitapto 
muhurmuhurniHshvasanbharatAgryaH . 
yudhiShThiraM maivamityevamuktvA 
nigR^ihyAthodIdharatsIdamAnaH .. 7..\\
vR^ikodaraH phalgunashchaiva vIrau 
mAdrIputrau viduraH sa~njayash cha . 
vaishyAputraH sahito gautamena 
dhaumyo viprAshchAnvayurbAShpakaNThAH .. 8..\\
kuntI gAndhArIM baddhanetrA.n vrajantIM 
skandhAsakta.n hastamathodvahantI . 
rAjA gAndhAryAH skandhadeshe.avasajya 
pANi.n yayau dhR^itarAShTraH pratItaH .. 9..\\
tathA kR^iShNA draupadI yAdavI cha 
bAlApatyA chottarA kauravI cha . 
chitrA~NgadA yAshcha kAshchitstriyo.anyAH 
sArdha.n rAGYA prasthitAstA vadhUbhiH .. 10..\\
tAsAM nAdo rudatInA.n tadAsId 
rAjanduHkhAtkurarINAmivochchaiH . 
tato niShpeturbrAhmaNakShatriyANAM 
viTshUdrANA.n chaiva nAryaH samantAt .. 11..\\
tanniryANe duHkhitaH pauravargo 
gahAhvaye.atIva babhUva rAjan . 
yathApUrva.n gachchhatAM pANDavAnAM 
dyUte rAjankauravANA.n sabhAyAm .. 12..\\
yA nApashyachchandramA naiva sUryo 
rAmAH kadA chidapi tasminnarendre . 
mahAvana.n gachchhati kauravendre 
shokenArtA rAjamArgaM prapeduH .. 13..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 22}
 vai

tataH prAsAdaharmyeShu vasudhAyA.n cha pArthiva . 
strINA.n cha puruShANAM cha sumahAnniHsvano.abhavat .. 1..\\
sa rAjA rAjamArgeNa nR^inArI sa~Nkulena cha . 
katha.n chinniryayau dhImAnvepamAnaH kR^itA~njaliH .. 2..\\
sa vardhamAnadvAreNa niryayau gajasAhvayAt . 
visarjayAmAsa cha ta.n janaugha.n sa muhurmuhuH .. 3..\\
vana.n gantuM cha viduro rAGYA saha kR^itakShaNaH . 
sa~njayashcha mahAmAtraH sUto gAvalgaNistathA .. 4..\\
kR^ipaM nivartayAmAsa yuyutsu.n cha mahAratham . 
dhR^itarAShTro mahIpAlaH paridAya yudhiShThire .. 5..\\
nivR^itte pauravarge tu rAjA sAntaHpurastadA . 
dhR^itarAShTrAbhyanuGYAto nivartitumiyeSha saH .. 6..\\
so.abravInmAtara.n kuntImupetya bharatarShabha . 
aha.n rAjAnamanviShye bhavatI vinivartatAm .. 7..\\
vadhU parivR^itA rAGYi nagara.n gantumarhasi . 
rAjA yAtveSha dharmAtmA tapase dhR^itanishchayaH .. 8..\\
ityuktA dharmarAjena bAShpavyAkulalochanA . 
jagAdaiva.n tadA kuntI gAndhArIM parigR^ihya ha .. 9..\\
sahadeve mahArAja mA pramAda.n kR^ithAH kva chit . 
eSha mAmanurakto hi rAja.nstvA.n chaiva nityadA .. 10..\\
karNa.n smarethAH satataM sa~NgrAmeShvapalAyinam . 
avakIrNo hi sa mayA vIro duShpraGYayA tadA .. 11..\\
Ayasa.n hR^idayaM nUnaM mandAyA mama putraka . 
yatsUryajamapashyantyAH shatadhA na vidIryate .. 12..\\
eva~Ngate tu ki.n shakyaM mayA kartumarindama . 
mama doSho.ayamatyartha.n khyApito yanna sUryajaH . 
tannimittaM mahAbAho dAna.n dadyAstvamuttamam .. 13..\\
sadaiva bhrAtR^ibhiH sArdhamagrajasyAri mardana . 
draupadyAshcha priye nitya.n sthAtavyamarikarshana .. 14..\\
bhImasenArjunau chaiva nakulashcha kurUdvaha . 
samAdheyAstvayA vIra tvayyadya kuladhUrgatA .. 15..\\
shvashrU shvashurayoH pAdA~nshushrUShantI vane tvaham . 
gAndhArI sahitA vatsye tApasI malapa~NkinI .. 16..\\
evamuktaH sa dharmAtmA bhrAtR^ibhiH sahito vashI . 
viShAdamagamattIvraM na cha ki.n chiduvAcha ha .. 17..\\
sa muhUrtamiva dhyAtvA dharmaputro yudhiShThiraH . 
uvAcha mAtara.n dInashchintAshokaparAyaNaH .. 18..\\
kimida.n te vyavasitaM naivaM tva.n vaktumarhasi . 
na tvAmabhyanujAnAmi prasAda.n kartumarhasi .. 19..\\
vyarochayaH purA hyasmAnutsAhya priyadarshane . 
vidurAyA vachobhistvamasmAnna tyaktumarhasi .. 20..\\
nihatya pR^ithivIpAlAnrAjyaM prAptamidaM mayA . 
tava praGYAmupashrutya vAsudevAnnararShabhAt .. 21..\\
kva sA buddhiriya.n chAdya bhavatyA yA shrutA mayA . 
kShatradharme sthiti.n hyuktvA tasyAsh chalitumichchhasi .. 22..\\
asmAnutsR^ijya rAjya.n cha snuShAM chemA.n yashasvinIm . 
katha.n vatsyasi shUnyeShu vaneShvamba prasIda me .. 23..\\
iti bAShpakalA.n vAcha.n kuntIputrasya shR^iNvatI . 
jagAmaivAshru pUrNAkShI bhImastAmidamabravIt .. 24..\\
yadA rAjyamida.n kunti bhoktavyaM putra nirjitam . 
prAptavyA rAjadharmAshcha tadeya.n te kuto matiH .. 25..\\
ki.n vaya.n kAritAH pUrvaM bhavatyA pR^ithivI kShayam . 
kasya hetoH parityajya vana.n gantumabhIpsasi .. 26..\\
vanAchchApi kimAnItA bhavatyA bAlakA vayam . 
duHkhashokasamAviShTau mAdrIputrAvimau tathA .. 27..\\
prasIda mAtarmA gAstva.n vanamadya yashasvini . 
shriya.n yaudhiShThirI.n tAvadbhu~NkShva pArtha balArjitAm .. 28..\\
iti sA nishchitaivAtha vanavAsa kR^itakShaNA . 
lAlapyatAM bahuvidhaM putrANAM nAkarodvachaH .. 29..\\
draupadI chAnvayAchchhvashrU.n viShaNNavadanA tadA . 
vanavAsAya gachchhantI.n rudatI bhadrayA saha .. 30..\\
sA putrAnrudataH sarvAnmuhurmuhuravekShatI . 
jagAmaiva mahAprAGYA vanAya kR^itanishchayA .. 31..\\
anvayuH pANDavAstA.n tu sabhR^ityAntaHpurAstadA . 
tataH pramR^ijya sAshrUNi putrAnvachanamabravIt .. 32..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 23}
 kuntii

evametanmahAbAho yathA vadasi pANDava . 
kR^itamuddharShaNaM pUrvaM mayA vaH sIdatAM nR^ipa .. 1..\\
dyUtApahR^ita rAjyAnAM patitAnA.n sukhAdapi . 
GYAtibhiH paribhUtAnA.n kR^itamuddharShaNaM mayA .. 2..\\
kathaM pANDorna nashyeta santatiH puruSharShabhAH . 
yashashcha vo na nashyeta iti choddharShaNa.n kR^itam .. 3..\\
yUyamindrasamAH sarve devatulyaparAkramAH . 
mA pareShAM mukhaprekShAH sthetyeva.n tatkR^itaM mayA .. 4..\\
katha.n dharmabhR^itA.n shreShTho rAjA tvaM vAsavopamaH . 
punarvane na duHkhI syA iti choddharShaNa.n kR^itam .. 5..\\
nAgAyuta samaprANaH khyAtivikramapauruShaH . 
nAyaM bhImo.atyaya.n gachchhediti choddharShaNaM kR^itam .. 6..\\
bhImasenAdavarajastathAya.n vAsavopamaH . 
vijayo nAvasIdeta iti choddharShaNa.n kR^itam .. 7..\\
nakulaH sahadevash cha tathemau guruvartinau . 
kShudhA kathaM na sIdetAmiti choddharShaNa.n kR^itam .. 8..\\
iya.n cha bR^ihatI shyAmA shrImatyAyatalochanA . 
vR^ithA sabhA tale kliShTA mA bhUditi cha tatkR^itam .. 9..\\
prekShantyA me tadA hImA.n vepanti.n kadalIm iva . 
strI dharmiNImanindyA~NgI.n tathA dyUtaparAjitAm .. 10..\\
duHshAsano yadA mauDhyAddAsIvatparyakarShata . 
tadaiva viditaM mahyaM parAbhUtamida.n kulam .. 11..\\
viShaNNAH kuravashchaiva tadA me shvashurAdayaH . 
yathaiShA nAthamichchhantI vyalapatkurarI yathA .. 12..\\
keshapakShe parAmR^iShTA pApena hatabuddhinA . 
yadA duHshAsaneneShA tadA muhyAmyahaM nR^ipa .. 13..\\
yuShmattejo vivR^iddhyarthaM mayA hyuddharShaNa.n kR^itam . 
tadAnI.n vidurA vAkyairiti tadvittaputrakAH .. 14..\\
kathaM na rAjavaMsho.ayaM nashyetprApya sutAnmama . 
pANDoriti mayA putra tasmAduddharShaNa.n kR^itam .. 15..\\
na tasya putraH pautrau vA kR^ita eva sa pArthiva . 
labhate sukR^itA.NllokAnyasmAdvaMshaH praNashyati .. 16..\\
bhukta.n rAjyaphalaM putrA bharturme vipulaM purA . 
mahAdAnAni dattAni pItaH somo yathAvidhi .. 17..\\
sAhaM nAtma phalArtha.n vai vAsudevamachUchudam . 
vidurAyAH pralApaistaiH plAvanArtha tu tatkR^itam .. 18..\\
nAha.n rAjyaphalaM putra kAmaye putra nirjitam . 
patilokAnahaM puNyAnkAmaye tapasA vibho .. 19..\\
shvashrU shvashurayoH kR^itvA shushrUShA.n vanavAsinoH . 
tapasA shoShayiShyAmi yudhiShThira kalevaram .. 20..\\
nivartasva kurushreShTha bhImasenAdibhiH saha . 
dharme te dhIyatAM buddhirmanaste mahadastu cha .. 21..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 24}
 vai

kuntyAstu vachana.n shrutvA paNDavA rAjasattnama . 
vrIDitAH saMnyavartanta pA~nchAlyA sAhitAnaghAH .. 1..\\
tataH shabdo mahAnAsItsarveShAmeva bhArata . 
antaHpurANA.n rudatA.n dR^iShTvA kuntIM tathAgatAm .. 2..\\
pradakShiNamathAvR^itya rAjAnaM pANDavAstadA . 
abhivAdya nyavartanta pR^ithA.n tAm anivartya vai .. 3..\\
tato.abravInmahArAjo dhR^itarAShTro.ambikA sutaH . 
gAndhArI.n vidura.n chaiva samAbhAShya nigR^ihya cha .. 4..\\
yudhiShThirasya jananI devI sAdhu nivartyatAm . 
yathA yudhiShThiraH prAha tatsarva.n satyameva hi .. 5..\\
putraishvaryaM mahadidamapAsyA cha mahAphalam . 
kA nu gachchhedvana.n durgaM putrAnutsR^ijya mUDhavat .. 6..\\
rAjyasthayA tapastapta.n dAnaM datta.n vrataM kR^itam . 
anayA shakyamadyeha shrUyatA.n cha vacho mama .. 7..\\
gAndhAri parituShTo.asmi vadhvAH shushrUShaNena vai . 
tasmAttvamenA.n dharmaGYe samanuGYAtumarhasi .. 8..\\
ityuktA saubaleyI tu rAGYA kuntImuvAcha ha . 
tatsarva.n rAjavachanaM sva.n cha vAkyAM visheShavat .. 9..\\
na cha sA vanavAsAya devI.n kR^itamatiM tadA . 
shaknotyupAvartayitu.n kuntIM dharmaparA.n satIm .. 10..\\
tasyAstu ta.n sthiraM GYAtvA vyavasAya.n kuru striyaH . 
nivR^ittAMshcha kurushreShThAndR^iShTvA prarurudustadA .. 11..\\
upAvR^itteShu pArtheShu sarveShvantaHpureShu cha . 
yayau rAjA mahAprAGYo dhR^itarAShTro vana.n tadA .. 12..\\
pANDavA api dInAste duHkhashokaparAyaNAH . 
yAnaiH strI sahitAH sarve puraM pravivishustadA .. 13..\\
tamahR^iShTamivAkUja.n gatotsAvamivAbhavat . 
nagara.n hAstinapuraM sastrI vR^iddhakumArakam .. 14..\\
sarve chAsannirutsAhAH pANDavA jAtamanyavaH . 
kuntyA hInAH suduHkhArtA vatsA iva vinAkR^itAH .. 15..\\
dhR^itarAShTrastu tenAhnA gatvA sumahadantaram . 
tato bhAgI rathI tIre nivAsamakarotprabhuH .. 16..\\
prAduShkR^itA yAthA nyAyamagnayo vedapAragaiH . 
vyarAjanta dvija shreShThaistatra tatra tapodhanaiH . 
prAduShkR^itAgnirabhavatsa cha vR^iddho narAdhipaH .. 17..\\
sa rAjAgnInparyupAsya hutvA cha vidhivattadA . 
sandhyAgata.n sahasrAMshumUpAtiShThata bhArata .. 18..\\
viduraH sa~njayashchaiva rAGYaH shayyA.n kushaistataH . 
chakratuH kuruvIrasya gAndhAryA chAvidUrataH .. 19..\\
gAndhAryAH saMnikarShe tu niShasAda kusheShvatha . 
yudhiShThirasya jananI kuntI sAdhuvrate sthitA .. 20..\\
teShA.n sAMshravaNe chApi niShedurvvidurAdayaH . 
yAjakashcha yathoddesha.n dvijA ye chAnuyAyinaH .. 21..\\
prAdhIta dvijamukhyA sA samprajvAlita pAvakA . 
babhUva teShA.n rajanI brahmIva prItivardhanI .. 22..\\
tato rAtryA.n vyatItAyA.n kR^itapUrvAhNika kriyAH . 
hutvAgni.n vidhivatsarve prayayuste yathAkramam . 
uda~NmukhA nirIkShanta upavAsA parAyaNAH .. 23..\\
sa teShAmatiduHkho.abbhUnnivAsaH prathame.ahani . 
shochatA.n shochyamAnAnAM paurajAnapadairjanaiH .. 24..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 25}
 vai

tato bhAgI rathI tIre medhye puNyajanochite . 
nivAsamakarodrAjA vidurasyA mate sthitAH .. 1..\\
tatrainaM paryupAtiShThanbrAhmaNA rAShTravAsinaH . 
kShatraviTshUdra sa~NghAshcha bahavo bharatarShabha .. 2..\\
sa taiH parivR^ito rAjA kathAbhirabhinandya tAn . 
anujaGYe sashiShyAnvai vidhivatpratipUjya cha .. 3..\\
sAyAhne sa mahIpAlastato ga~NgAm upetya ha . 
chakAra vidhivachchhaucha.n gAndhArI cha yashasvinI .. 4..\\
tathaivAnye pR^ithaksarve tIrtheShvAplutya bhArata . 
chakruH sarvAH kriyAstatra puruShA vidurAdayaH .. 5..\\
kR^itashaucha.n tato vR^iddha.n shvashuraM kuntibhojajA . 
gAndhArI.n cha pR^ithA rAjanga~NgAtIramupAnayat .. 6..\\
rAGYastu yAjakaistatra kR^ito vedI paristaraH . 
juhAva tatra vahni.n sa nR^ipatiH satyasa~NgaraH .. 7..\\
tato bhAgI rathI tIrAtkuru kShetra.n jagAma saH . 
sAnugo nR^ipatirvidvAnniyataH sa.nyatendriyaH .. 8..\\
tatrAshramapada.n dhImAnabhigamya sa pArthivaH . 
AsasAdAtha rAjarShiH shatayUpaM manIShiNam .. 9..\\
sa hi rAjA mahAnAsItkekayeShu parantapaH . 
saputraM manujaishvarye niveshya vanamAvishat .. 10..\\
tenAsau sahito rAjA yayau vyAsAshrama.n tadA . 
tatraina.n vidhivadrAjanpratyagR^ihNAtkurUdvaham .. 11..\\
sa dIkShA.n tatra samprApya rAjA kauravanandanaH . 
shatayUpAshrame tasminnivAsamakarottadA .. 12..\\
tasmai sarva.n vidhiM rAjanrAjAchakhyau mahAmatiH . 
AraNyakaM mahArAja vyAsAsyAnumate tadA .. 13..\\
eva.n sa tapasA rAjA dhR^itarAShTro mahAmanAH . 
yojayAmAsa chAtmAna.n tAMshchApyanucharA.nstadA .. 14..\\
tathaiva devI gAndhArI valkalAjinavAsinI . 
kuntyA saha mahArAja samAnavratachAriNI .. 15..\\
karmaNA manasA vAchA chakShuShA chApi te nR^ipa . 
saMniyamyendriyagrAmamAsthitAH parama.n tapaH .. 16..\\
tvagasthi bhUtaH parishuShkamA.nso 
jaTAjinI valkalasa.nvR^itA~NgaH . 
sa pArthivastatra tapashchakAra 
maharShivattIvramapetadoShaH .. 17..\\
kShattA cha dharmArthavidagryabuddhiH 
sasa~njayastaM nR^ipati.n sadAram . 
upAcharadghoratapo jitAtmA 
tadA kR^isho valkalachIravAsAH .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 26}
 vai

tatastasminmunishreShThA rAjAna.n draShTumabhyayuH . 
nAradaH parvatashchaiva devalashcha mahAtapAH .. 1..\\
dvaipAyanaH sashiShyashcha siddhAshchAnye manIShiNaH . 
shatayUpashcha rAjarShirvR^iddhaH paramadhArmikaH .. 2..\\
teShA.n kuntI mahArAja pUjAM chakre yathAvidhi . 
te chApi tutuShustasyAstApasAH paricharyayA .. 3..\\
tatra dharmyAH kathAstAta chakruste paramarShayaH . 
ramayanto mahAtmAna.n dhR^itarAShTraM janAdhipam .. 4..\\
kathAntare tu kasmiMshchiddevarShirnAradastadA . 
kathAmimAmakathayatsarvapratyakShadarshivAn .. 5..\\
purA prajApatisamo rAjAsIdakutobhayaH . 
sahasrachitya ityuktaH shatayUpa pitAmahaH .. 6..\\
sA putre rAjyamAsajya jyeShThe paramadhArmike . 
sahasrachityo dharmAtmA pravivesha vanaM nR^ipaH .. 7..\\
sa gatvA tapasaH pAra.n dIptasya sa narAdhipaH . 
purandarasya sa.nsthAnaM pratipede mahAmanAH .. 8..\\
dR^iShTapUrvaH sa bahusho rAjansampatatA mayA . 
mahendra sadane rAjA tapasA dagdhakilbiShaH .. 9..\\
tathA shailAlayo rAjA bhagadattapitAmahAH . 
tapobalenaiva nR^ipo mahendra sadana.n gataH .. 10..\\
tathA pR^iShadhro nAmAsIdrAjA vajradharopamaH . 
sa chApi tapasA lebhe nAkapR^iShThamito nR^ipaH .. 11..\\
asminnaraNye nR^ipate mAndhAturapi chAtmajaH . 
puru kutso nR^ipaH siddhiM mahatI.n samavAptavAn .. 12..\\
bhAryA sAmabhavadyasya narmadA saritA.n varA . 
so.asminnaraNye nR^ipatistapastaptvA diva.n gataH .. 13..\\
shashalomA cha nAmAsIdrAjA paramadhArmikaH . 
sa chApyasminvane taptvA tapo divamavAptavAn .. 14..\\
dvaipAyana prasAdAchcha tvamapIda.n tapovanam . 
rAjannavApya duShprApA.n siddhimagryA.n gamiShyasi .. 15..\\
tva.n chApi rAjashArdUla tapaso.ante shriyA vR^itaH . 
gAndhArI sAhito gantA gati.n teShAM mahAtmanAm .. 16..\\
pANDuH smaratinitya.n cha balahantuH samIpataH . 
tvA.n sadaiva mahIpAla sa tvAM shreyasi yokShyati .. 17..\\
tava shushrUShayA chaiva gAndhAryAshcha yashasvinI . 
bhartuH sAlokatA.n kuntI gamiShyati vadhUstava .. 18..\\
yudhiShThirasya jananI sa hi dhArmaH sanAtanaH . 
vayametatprapashyAmo nR^ipate divyachakShuShA .. 19..\\
pravekShyati mahAtmAna.n vidurashcha yudhiShThiram . 
sa~njayastvadanudhyAnAtpUtaH svargamavApsyati .. 20..\\
etachchhrutvA kauravendro mahAtmA 
sahaiva patnyA prItimAnpratyagR^ihNAt . 
vidvAnvAkyaM nAradasyA prashasya 
chakre pUjA.n chAtulAM nAradAya .. 21..\\
tathA sarve nArada.n viprasa~NghAH 
sampUjayAmAsuratIva rAjan . 
rAGYaH prItyA dhR^itarAShTrasya te vai 
punaH punaH samahR^iShTAstadAnIm .. 22..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 27}
 vai

nAradasya tu tadvAkyaM prashasha.nsurdvijottamAH . 
shatayUpastu rAjarShirnArada.n vAkyamabravIt .. 1..\\
aho bhagavatA shraddhA kururAjasya vardhitA . 
sarvasyA cha janasyAsya mama chaiva mahAdyute .. 2..\\
asti kA chidvivakShA tu mama tA.n gadataH shR^iNu . 
dhR^itarAShTraM prati nR^ipa.n devarShe lokapUjita .. 3..\\
sarvavR^ittAntatattvaGYo bhavAndivyena chakShuShA . 
yuktaH pashyasi devarShe gatIrvai vividhA nR^iNAm .. 4..\\
uktavAnnR^ipatInA.n tvaM mahendrasya salokatAm . 
na tvasya nR^ipaterlokAH kathitAste mahAmune .. 5..\\
sthAnamasya kShitipateH shrotumichchhAmyaha.n vibho . 
tvattaH kIdR^ikkadA veti tanmamAchakShva pR^ichchhataH .. 6..\\
ityukto nAradastena vAkya.n sArva mano.anugam . 
vyAjahAra satAM madhye divyadarshI mahAtapAH .. 7..\\
yadR^ichchhayA shakra sado gatvA shakra.n shachIpatim . 
dR^iShTavAnasmi rAjarShe tatra pANDuM narAdhipam .. 8..\\
tatreya.n dhR^itarAShTrasya kathA samabhavannR^ipa . 
tapaso dushcharasyAsya yadaya.n tapyate nR^ipaH . 
tatrAhamidamashrauSha.n shakrasya vadato nR^ipa .. 9..\\
varShANi trINi shiShTAni rAGYo.asya paramAyuShaH .. 10..\\
tataH kuberabhavana.n gAndhArI sAhito nR^ipaH . 
vihartA dhR^itarAShTro.aya.n rAjarAjAbhipUjitaH .. 11..\\
kAmagena vimAnena divyAbharaNabhUShitaH . 
R^iShiputro mahAbhAgastapasA dagdhakilbiShaH .. 12..\\
sa~ncariShyati lokAMshcha devagandharvarakShasAm . 
svachchhandeneti dharmAtmA yanmA.n tvaM paripR^ichchhasi .. 13..\\
deva guhyamidAM prItyA mayA vaH kathitaM mahat . 
bhavanto hi shrutadhanAstapasA dagdhakilbiShAH .. 14..\\
iti te tasya tachchhrutvA devarShermadhura.n vachaH . 
sarve sumanasaH prItA babhUvuH sa cha pArthivaH .. 15..\\
eva.n kathAbhiranvAsya dhR^itarAShTraM manIShiNaH . 
viprajagmuryathAkAma.n te siddhagatimAsthitAH .. 16..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 28}
 vai

vana.n gate kauravendre duHkhashokasamAhatAH . 
babhUvuH pANDavA rAjanmAtR^ishokena chArditAH .. 1..\\
tathA paurajanaH sarvaH shochannAste janAdhipam . 
kurvANAshcha kathAstatra brAhmaNA nR^ipatiM prati .. 2..\\
kathaM nu rAjA vR^iddhaH sa vane vasati nirjane . 
gAndhArI cha mahAbhAgA sA cha kuntI pR^ithA katham .. 3..\\
sukhArhaH sa hi rAjarShirna sukha.n tanmahAvanam . 
kimavasthaH samAsAdya praGYA chakShurhatAtmajaH .. 4..\\
suduShkara.n kR^itavatI kuntIputrAnapashyatI . 
rAjyashriyaM parityajya vanavAsamarochayat .. 5..\\
viduraH kimavasthashcha bhrAtuH shushrUShurAtmavAn . 
sa cha gAvalgaNirdhImAnbhartR^ipiNDAnupAlakaH .. 6..\\
AkumAra.n cha paurAste chintAshokasamAhatAH . 
tatra tatra kathAshchakruH samAsAdya parasparam .. 7..\\
pANDavAshchaiva te sarve bhR^isha.n shokaparAyaNAH . 
shochanto mAtara.n vR^iddhAmUShurnAtichiraM pure .. 8..\\
tathaiva pitara.n vR^iddhaM hataputra.n janeshvaram . 
gAndhArI.n cha mahAbhAgA.n viduraM cha mahAmatim .. 9..\\
naiShAM babhUva samprItistAnvichintayatA.n tadA . 
na rAjye na cha nArIShu na vedAdhyayane tathA .. 10..\\
paraM nirvedamagamaMshchintayanto narAdhipam . 
tachcha GYAtivadha.n ghora.n sa.nsmarantaH punaH punaH .. 11..\\
abhimanyoshcha bAlasya vinAsha.n raNamUrdhani . 
karNasya cha mahAbAhoH sa~NgrAmeShvapalAyinaH .. 12..\\
tathaiva draupadeyAnAmanyeShA.n suhR^idAm api . 
vadha.n sa.nsmR^itya te vIrA nAtipramanaso.abhavan .. 13..\\
hatapravIrAM pR^ithivI.n hataratnA.n cha bhArata . 
sadaiva chintayantaste na nidrAm upalebhire .. 14..\\
draupadI hataputrA cha subhadrA chaiva bhAminI . 
nAtiprIti yute devyau tadAstAmaprahR^iShTavat .. 15..\\
vairATyAstu suta.n dR^iShTvA pitaraM te parikShitam . 
dhArayanti sma te prANA.nstava pUrvapitAmahA .. 16..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 29}
 vai

eva.n te puruShavyAghrAH pANDavA mAtR^inandanAH . 
smaranto mAtara.n vIrA babhUvurbhR^ishaduHkhitAH .. 1..\\
ye rAjakAryeShu purA vyAsaktA nityasho.abhavan . 
te rAjakAryANi tadA nAkArShuH sarvataH pure .. 2..\\
AviShTA iva shokena nAbhyanandanta ki.n chana . 
sambhAShyamANA api te na ki.n chitpratyapUjayan .. 3..\\
te sma vIrA durAdharShA gAmbhIrye sAgaropamAH . 
shokopahataviGYAnA naShTasA~nj~nA ivAbhavan .. 4..\\
anusmaranto jananI.n tataste kurunandanAH . 
kathaM nu vR^iddhamithuna.n vahatyadya pR^ithA kR^ishA .. 5..\\
katha.n cha sa mahIpAlo hataputro nirAshrayaH . 
patnyA saha vasatyeko vane shvApada sevite .. 6..\\
sA cha devI mahAbhAgA gAndhArI hatabAndhavA . 
patimandha.n katha.n vR^iddhamanveti vijane vane .. 7..\\
eva.n teShAM kathayatAmautsukyamabhavattadA . 
gamane chAbhavadbuddhirdhR^itarAShTra didR^ikShayA .. 8..\\
sahadevAstu rAjAnaM praNipatyedamabravIt . 
aho me bhavato dR^iShTa.n hR^idaya~NgamanaM prati .. 9..\\
na hi tvA gauraveNAhamashaka.n vaktumAtmanA . 
gamanaM prati rAjendra tadida.n samupasthitam .. 10..\\
diShTyA drakShyAmi tA.n kuntI.n vartayantIM tapasvinIm . 
jaTilA.n tApasI.n vR^iddhAM kushakAshaparikShatAm .. 11..\\
prAsAdaharmya sa.nvR^iddhAmatyantasukhabhAginIm . 
kadA nu jananI.n shrAntA.n drakShyAmi bhR^ishaduHkhitAm .. 12..\\
anityAH khalu martyAnA.n gatayo bharatarShabha . 
kuntI rAjasutA yatra vasatyasukhinI vane .. 13..\\
sahadeva vachaH shrutvA draupadI yoShitA.n varA . 
uvAcha devI rAjAnamabhipUjyAbhinandya cha .. 14..\\
kadA drakShyAmi tA.n devI.n yadi jIvati sA pR^ithA . 
jIvantyA hyadya naH prItirbhaviShyati narAdhipa .. 15..\\
eShA te.astu matirnitya.n dharme te ramatAM manaH . 
yo.adya tvamasmAnrAjendra shreyasA yojayiShyasi .. 16..\\
agrapAdasthita.n chema.n viddhi rAjanvadhU janam . 
kA~NkShanta.n darshanAM kuntyA gAndhAryAH shvashurasya cha .. 17..\\
ityuktaH sA nR^ipo devyA pA~nchAlyA bharatarShabha . 
senAdhyakShAnsamAnAyya sarvAnidamathAbravIt .. 18..\\
niryAtayata me senAM prabhUtarathaku~njarAm . 
drakShyAmi vanasa.nstha.n cha dhR^itarAShTraM mahIpatim .. 19..\\
stryadhyakShAMshchAbravIdrAjA yAnAni vividhAni me . 
sajjIkriyantA.n sarvANi shibikAshcha sahasrashaH .. 20..\\
shakaTApaNa veshAshcha koshashilpina eva cha . 
niryAntu kopapAlAshcha kurukShetrAshramaM prati .. 21..\\
yashcha paurajanaH kashchiddraShTumichchhati pArthivam . 
anAvR^itaH suvihitaH sa cha yAtu surakShitaH .. 22..\\
sUdAH paurogavashchaiva sarva.n chaiva mahAnama . 
vividhaM bhakShyabhojya.n cha shakaTairuhyatAM mama .. 23..\\
prayANa.n ghuShyatAM chaiva shvobhUta iti mAchiram . 
kriyantAM pathi chApyadya veshmAni vividhAni cha .. 24..\\
evamAGYApya rAjA sa bhrAtR^ibhiH saha pANDavaH . 
shvobhUte niryayau rAjA sastrI bAla puraskR^itaH .. 25..\\
sa bahirdivasAneva.n janaughaM paripAlayan . 
nyavasannR^ipatiH pa~ncha tato.agachchhadvanaM prati .. 26..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 30}
 vai

AGYApayAmAsa tataH senAM bharatasattamaH . 
arjuna pramukhairguptA.n lokapAlopamairnaraiH .. 1..\\
yogo yoga iti prItyA tataH shabdo mahAnabhUt . 
kroshatA.n sAdinA.n tatra yujyatAM yujyatAm iti .. 2..\\
ke chidyAnairnarA jagmuH ke chidashvairmanojavaiH . 
rathaishcha nagarAkAraiH pradIptajvalanopamaiH .. 3..\\
gajendraishcha tathaivAnye ke chiduShTrairnarAdhipa . 
padAtinastathaivAnye nakharaprAsayodhinaH .. 4..\\
paurajAnapadAshchaiva yAnairbahuvidhaistathA . 
anvayuH kururAjAna.n dhR^itarAShTra didR^ikShayA .. 5..\\
sa chApi rAjavachanAmAchAryo gautamaH kR^ipaH . 
senAmAdAya senAnI prayayAvAshramaM prati .. 6..\\
tato dvijairvR^itaH shrImAnkururAjo yudhiShThiraH . 
sa.nstUyamAno bahubhiH sUtamAgadhabandibhiH .. 7..\\
pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani . 
rathAnIkena mahatA niryayau kurunandanaH .. 8..\\
gajaishchAchalasa~NkAshairbhImakarmA vR^ikodaraH . 
sajjayantrAyudhopetaiH prayayau mArutAtmajaH .. 9..\\
mAdrIputrAvapi tathA hayArohaiH susa.nvR^itau . 
jagmatuH prItijananau saMnaddha kavachadhvajau .. 10..\\
arjunashcha mahAtejA rathenAdityavarchasA . 
vashIshvetairhayairdivyairyuktenAnvagamannR^ipam .. 11..\\
draupadI pramukhAshchApi strI sa~NgghAH shibikA gatAH . 
stryadhyakShayuktAH prayayurvisR^ijanto.amita.n vasu .. 12..\\
samR^iddhanaranAgAshva.n veNuvINA ninAditam . 
shushubhe pANDava.n sainya.n tattadA bharatarShabha .. 13..\\
nadItIreShu ramyeShu saratsu cha vishAM pate . 
vAsAnkR^itvA krameNAtha jagmuste kurupu~NgavAH .. 14..\\
yuyutsushcha mahAtejA dhaumyashchaiva purohitaH . 
yudhiShThirasya vachanAtpuraguptiM prachakratuH .. 15..\\
tato yudhiShThiro rAjA kurukShetramavAtarat . 
krameNottIrya yamunAM nadIM paramapAvanIm .. 16..\\
sa dadarshAshrama.n dUrAdrAjarShestasya dhImataH . 
shatayUpasya kauravya dhR^itarAShTrasya chaiva ha .. 17..\\
tataH pramuditaH sarvo janastadvanama~njasA . 
vivesha sumahAnAdairApUrya bharatarShabha .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 31}
 vai

tataste pANDavA dUrAdavatIrya padAtayaH . 
abhijagmurnarapaterAshrama.n vinayAnatAH .. 1..\\
sa cha paurajanaH sarvo ye cha rAShTranivAsinaH . 
striyashcha kurumukhyAnAM padbhirevAnvayustadA .. 2..\\
Ashrama.n te tato jagmurdhR^itarAShTrasya pANDavAH . 
shUnyaM mR^igagaNAkIrNa.n kadalI vanashobhitam .. 3..\\
tatastatra samAjagmustApasA vividhavratAH . 
pANDavAnAgatAndraShTu.n kautUhalasamanvitAH .. 4..\\
tAnapR^ichchhattato rAjA kvAsau kaurava vaMshabhR^it . 
pitA jyeShTho gato.asmAkamiti bAShpapariplutaH .. 5..\\
tamUchuste tato vAkya.n yamunAmavagAhitum . 
puShpANAmudakumbhasya chArthe gata iti prabho .. 6..\\
tairAkhyAtena mArgeNa tataste prayayustadA . 
dadR^ishushchAvidUre tAnsarvAnatha padAtayaH .. 7..\\
tataste satvarA jagmuH piturdarshanakA~NkShiNaH . 
sahadevastu vegena prAdhAvvadyena sA pR^ithA .. 8..\\
sasvanaM prarudandhImAnmAtuH pAdAvupaspR^ishan . 
sA cha bAShpAvila mukhI pradadarsha priya.n sutam .. 9..\\
bAhubhyA.n sampariShvajya samunnAmya cha putrakam . 
gAndhAryAH kathayAmAsa sahadevamupasthitam .. 10..\\
anantara.n cha rAjAnaM bhImasenamathArjunam . 
nakula.n cha pR^ithA dR^iShTvA tvaramANopachakrame .. 11..\\
sA hyagre.agachchhata tayordampatyorhataputrayoH . 
karShantI tau tataste tA.n dR^iShTvA saMnyapatanbhuvi .. 12..\\
tAnrAjA svarayogena sparshena cha mahAmanAH . 
pratyabhiGYAya medhAvI samAshvAsAyata prabhuH .. 13..\\
tataste bAShpamutsR^ijya gAndhArI sahitaM nR^ipam . 
upatasthurmahAtmAno matara.n cha yathAvidhi .. 14..\\
sarveShA.n toyakalashA~njaghR^ihuste svayaM tadA . 
pANDavA labdhasa~nj~nAste mAtrA chAshvAsitAH punaH .. 15..\\
tato nAryo nR^isi.nhAnA.n sa cha yodhajanastadA . 
paurajAnapadAshchaiva dadR^ishustaM narAdhipam .. 16..\\
nivedayAmAsa tadA jana.n taM nAmagotrataH . 
yudhiShThiro narapatiH sa chainAnpratyapUjayat .. 17..\\
sa taiH parivR^ito mene harShabAShpAvilekShaNaH . 
rAjAtmAna.n gR^ihagataM pureva gajasAhvaye .. 18..\\
abhivAdito vadhUbhishcha kR^iShNAdyAbhiH sa pArthivaH . 
gAndhAryA sahito dhImAnkuntyA cha pratyanandata .. 19..\\
tatashchAshramamAgachchhatsiddhachAraNasevitam . 
didR^ikShubhiH samAkIrNaM nabhastArAgaNairiva .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 32}
 vai

sa taiH saha naravyAghrairbhrAtR^ibhirbharatarShabha . 
rAjA ruchirapadmAkShairAsA.n chakre tadAshrame .. 1..\\
tApasaishcha mahAbhAgairnAnAdeshasamAgataiH . 
draShTu.n kurupateH putrAnpANDavAnpR^ithuvakShasaH .. 2..\\
te.abruva~nGYAtumichchhAmaH katamo.atra yudhiShThiraH . 
bhimArjuna yamAshchaiva draupadI cha yashasvinI .. 3..\\
tAnAchakhyau tadA sUtaH sarvAnnAmAbhinAmataH . 
sa~njayo draupadI.n chaiva sarvAshchAnyAH kuru striyaH .. 4..\\
ya eSha jAmbUnadashuddha gaura 
tanurmahAsi.nha iva pravR^iddhaH . 
prachaNDa ghoNaH pR^ithu dIrghanetras 
tAmrAyatAsyaH kururAja eShaH .. 5..\\
ayaM punarmattagajendra gAmI 
prataptachAmIkarashuddhagauraH . 
pR^ithvAyatA.nsaH pR^ithu dIrghabAhur 
vR^ikodaraH pashyata pashyatainam .. 6..\\
yastveSha pArshve.asya mahAdhanuShmA~n 
shyAmo yuvA vAraNayUthapAbhaH . 
si.nhonnatA.nso gajakhela gAmI 
padmAyatAkSho.arjuna eSha vIraH .. 7..\\
kuntI samIpe puruShottamau tu 
yamAvimau viShNumahendra kalpau . 
manuShyaloke sakale samo.asti 
yayorna rUpe na bale na shIle .. 8..\\
iyaM punaH padmadalAyatAkShI 
madhya.n vayaH ki.n chidiva spR^ishantI . 
nIlotpalAbhA puradevateva 
kR^iShNA sthitA mUrtimatIva lakShmIH .. 9..\\
asyAstu pArshve kanakottamAbhA 
yaiShA prabhA mUrtimatIva gaurI . 
madhye sthitaiShA bhaginI dvijAgryA 
chakrAyudhasyApratimasya tasya .. 10..\\
iya.n svasA rAjachamU patestu 
pravR^iddhanIlotpala dAma varNA . 
paspardha kR^iShNena nR^ipaH sadA yo 
vR^ikodarasyaiSha pariggraho.agryaH .. 11..\\
iya.n cha rAGYo magadhAdhipasya 
sutA jarAsandha iti shrutasya . 
yavIyaso mAdravatIsutasya 
bhAryA matA champakadAmagaurI .. 12..\\
indIvarashyAma tanuH sthitA tu 
yaiShAparAsanna mahItale cha . 
bhAryA matA mAdravatIsutasya 
jyeShThasya seya.n kamalAyatAkShI .. 13..\\
iya.n tu niShTapta suvarNagaurI 
rAGYo virATasya sutA saputrA . 
bhAryAbhimanyornihato raNe yo 
droNAdibhistairviratho rathasthaiH .. 14..\\
etAstu sImanta shiroruhA yA 
shuklottarIyA nararAja patnyaH . 
rAGYo.asya vR^iddhasya para.n shatAkhyAH 
snuShA vivIrA hataputra nAthAH .. 15..\\
etA yathAmukhyamudAhR^itA vo 
brAhmaNya bhAvAdR^iju buddhisattvAH . 
sarvA bhavadbhiH paripR^ichchhyamAnA 
narendrapatnyaH suvishuddhasattvAH .. 16..\\
eva.n sa rAjA kuruvR^iddha varyaH 
samAgatastairnaradeva putraiH . 
paprachchha sarvAnkushala.n tadAnIM 
gateShu sarveShvatha tApaseShu .. 17..\\
yodheShu chApyAshramamaNDala.n taM 
muktvA niviShTeShu vimuchya patram . 
strI vR^iddhabAle cha susaMniviShTe 
yathArhataH kushalaM paryapR^ichchhat .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 33}
 dhr

yudhiShThira mahAbAho kachchittAta kushalyasi . 
sahito bhrAtR^ibhiH sarvaiH paurajAnapadaistathA .. 1..\\
ye cha tvAmupajIvanti kachchitte.api nirAmayAH . 
sachivA bhR^itya vargAshcha guravash chaiva te vibho .. 2..\\
kachchidvartasi paurANA.n vR^ittiM rAjarShisevitAm . 
kachchiddAyAnanuchchhidya koshaste.abhiprapUryate .. 3..\\
arimadhyasthamitreShu vartase chAnurUpataH . 
brAhmaNAnagrahArairvA yathA vadanupashyasi .. 4..\\
kachchitte parituShyanti shIlena bharatarShabha . 
shatravo guravaH paurA bhR^ityA va svajano.api vA .. 5..\\
kachchidyajasi rAjendra shraddhAvAnpitR^idevatAH . 
atithIMshchAnna pAnena kachchidarchasi bhArata .. 6..\\
kachchichcha viShaye viprAH svakarmaniratAstava . 
kShatriyA vaishya vargA vA shUdrA vApi kuDumbinaH .. 7..\\
kachchitstrIbAlavR^iddha.n te na shochati na yAchate . 
jAmayaH pUjitAH kachchittava gehe nararShabha .. 8..\\
kachchchidrAjarShivaMsho.aya.n tAmAsAdya mahIpatim . 
yathochitaM mahArAja yashasA nAvasIdati .. 9..\\

 vai

ityeva.n vAdina.n taM sa nyAyavatpratyabhAShata . 
kushalaprashna sa.nyukta.n kushalo vAkyakarmaNi .. 10..\\
kachchitte vardhate rAja.nstapo mandashramasya te . 
api me jananI cheya.n shushrUShurvigataklamA . 
apyasyAH saphalo rAjanvanavAso bhaviShyati .. 11..\\
iya.n cha mAtA jyeShThA me vItavAtAdhva karshitA . 
ghoreNa tapasA yuktA devI kachchinna shochati .. 12..\\
hatAnputrAnmahAvIryAnkShatradharmaparAyaNAn . 
nApadhyAyati vA kachchidasmAnpApakR^itaH sadA .. 13..\\
kva chAsau viduro rAjannainaM pashyAmahe vayam . 
sa~njayaH kushalI chAya.n kachchinnu tapasi sthitaH .. 14..\\
ityuktaH pratyuvAcheda.n dhR^itarAShTro janAdhipam . 
kushalI viduraH putra tapo ghora.n samAsthitaH .. 15..\\
vAyubhakSho nirAhAraH kR^isho dhamani santataH . 
kadA chiddR^ishyate vipraiH shUnye.asminkAnane kva chit .. 16..\\
ityeva.n vadatastasya jaTI vITA mukhaH kR^ishaH . 
digvAsA maladigdhA~Ngo vanareNu samukShitaH .. 17..\\
dUrAdArakShitaH kShattA tatrAkhyAto mahIpateH . 
nivartamAnaH sahasA jana.n dR^iShTvAshramaM prati .. 18..\\
tamanvadhAvannR^ipatireka eva yudhiShThiraH . 
pravishanta.n vana.n ghoraM lakShyAlakShyaM kva chitkva chit .. 19..\\
bho bho vidura rAjAha.n dayitaste yudhiShThiraH . 
iti bruvannarapatista.n yatnAdabhyadhAvata .. 20..\\
tato vivikta ekAnte tasthau buddhimatA.n varaH . 
viduro vR^ikShamAshritya ka.n chittatra vanAntare .. 21..\\
ta.n rAjA kShINabhUyiShThamAkR^itI mAtrasUchitam . 
abhijaGYe mahAbuddhiM mahAbuddhiryudhiShThiraH .. 22..\\
yudhiShThiro.ahamasmIti vAkyamuktvAgrataH sthitaH . 
vidurasyAshrave rAjA sa cha pratyAha sa~nj~nayA .. 23..\\
tataH so.animiSho bhUtvA rAjAna.n samudaikShata . 
sa.nyojya vidurastasmindR^iShTi.n dR^iShTyA samAhitaH .. 24..\\
vivesha viduro dhImAngAtrairgAtrANi chaiva ha . 
prANAnprANeShu cha dadhadindriyANIndriyeShu cha .. 25..\\
sa yogabalamAsthAya vivesha nR^ipatestanum . 
viduro dharmarAjasya tejasA prajvalanniva .. 26..\\
vidurasya sharIra.n tattathaiva stabdhalochanam . 
vR^ikShAshrita.n tadA rAjA dadarsha gatachetanam .. 27..\\
balavanta.n tathAtmAnaM mene bahuguNA tadA . 
dharmarAjo mahAtejAstachcha sasmAra pANDavaH .. 28..\\
paurANamAtmanaH sarva.n vidyAvAnsa vishAM pate . 
yogadharmaM mahAtejA vyAsena kathita.n yathA .. 29..\\
dharmarAjastu tatraina.n sa~ncaskArayiShustadA . 
dagdhu kAmo.abhavadvidvAnatha vai vAgabhAShata .. 30..\\
bho bho rAjanna dagdhavyametadvidura sa~nj~nikam . 
kalevaramihaitatte dharma eSha sanAtanaH .. 31..\\
lokAH santAnakA nAma bhaviShyantyasya pArthiva . 
yati dharmamavApto.asau naiva shochyaH parantapa .. 32..\\
ityukto dharmarAjaH sa vinivR^itya tataH punaH . 
rAGYo vaichitra vIryasya tatsarvaM pratyavedayat .. 33..\\
tataH sa rAjA dyutimAnsa cha sarvo janastadA . 
bhImasenAdayashchaiva para.n vismayamAgatAH .. 34..\\
tachchhrutvA prItimAnrAjA bhUtva dharmajamabravIt . 
Apo mUlaM phala.n chaiva mamedaM pratigR^ihyatAm .. 35..\\
yadanno hi naro rAja.nstadanno.asyAtithiH smR^itaH . 
ityuktaH sA tathetyeva prAha dharmAtmajo nR^ipam . 
phalaM mUla.n cha bubhuje rAGYA datta.n sahAnujaH .. 36..\\
tataste vR^ikShamUleShu kR^itavAsa parigrahAH . 
tA.n rAtriM nyavasansarve phalamUlajalAshanAH .. 37..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 34}
 vai

eva.n sA rajanI teShAmAshrame puNyakarmaNAm . 
shivA nakShatrasampannA sA vyatIyAya bhArata .. 1..\\
tatra tatra kathAshchAsa.nsteShA.n dharmArthalakShaNAH . 
vichitrapadasa~ncArA nAnA shrutibhiranvitAH .. 2..\\
pANDavAstvabhito mAturdharaNyA.n suShupustadA . 
utsR^ijya sumahArhANi shayanAni narAdhipa .. 3..\\
yadAhAro.abhavadrAjA dhR^itarAShTro mahAmanAH . 
tadAhArA nR^ipIrAste nyavasa.nstAM nisha.n tadA .. 4..\\
vyatItAyA.n tu sharvaryAM kR^itapUrvAhNika kriyaH . 
bhrAtR^ibhiH saha kaunteyo dadarshAshramamaNDalam .. 5..\\
sAntaHpura parIvAraH sabhR^ityaH sapurohitaH . 
yathAsukha.n yathoddesha.n dhR^itarAShTrAbhyanuGYayA .. 6..\\
dadarsha tatra vedIshcha samprajvalita pAvakAH . 
kR^itAbhiShekairmunibhirhutAgnibhirupasthitAH .. 7..\\
vAneya puShpanikarairAjyadhUmodgamairapi . 
brAhmeNa vapuShA yuktA yuktA munigaNaishcha tAH .. 8..\\
mR^igayUthairanudvignaistatra tatra samAshritaiH . 
asha~NkitaiH pakShigaNaH pragItairiva cha prabho .. 9..\\
kekAbhirnIlakaNThAnA.n dAtyUhAnAM cha kUjitaiH . 
kokolAnA.n cha kuharaiH shubhaiH shrutimanoharaiH .. 10..\\
prAdhIta dvija ghoShaishcha kva chitkva chidala~NkR^itam . 
phalamUlasamudvAhairmahadbhishchopashobhitam .. 11..\\
tataH sa rAjA pradadau tApasArthamupAhR^itAn . 
kalashAnkA~nchanAnrAja.nstathaivodumbarAnapi .. 12..\\
ajinAni praveNIshcha sruksruva.n cha mahIpatiH . 
kamaNDalU.nstathA sthAlIH piTharANi cha bhArata .. 13..\\
bhAjanAni cha lauhAni pAtrIshcha vividhA nR^ipa . 
yadyadichchhati yAvachcha yadanyadapi kA~NkShitam .. 14..\\
eva.n sa rAjA dharmAtmA parItyAshramamaNDalam . 
vasu vishrANya tatsarvaM punarAyAnmahIpatiH .. 15..\\
kR^itAhnika.n cha rAjAnaM dhR^itarAShTraM manIShiNam . 
dadarshAsInamavyagra.n gAndhArI sahitaM tadA .. 16..\\
mAtara.n chAvidUrasthA.n shiShyavatpraNatAM sthitAm . 
kuntI.n dadarsha dharmAtmA satataM dharmachAriNIm .. 17..\\
sa tamabhyarchya rAjAnaM nAma saMshrAvya chAtmanaH . 
niShIdetyabhyanuGYAto bR^isyAmupavivesha ha .. 18..\\
bhImasenAdayashchaiva pANDavAH kauravarShabham . 
abhivAdyopasa~NgR^ihya niSheduH pArthivAGYayA .. 19..\\
sa taiH parivR^ito rAjA shushubhe.atIva kauravaH . 
bibhradbrAhmI.n shriya.n dIptAM devairiva bR^ihaspatiH .. 20..\\
tathA teShUpaviShTeShu samAjagmurmaharShayaH . 
shatayUpaprabhR^itayaH kurukShetranivAsinaH .. 21..\\
vyAsashcha bhagavAnvipro devarShigaNapUjitaH . 
vR^itaH shiShyairmahAtejA darshayAmAsa taM nR^ipam .. 22..\\
tataH sa rAjA kauravyaH kuntIputrashcha vIryavAn . 
bhImasenAdayashchaiva samutthAyAbhyapUjayan .. 23..\\
samAgatastato vyAsaH shatayUpAdibhirvR^itaH . 
dhR^itarAShTraM mahIpAlamasyatAmityabhAShata .. 24..\\
nava.n tu viShTAraM kaushyaM kR^iShNAjinakushottaram . 
pratipede tadA vyAsAstadarthamupakalpitam .. 25..\\
te cha sArve dvijashreShThA viShTareShu samantataH . 
dvaipAyanAbhyanuGYAtA niShedurvipulaujasaH .. 26..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 35}
 vai

tathA samupaviShTeShu pANDaveShu mahAtmasu . 
vyAsaH satyavatI putraH provAchAmantrya pArthivam .. 1..\\
dhR^itarAShTra mahAbAho kachchitte vardhate tapaH . 
kachchinmanaste prINAni vanavAse narAdhipa .. 2..\\
kachchiddhR^idi na te shoko rAjAnputra vinAshajaH . 
kachchchijGYAnAni sarvANi prasannAni tavAnagha .. 3..\\
kachchidbuddhi.n dR^iDhAM kR^itvA charasyAraNyaka.n vidhim . 
kachchchidvadhUshcha gAndhArI na shokenAbhibhUyate .. 4..\\
mahApraGYA buddhimatI devI dharmArthadarshinI . 
AgamApAya tattvaGYA kachchideShA na shochati .. 5..\\
kachchitkuntI cha rAja.nstvA.n shushrUShuranaha~NkR^itA . 
yA parityajya rAjya.n sva.n gurushushrUShaNe ratA .. 6..\\
kachchiddharmasuto rAjA tvayA prItyAbhinanditaH . 
bhImArjunayamAshchaiva kachchidete.api sAntvitAH .. 7..\\
kachchinnandasi dR^iShTvaitAnkachchitte nirmalaM manaH . 
kachchidvishuddhabhAvo.asi jAtaGYAno narAdhipa .. 8..\\
etaddhi tritaya.n shreShThaM sarvabhUteShu bhArata . 
nirvairatA mahArAja satyamadroha eva cha .. 9..\\
kachchitte nAnutApo.asti vanavAsena bhArata . 
svadate vanyamanna.n vA munivAsA.nsi vA vibho .. 10..\\
vidita.n chApi me rAjanvidurasya mahAtmanaH . 
gamana.n vidhinA yena dharmasya sumahAtmanaH .. 11..\\
mANDavya shApAddhi sa vai dharmo viduratA.n gataH . 
mahAbuddhirmahAyogI mahAtmA sumahAmanAH .. 12..\\
bR^ihaspatirvA deveShu shukro vApyasureShu yaH . 
na tathA buddhisampanno yathA sa puruSharShabhaH .. 13..\\
tapobalavyaya.n kR^itvA sumahachchirasambhR^itam . 
mANDavyenarShiNA dharmo hyabhibhUtaH sanAtanaH .. 14..\\
niyogAdbrahmaNaH pUrvaM mayA svena balena cha . 
vaichitra vIryake kShetre jAtaH sa sumahAmatiH .. 15..\\
bhrAtA tava mahArAja devadevaH sanAtanaH . 
dhAraNAchchhreyaso dhyAnAdya.n dharmaM kavayo viduH .. 16..\\
satyena sa.nvardhayati damena niyamena cha . 
ahi.nsayA cha dAnena tapasA cha sanAtanaH .. 17..\\
yena yogabalAjjAtaH kururAjo yudhiShThiraH . 
dharma ityeSha nR^ipate prAGYenAmita buddhinA .. 18..\\
yathA hyagniryathA vAyuryathApaH pR^ithivI yathA . 
yathAkAsha.n tathA dharma iha chAmutra cha sthitaH .. 19..\\
sarvagashchaiva kauravya sarva.n vyApya charAcharam . 
dR^ishyate devadevaH sa siddhairnirdagdhakilbiShaiH .. 20..\\
yo hi dharmaH sa viduro viduro yaH sa pANDavaH . 
sa eSha rAjanvashyaste pANDavaH preShyavatsthitaH .. 21..\\
praviShTaH sa svamAtmAnaM bhrAtA te buddhisattamaH . 
diShTyA mahAtmA kaunteyaM mahAyogabalAnvitaH .. 22..\\
tvA.n chApi shreyasA yokShye nachirAdbharatarShabha . 
saMshayachchhedanArtha.n hi prAptaM mAM viddhi putraka .. 23..\\
na kR^ita.n yatpurA kaishchitkarma loke maharShibhiH . 
AshcharyabhUta.n tapasaH phala.n sandarshayAmi vaH .. 24..\\
kimichchhasi mahIpAla mattaH prAptumamAnuSham . 
draShTu.n spraShTumatha shrotuM vada kartAsmi tattathA .. 25..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 36}
 j

vanavAsa.n gate vipra dhR^itarAShTre mahIpatau . 
sabhArye nR^ipashArdUla vadhvA kuntyA samanvite .. 1..\\
vidure chApi sa.nsiddhe dharmarAja.n vyapAshrite . 
vasatsu pANDuputreShu sarveShvAshramamaNDale .. 2..\\
yattadashcharyamiti vai kAriShyAMmItyuvAcha ha . 
vyAsaH paramatejjasvI maharShistadvadasva me .. 3..\\
vanavAse cha kauravyaH kiyanta.n kAlamachyutaH . 
yudhiShThiro narapatirnyavasatsAjano dvija .. 4..\\
kimAhArAshcha te tatra sasainyA nyavasanprabho . 
sAntaHpurA mahAtmAna iti tadbrUhi me.anagha .. 5..\\

 vai

te.anuGYAtAstadA rAjankururAjena pANDavAH . 
vividhAnyannapAnAni vishrAmyAnubhavanti te .. 6..\\
mAsameka.n vijahruste sasainyAntaHpurA vane . 
atha tatrAgamadvyAso yathokta.n te mayAnagha .. 7..\\
tathA tu teShA.n sarveShA.n kathAbhirnR^ipasaMnidhau . 
vyAsamanvAsatA.n rAjannAjagmurmunayo.apare .. 8..\\
nAradAH parvatashchaiva devalashcha mahAtapAH . 
vishvAvasustumburushcha chitrasenashcha bhArata .. 9..\\
teShAmapi yathAnyAyaM pUjA.n chakre mahAmanAH . 
dhR^itarAShTrAbhyanuGYAtaH kururAjo yudhiShThiraH .. 10..\\
niSheduste tataH sarve pUjAM prApya yudhiShThirAt . 
AsaneShvatha puNyeShu barhiShkeShu vareShu cha .. 11..\\
teShu tatropaviShTeShu sa tu rAjA mahAmatiH . 
pANDuputraiH parivR^ito niShasAdA kurUdvahaH .. 12..\\
gAndhArI chaivva kuntI cha draupadI sAtvatI tathA . 
striyashchAnyAstathAnyAbhiH sahopavivishustataH .. 13..\\
teShA.n tatra kathA divyA dharmiShThAshchAbhavannR^ipa . 
R^iShINA.n cha purANAnAM devAsuravimishritAH .. 14..\\
tataH kathAnte vyAsastaM praGYA chakShuShamIshvaram . 
provAcha vadatA.n shreShThaH punareva sa tadvachaH . 
prIyamANo mahAtejAH sarvavedavidA.n varaH .. 15..\\
viditaM mama rAjenddra yatte hR^idi vivakShitam . 
dahyamAnasya shokena tava putrakR^itena vai .. 16..\\
gAndhAryAshchaiva yadduHkha.n hR^idi tiShThati pArthiva . 
kuntyAshcha yanmahArAja draupadyAshcha hR^idi sthitam .. 17..\\
yachcha dhArayate tIvra.n duHkhaM putrA vinAshajAm . 
subhadrA kR^iShNa bhaginI tachchApi viditaM mama .. 18..\\
shrutvA samAgamamima.n sarveShAM vastato nR^ipa . 
saMshaya chhedanAyAhaM prAptaH kauravanandana .. 19..\\
ime cha devagandharvAH sarve chaiva maharShayaH . 
pashyantu tapaso vIryamadya me chirasambhR^itam .. 20..\\
taduchyatAM mahAbAho ka.n kAmaM pradishAmi te . 
pravaNo.asmi vara.n dAtuM pashyaM me tapaso balam .. 21..\\
evamuktaH sa rAjendro vyAsenAmita buddhinA . 
muhUrtamiva sa~ncchintya vachanAyopachakrame .. 22..\\
dhanyo.asmyanugR^ihIto.asmi saphala.n jIvitaM cha me . 
yanme samagamo.adyeha bhavadbhiH saha sAdhubhi .. 23..\\
adya chApyavagachchhAmi gatimiShTAmihAtmanaH . 
bhavadbhirbrahmakalpairyatsameto.aha.n tapodhanAH .. 24..\\
darshanAdeva bhavatAM pUto.ahaM nAtra saMshayaH . 
vidyate na bhaya.n chApi paralokAnmamAnaghAH .. 25..\\
ki.n tu tasya sudurbuddhermandasyApanayairbhR^iSham . 
dUyate me mano nitya.n smarataH putragR^iddhinaH .. 26..\\
apApAH pANDavA yena nikR^itAH pApabuddhinA . 
ghAtitA pR^ithivI cheya.n sahasA sanara dvipA .. 27..\\
rAjAnashcha mahAtmAno nAnAjanapadeshvarAH . 
Agamya mama putrArthe sarve mR^ityuvasha.n gatAH .. 28..\\
ye te putrAMshcha dArAMshcha prANAMshcha manasaH priyAn . 
parityajya gatAH shUrAH pretarAjaniveshanam .. 29..\\
kA nu teShA.n gatirbrahmanmitrArthe ye hatA mR^idhe . 
tathaiva putrapautrANAM mama ye nihatA yudhi .. 30..\\
dUyate me mano.abhIkShNa.n ghAtayitvA mahAbalam . 
bhIShma.n shAntanavaM vR^iddha.n droNaM cha dvijasattamam .. 31..\\
mama putreNa mUDhena pApena suhR^ida dviShA . 
kShayaM nIta.n kulaM dIptaM pR^ithivI rAjyamichchhatA .. 32..\\
etatsarvamanusmR^itya dahyamAno divAnisham . 
na shAntimadhigachchhAmi duHkhashokasamAhataH . 
iti me chintayAnasya pitaH sharma na vidyate .. 33..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 37}
 vai

tachchhrutvA vividha.n tasya rAjarSheH paridevitam . 
punarnavIkR^itaH shoko gAndhAryA janamejaya .. 1..\\
kuntyA drupadaputryAshcha subhadrAyAstathaiva cha . 
tAsA.n cha vara nArINA.n vadhUnAM kauravasya ha .. 2..\\
putrashokasamAviShTA gAndhArI tvidamabravIt . 
shvashuraM baddhanayanA devI prA~njalirutthitA .. 3..\\
ShoDaShemAni varShANi gatAni munipu~Ngava . 
asya rAGYo hatAnputrA~nshochato na shamo vibho .. 4..\\
putrashokasamAviShTo niHshvasanhyeSha bhUmipaH . 
na shete vasatIH sarvA dhR^itarAShTro mahAmune .. 5..\\
lokAnanyAnsamartho.asi sraShTu.n sarvA.nstapobalAt . 
kimu lokAntara gatAnrAGYo darshayitu.n sutAn .. 6..\\
iya.n cha draupadI kR^iShNA hataGYAti sutA bhR^isham . 
shochAtyatIva sAdhvI te snuShANA.n dayitA snuShA .. 7..\\
tathA kR^iShNasya bhaginI subhadrA bhadra bhAShiNI . 
saubhadra vadhasantaptA bhR^isha.n shochati bhAminI .. 8..\\
iya.n cha bhUri shvaraso bhAryA paramaduHkhitA . 
bhartR^ivyasanashokArtA na shete vasatIH prabho .. 9..\\
yasyAstu shvashuro dhImAnbAhlIkaH sa kurUdvahaH . 
nihataH somadattashcha pitrA saha mahAraNe .. 10..\\
shrImachchAsya mahAbuddheH sa~NggrAmeShvapalAyinaH . 
putrasya te putrashataM nihAta.n yadraNAjire .. 11..\\
tasya bhAryA shatamidaM putrashokasamAhatam . 
punaH punarvardhayAna.n shokaM rAGYo mamaiva cha . 
tenArambheNa mahatA mAmupAste mahAmune .. 12..\\
ye cha shUrA mahAtmAnaH shvashurA me mahArathAH . 
somadattaprabhR^itayaH kA nu teShA.n gatiH prabho .. 13..\\
tava prasAdAdbhagavAnvishoko.ayaM mahIpatiH . 
kuryAtkAlamaha.n chaiva kuntI cheya.n vadhUstava .. 14..\\
ityuktavatyA.n gAndhAryAM kuntI vratakR^iShAnanA . 
prachchhannajAtaM putra.n ta.n sasmArAditya sambhavam .. 15..\\
tAmR^iShirvarado vyAso dUrashravaNa darshanaH . 
apashyadduHkhitA.n devIM mAtara.n savyasAchinaH .. 16..\\
tAmuvAcha tato vyAso yatte kArya.n vivakShitam . 
tadbrUhi tvaM mahAprAGYe yatte manasi vartate .. 17..\\
tataH kuntI shvashurayoH praNamya shirasA tadA . 
uvAcha vAkya.n savrIDaM vivR^iNvAnA purAtanam .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 38}
 kuntii

bhagava~nshvashuro me.asi daivatasyApi daivatam . 
sA me devAtidevastvA.n shR^iNu satyA.n giraM mama .. 1..\\
tapasvI kopano vipro durvAsA nAma me pituH . 
bhikShAmupAgato bhoktu.n tamahaM paryatoShayam .. 2..\\
shauchena tvAgasastyAgaiH shuddhena manasA tathA . 
kopasthAneShvapi mahatsvakupyaM na kadA chana .. 3..\\
sa me varamadAtprItaH kR^itamityahamabruvam . 
avashya.n te gR^ihItavyamiti mA.n so.abravIdvachaH .. 4..\\
tataH shApabhayAdvipramavochaM punareva tam . 
evamastviti cha prAha punareva sa mA.n dvijaH .. 5..\\
dharmasya jananI bhadre bhavitrI tva.n varAnane . 
vashe sthAsyanti te devA yA.nstvamAvAhayiShyasi .. 6..\\
ityuktvAntarhito viprastato.aha.n vismitAbhavam . 
na cha sArvAsvavasthAsu smR^itirme vipraNashyati .. 7..\\
atha harmyatalasthAha.n ravimudyantamIkShatI . 
sa.nsmR^itya tadR^iShervAkya.n spR^ihayantI divAkaram . 
sthitAhaM bAlabhAvena tatra doShamabudhyatI .. 8..\\
atha devaH sahasrAMshurmatsamIpa gato.abhavat . 
dvidhAkR^itvAtmano dehaM bhUmau cha gagane.api cha . 
tatApa lokAnekena dvitIyenAgamachcha mAm .. 9..\\
sa mAmuvAcha vepantI.n varaM matto vR^iNIShva ha . 
gamyatAmiti ta.n chAhaM praNamya shirasAvadam .. 10..\\
sa mAmuvAcha tigmAMshurvR^ithAhvAnaM na te kShamam . 
dhakShyAmi tvA.n cha vipraM cha yena datto varastava .. 11..\\
tamaha.n rakShatI vipraM shApAdanaparAdhinam . 
putro me tvatsamo deva bhavediti tato.abruvam .. 12..\\
tato mA.n tejasAvishya mohayitvA cha bhAnumAn . 
uvAcha bhavitA putrastavetyabhyagamaddivam .. 13..\\
tato.ahamantarbhavane piturvR^ittAntarakShiNI . 
gUDhotpanna.n sutaM bAla.n jale karNamavAsR^ijam .. 14..\\
nUna.n tasyaiva devasya prasAdAtpunareva tu . 
kanyAhamabhava.n vipra yathA prAha sa mAmR^iShiH .. 15..\\
sa mayA mUDhayA putro GYAyamAno.apyupekShitaH . 
tanmA.n dahati viprarShe yathA suviditaM tava .. 16..\\
yadi pApamapApa.n vA tadetadvivR^itaM mayA . 
tanme bhaya.n tvaM bhagavanvyapanotumihArhasi .. 17..\\
yachchAsya rAGYo vidita.n hR^idisthaM bhavato.anagha . 
ta.n chAya.n labhatAM kAmamadyaiva munisAttama .. 18..\\
ityuktaH pratyuvAcheda.n vyAso vedavidAM varaH . 
sAdhu sarvamida.n tathyamevameva yathAttha mAm .. 19..\\
aparAdhashcha te nAsti kanyA bhAva.n gatA hyasi . 
devAshchaishvaryavanto vai sharIrANyAvishanti vai .. 20..\\
santi deva nikAyAshcha sa~NkalpA~n janayanti ye . 
vAchA dR^iShTyA tathA sparshAtsa~NgharSheNeti pa~nchadhA .. 21..\\
manuShyadharmo daivena dharmeNa na hi yujyate . 
iti kunti vyajAnIhi vyetu te mAnaso jvaraH .. 22..\\
sarvaM balavatAM pathya.n sarvaM balavatAM shuchi . 
sarvaM balavatA.n dharmaH sarvaM balavatA.n svakam .. 23..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 39}
 vyaasa

bhadre drakShyasi gAndhAri putrAnbhrAtR^InsakhI.nstathA . 
vadhUshcha patibhiH sArdhaM nishi suptotthitA iva .. 1..\\
karNa.n drakShyati kuntI cha saubhadraM chApi yAdavI . 
draupadI pa~ncha putrAMshcha pitR^InbhrAtR^I.nstathaiva cha .. 2..\\
pUrvamevaiSha hR^idaye vyavasAyo.abhavanmama . 
yathAsmi chodito rAGYA bhavatyA pR^ithayaiva cha .. 3..\\
na te shochyA mahAtmAnaH sarva eva nararShabhAH . 
kShatradharmaparAH santastathA hi nidhana.n gatAH .. 4..\\
bhavitavyamavashya.n tatsurakAryamanindite . 
avaterurtataH sarve deva bhAgairmahItalam .. 5..\\
gandharvApsarasashchaiva pishAchA guhya rAkShasAH . 
tathA puNyajanAshchaiva siddhA devarShayo.api cha .. 6..\\
devAshcha dAnavAshchaiva tathA brahmarShayo.amalAH . 
ta ete nidhanaM prAptAH kurukShetre raNAjire .. 7..\\
gandharvarAjo yo dhImAndhR^itarAShTra iti shrutaH . 
sa eva mAnuShe loke dhR^itarAShTraH patistava .. 8..\\
pANDuM marudgaNa.n viddhi vishiShTatamamachyutam . 
dharmasyAMsho.abhavatkShattA rAjA chAya.n yudhiShThiraH .. 9..\\
kali.n duryodhana.n viddhi shakuniM dvAparaM tathA . 
duHshAsanAdInviddhi tva.n rAkShasA~nshubhadarshane .. 10..\\
marudgaNAdbhImasenaM balavantamarindamam . 
viddhi cha tvvaM naramR^iShimimaM pArtha.n dhana~njayam . 
nArAyaNa.n hR^iShIkeshamashvinau yamajAvubhau .. 11..\\
dvidhAkR^itvAtmano dehamAditya.n tapasA varam . 
lokAMshcha tApayAna.n vai viddhi karNa.n cha shobhane . 
yashcha vairArthamudbhUtaH sa~NgharShajananastathA .. 12..\\
yashcha pANDava dAyAdo hataH ShaDbhirmahArathaiH . 
sa soma iha saubhadro yogAdevAbhavaddvidhA .. 13..\\
draupadyA saha sambhUta.n dhR^iShTadyumnaM cha pAvakAt . 
agnerbhAga.n shubhaM viddhi rAkShasa.n tu shikhaNDinam .. 14..\\
droNaM bR^ihaspaterbhAga.n viddhi drauNi.n cha rudrajam . 
bhIShma.n cha viddhi gA~Ngeya.n vasuM mAnuShatAM gatam .. 15..\\
evamete mahAprAGYe devA mAnuShyametya hi . 
tataH punargatAH svarga.n kR^ite karmaNi shobhane .. 16..\\
yachcha vo hR^idi sarveShA.n duHkhamenachchira.n sthitam . 
tadadya vyapaneShyAmi paralokakR^itAdbhayAt .. 17..\\
sarve bhavanto gachchhantu nadIM bhAgIrathIM prathi . 
tatra drakShyatha tAnsarvAnye hatAsminraNAjire .. 18..\\

 vai

iti vyAsasya vachana.n shrutvA sarve janastadA . 
mahatA si.nhanAdena ga~NgAm abhimukho yayau .. 19..\\
dhR^itarAShTrashcha sAmAtyaH prayayau saha pANDavaiH . 
sahito munishArdUlairgandharvaishcha samAgataiH .. 20..\\
tato ga~NgA.n samAsAdya krameNa sajanArNavaH . 
nivAsamakarotsArvo yathAprIti yathAsukham .. 21..\\
rAjA cha pANDavaiH sArdhamiShTe deshe sahAnugaH . 
nivAsamakaroddhImAnsastrI vR^iddhapuraHsaraH .. 22..\\
jagAma tadahashchApi teShA.n varShashataM yathA . 
nishAM pratIkShamANAnA.n didR^ikShUNAM mR^itAnnR^ipAn .. 23..\\
atha puNya.n girivaramastamabhyagamadraviH . 
tataH kR^itAbhiShekAste naisha.n karma samAcharan .. 24..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 40}
 vai

tato nishAyAM prAptAyA.n kR^itasAyAhnika kriyAH . 
vyAsamabhyagamansarve ye tatrAsansamAgatAH .. 1..\\
dhR^itarAShTrastu dharmAtmA pANDavaiH sahitastadA . 
shuchirekamanAH sArdhamR^iShibhistairupAvishat .. 2..\\
gAndhAryA saha nAryastu sahitAH samupAvishan . 
paurajAnapadashchApi janaH sArvo yathA vayaH .. 3..\\
tato vyAso mahAtejAH puNyaM bhAgIrathI jalam . 
avagAhyAjuhAvAtha sarvA.NllokAnmahAmuniH .. 4..\\
pANDavAnA.n cha ye yodhAH kauravANAM cha sarvashaH . 
rAjAnashcha mahAbhAgA nAnAdeshanivAsinaH .. 5..\\
tataH sutumulaH shabdo janAntarjanamejaya . 
prAdurAsIdyathApUrva.n kurupANDavasenayoH .. 6..\\
tataste pArthivAH sarve bhIShmadroNapurogamAH . 
sasainyAH salilAttasmAtsamuttasthuH sahasrashaH .. 7..\\
virATadrupadau chobhau saputrau saha sainikau . 
draupadeyAshcha saubhadro rAkShasashcha ghaTotkachaH .. 8..\\
karNaduryodhanau chobhau shakunishcha mahArathaH . 
duHshAsanAdayashchaiva dhArtarAShTrA mahArathAH .. 9..\\
jArAsandhirbhagadatto jalasandhashcha pArthivaH . 
bhUrishravAH shalaH shalyo vR^iShasenashcha sAnujaH .. 10..\\
lakShmaNo rAjaputrashcha dhR^iShTadyumnasya chAtmajAH . 
shikhaNDiputrAH sarve cha dhR^iShTaketushcha sAnujaH .. 11..\\
achalo vR^iShakashchaiva rAkShasashchApyalAyudhaH . 
bAhlIkaH somadattashcha chekitAnashcha pArthivaH .. 12..\\
ete chAnye cha bahavo bahutvAdye na kIrtitAH . 
sarve bhAsuradehAste samuttasthurjalAttataH .. 13..\\
yasya vIrasya yo veSho yo dhvajo yachcha vAhanam . 
tena tena vyadR^ishyanta samupetA narAdhipAH .. 14..\\
divyAmbara dharAH sarve sarve bhrAjiShNu kuNDalAH . 
nirvairA niraha~NkArA vigatakrodhamanyavaH .. 15..\\
gandharvairupagIyantaH stUyamAnAshcha bandibhiH . 
divyamAlyAmbaradharA vR^itAshchApsarasA.n gaNaiH .. 16..\\
dhR^itarAShTrasya cha tadA divya.n chakShurnarAdhipa . 
muniH satyavatI putraH prItaH prAdAttapobalAt .. 17..\\
divyaGYAnabalopetA gAndhArI cha yashasvinI . 
dadarsha putrA.nstAnsarvAnye chAnye.api raNe hatAH .. 18..\\
tadadbhutamachintya.n cha sumahadromaharShaNam . 
vismitaH sajanaH sarvo dadarshAnimiShekShaNaH .. 19..\\
tadutsava madodagra.n hR^iShTanArI narAkulam . 
dadR^ishe balamAyAnta.n chitraM paTagata.n yathA .. 20..\\
dhR^itarAShTrastu tAnsarvvAnpashyandivyena chakShuShA . 
mumude bharatashreShTha prasAdAttasya vai muneH .. 21..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 41}
 vai

tataste bharatashreShThAH samAjagmuH parasparam . 
vigatakrodhamAtsaryAH sarve vigatakalmaShAH .. 1..\\
vidhiM paramamAsthAya brahmarShivihita.n shubham . 
sAmprIta manasaH sarve devaloka ivAmarAH .. 2..\\
putraH pitrA cha mAtrA cha bhAryA cha patinA saha . 
bhrAtA bhrAtrA sakhA chaiva sakhyA rAjansamAgatAH .. 3..\\
pANDavAstu maheShvAsa.n karNa.n saubhadrameva cha . 
sampraharShAtsamAjagmurdraupadeyAMshcha sarvashaH .. 4..\\
tataste prIyamANA vai karNena saha pANDavAH . 
sametya pR^ithivIpAlAH sauhR^ide.avasthitAbhavan .. 5..\\
R^iShiprasAdAtte.anye cha kShatriyA naShTamanyavaH . 
asauhR^idaM parityajya sauhR^ide paryavasthitAH .. 6..\\
eva.n samAgatAH sarve gurubhirbAndhavaistathA . 
putraishcha puruShavyAghrAH kuravo.anye cha mAnavAH .. 7..\\
tA.n rAtrimekA.n kR^itsnAM te vihR^itya prItamAnasAH . 
menire paritoSheNa nR^ipAH svargasado yathA .. 8..\\
nAtra shoko bhaya.n trAso nAratirnAyasho.abhavat . 
paraspara.n samAgamya yodhAnAM bharatarShabha .. 9..\\
samAgatAstAH pitR^ibhirbhrAtR^ibhiH patibhiH sutaiH . 
mudaM paramikAM prApya nAryo duHkhamathAtyajan .. 10..\\
ekA.n rAtriM vihR^ityaiva.n te vIrAstAshcha yoShitaH . 
AmantryAnyonyamAshliShya tato jagmuryathAgatam .. 11..\\
tato visarjayAmAsa lokA.nstAnmunipu~NgavaH . 
kShaNenAntarhitAshchaiva prekShatAm eva te.abhavan .. 12..\\
avagAhya mahAtmAnaH puNyA.n tripathagAM nadIm . 
sarathAH sadhvajAshchaiva svAni sthAnAni bhejire .. 13..\\
devaloka.n yayuH ke chitke chidbrahma sadastathA . 
ke chichcha vAruNa.n loka.n ke chitkauberamApnuvan .. 14..\\
tathA vaivasvata.n loka.n ke chichchaivApnuvannR^ipAH . 
rAkShasAnAM pishAchAnA.n ke chichchApyuttarAnkurUn .. 15..\\
vichitragatayaH sarve yA avApyAmaraiH saha . 
Ajagmuste mahAtmAnaH savAhAH sapadAnugAH .. 16..\\
gateShu teShu sarveShu salilastho mahAmuniH . 
dharmashIlo mahAtejAH kurUNA.n hitakR^itsadA . 
tataH provAcha tAH sarvAH kShatriyA nihateshvarAH .. 17..\\
yA yAH patikR^itA.NllokAnichchhanti paramastriyaH . 
tA jAhnavIjala.n kShipramavagAhantvatandritAH .. 18..\\
tatastasya vachaH shrutvA shraddadhAnA varA~NganAH . 
shvashura.n samanuGYApya vivishurjAhnavIjalam .. 19..\\
vimuktA mAnuShairdehaistatastA bhartR^ibhiH saha . 
samAjagmustadA sAdhvyAH sarvA eva vishAM pate .. 20..\\
eva.n krameNa sarvAstAH shIlavatyaH kulastriyaH . 
pravishya toyaM nirmuktA jagmurbhartR^isalokatAm .. 21..\\
divyarUpasamAyuktA divyAbharata bhUShitAH . 
divyamAlyAmbaradharA yathAsAM patayastathA .. 22..\\
tAH shIlasattvasampannA vitamaskA gala klamAH . 
sarvAH sarvaguNairyuktAH sva.n svaM sthAnaM prapedire .. 23..\\
yasya yasya cha yaH kAmastasminkAle.abhavattadA . 
ta.n ta.n visR^iShTavAnvyAso varado dharmavatsalaH .. 24..\\
tachchhrutvA naradevAnAM punarAgamanaM narAH . 
jarhR^iShurmuditAshchAsannanyadehagatA api .. 25..\\
priyaiH samAgama.n teShA.n ya imaM shR^iNuyAnnaraH . 
priyANi labhate nityamiha cha pretya chaiva ha .. 26..\\
iShTabAndhava sa.nyogamanAyAsamanAmayam . 
ya ima.n shrAvayedvidvAnsa.nsiddhiM prApnuyAtparAm .. 27..\\
svAdhyAyayuktAH puruShAH kriyA yuktAshcha bhArata . 
adhyAtmayogayuktAshcha dhR^itimantashcha mAnavAH . 
shrutvA parva tvidaM nityamavApsyanti parA.n gatim .. 28..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 42}
 suuta

etachchhrutva nR^ipo vidvAnhR^iShTo.abhUjjanamejayaH . 
pitAmahAnA.n sarveShA.n gamanAgamanaM tadA .. 1..\\
abravIchcha mudA yuktaH punarAgamanaM prati . 
kathaM nu tyaktadehAnAM punastadrUpadarshanam .. 2..\\
ityuktaH sa dvijashreShTho vyAsa shiShyaH pratApavAn . 
provAcha vadatA.n shreShThastaM nR^ipa.n janamejayam .. 3..\\
avipraNAshaH sarveShA.n karmaNAmiti nishchayaH . 
karmajAni sharIrANi tathaivAkR^itayo nR^ipa .. 4..\\
mahAbhUtAni nityAni bhUtAdhipati saMshrayAt . 
teShA.n cha nityasa.nvAso na vinAsho viyujyatAm .. 5..\\
anAshAya kR^ita.n karma tasya cheShTaH phalAgamaH . 
AtmA chaibhiH samAyuktaH sukhaduHkhamupAshnute .. 6..\\
avinAshI tathA nitya.n kShetraGYa iti nishchayaH . 
bhUtAnAmAtmabhAvo yo dhruvo.asau sa.nvijAnatAm .. 7..\\
yAvanna kShIyate karma tAvadasya svarUpatA . 
sa~NkShINa karmA puruSho rUpAnyatvaM niyachchhati .. 8..\\
nAnAbhAvAstathaikatva.n sharIraM prApya sa.nhatAH . 
bhavanti te tathA nityAH pR^ithagbhAva.n vijAnatAm .. 9..\\
ashvamedhe shrutishcheyamashvasa~nj~napanaM prati . 
lokAntara gatA nityaM prANA nityA hi vAjinaH .. 10..\\
aha.n hitaM vadAmyetatpriya.n chettava pArthiva . 
deva yAnA hi panthAnaH shrutAste yaGYasa.nstare .. 11..\\
sukR^ito yatra te yaGYastatra devA hitAstava . 
yadA samanvitA devAH pashUnA.n gamaneshvarAH . 
gatimantashcha teneShTvA nAnye nityA bhavanti te .. 12..\\
nitye.asminpa~nchake varge nitye chAtmani yo naraH . 
asya nAnA samAyoga.n yaH pashyati vR^ithA matiH . 
viyoge shochate.atyartha.n sa bAla iti me matiH .. 13..\\
viyoge doShadarshI yaH sa.nyogamiha varjayet . 
asa~Nge sa~Ngamo nAsti duHkhaM bhuvi viyogajam .. 14..\\
parAparaGYastu naro nAbhimAnAdudIritaH . 
aparaGYaH parAM buddhi.n spR^iShTvA mohAdvimuchyate .. 15..\\
adarshanAdApatitaH punashchAdarshana.n gataH . 
nAha.n ta.n vedmi nAsau mAM na cha me.asti virAgatA .. 16..\\
yena yena sharIreNa karotyayamanIshvaraH . 
tena tena sharIreNa tadavashyamupAshnute . 
mAnasaM manasApnoti shArIra.n cha sharIravAn .. 17..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 43}
 vai

adR^iShTvA tu nR^ipaH putrAndarshanaM pratilabdhavAn . 
R^iShiprasAdAtputrANA.n svarUpANA.n kurUdvaha .. 1..\\
sa rAjA rAjadharmAMshcha brahmopaniShada.n tathA . 
avAptavAnnarashreShTho buddhinishchayameva cha .. 2..\\
vidurashcha mahAprAGYo yayau siddhi.n tapobalAt . 
dhR^itarAShTraH samAsAdya vyAsa.n chApi tapasvinam .. 3..\\

 j

mamApi varado vyAso darshayetpitara.n yadi . 
tadrUpaveSha vayasa.n shraddadhyAM sarvameva te .. 4..\\
priyaM me syAtkR^itArthashcha syAmaha.n kR^itanishchayaH . 
prasAdAdR^iShiputrasya mama kAmaH samR^idhyatAm .. 5..\\

 suuta

ityuktavachane tasminnR^ipe vyAsaH pratApavAn . 
prasAdamakaroddhImAnAnayachcha parikShitam .. 6..\\
tatastadrUpavayasamAgataM nR^ipati.n divaH . 
shrImantaM pitara.n rAjA dadarsha janamejayaH .. 7..\\
shamIka.n cha mahAtmAnaM putraM taM chAsya shR^i~NgiNam . 
amAtyA ye babhUvushcha rAGYastAMshcha dadarsha ha .. 8..\\
tataH so.avabhR^ithe rAjA mudito janamejayaH . 
pitara.n snApayAmAsa svayaM sasnau cha pArthivaH .. 9..\\
snAtvA cha bharatashreShThaH so.a.astIkamidamabravIt . 
yAyAvara kulotpanna.n jaratkAru sutaM tadA .. 10..\\
AstIka vividhAshcharyo yaGYo.ayamiti me matiH . 
yadadyAyaM pitA prApto mama shokapraNAshanaH .. 11..\\

 aastiika

R^iSherdvaipAyano yatra purANastapaso nidhiH . 
yaGYe kuru kulashreShTha tasya lokAvubhau jitau .. 12..\\
shruta.n vichitramAkhyAna.n tvayA pANDavanandana . 
sarpAshcha bhasmasAnnItA gatAshcha padavIM pituH .. 13..\\
katha.n chittakShako muktaH satyatvAttava pArthiva . 
R^iShayaH pUjitAH sarve gati.n dR^iShTvA mahAtmanaH .. 14..\\
prAptaH suvipulo dharmaH shrutvA pApavinAshanam . 
vimukto hR^idayagranthirudArajanadarshanAt .. 15..\\
ye cha pakShadharA dharme sadvR^ittaruchayash cha ye . 
yAndR^iShTvA hIyate pApa.n tebhyaH kAryA namaH kriyAH .. 16..\\

 suuta

etachchhrutvA dvijashreShThAtsa rAjA janamejayaH . 
pUjayAmAsa tamR^iShimanumAnya punaH punaH .. 17..\\
papR^ichchha tamR^iShi.n chApi vaishampAyanamachyutam . 
kathA visheSha.n dharmaGYo vanavAsasya sattama .. 18..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 44}
 j

dR^iShTvA putrA.nstathA pautrAnsAnubandhA~njanAdhipaH . 
dhR^itarAShTraH kimakarodrAjA chaiva yudhiShThiraH .. 1..\\

 vai

taddR^iShTvA mahadAshcharyaM putrANA.n darshanaM punaH . 
vItashokaH sa rAjarShiH punarAshramamAgamat .. 2..\\
itarastu janaH sarvaste chaiva paramarShayaH . 
pratijagmuryathAkAma.n dhR^itarAShTrAbhyanuGYayA .. 3..\\
pANDavAstu mahAtmAno laghu bhUyiShTha sainikAH . 
anujagmurmahAtmAna.n sadAra.n taM mahIpatim .. 4..\\
tamAshramagata.n dhImAnbrahmarShirlokapUjitaH . 
muniH satyavatI putro dhR^itarAShTramabhAShata .. 5..\\
dhR^itarAShTra mahAbAho shR^iNu kauravanandana . 
shruta.n te GYAnavR^iddhAnAmR^iShINAM puNyakarmaNAm .. 6..\\
R^iddhAbhijana vR^iddhAnA.n vedavedA~NgavedinAm . 
dharmaGYAnAM purANAnA.n vadatAM vividhAH kathAH .. 7..\\
mA sma shoke manaH kArShIdiShTena vyathate budhaH . 
shruta.n deva rahasyaM te nAradAddeva darshanAt .. 8..\\
gatAste kShatradharmeNa shastrapUtA.n gati.n shubhAm . 
yathAdR^iShTAstvayA putrA yathA kAmavihAriNaH .. 9..\\
yudhiShThirastvaya.n dhImAnbhavantamanurudhyate . 
sahito bhrAtR^ibhiH sarvaiH sadAraH sasuhR^ijjanaH .. 10..\\
visarjayaina.n yAtveSha svarAjyamanushAsatAm . 
mAsaH samadhiko hyeShAmatIto vasatA.n vane .. 11..\\
etaddhi nitya.n yatnena padaM rakShyaM parantapa . 
bahu pratyarthika.n hyetadrAjyaM nAma narAdhipa .. 12..\\
ityuktaH kauravo rAjA vyAsenAmita buddhinA . 
yudhiShThiramathAhUya vAgmI vachanamabravIt .. 13..\\
ajAtashatro bhadra.n te shR^iNu me bhrAtR^ibhiH saha . 
tvatprasAdAnmahIpAla shoko nAsmAnprabAdhate .. 14..\\
rame chAha.n tvayA putrapureva gajasAhvaye . 
nAthenAnugato vidvAnpriyeShu parivartinA .. 15..\\
prAptaM putraphala.n tvattaH prItirme vipulA tvayi . 
na me manyurmahAbAho gamyatAM putra mAchiram .. 16..\\
bhavanta.n cheha samprekShya tapo me parihIyate . 
tapo yukta.n sharIra.n cha tvAM dR^iShTvA dhAritaM punaH .. 17..\\
mAtarau te tathaiveme shIrNaparNakR^itAshane . 
mama tulyavrate putra nachira.n vartayiShyataH .. 18..\\
duryodhanaprabhR^itayo dR^iShTA lokAntara.n gatAH . 
vyAsasya tapaso vIryAdbhavatashcha samAgamAt .. 19..\\
prayojana.n chira.n vR^ittaM jIvitasya cha me.anagha . 
ugra.n tapaH samAsthAsye tvamanuGYAtumarhasi .. 20..\\
tvayyadya piNDaH kIrtishcha kula.n chedaM pratiShThitam . 
shvo vAdya vA mahAbAho gamyatAM putra mAchiram .. 21..\\
rAjanItiH subahushaH shrutA te bharatarShabha . 
sandeShTavyaM na pashyAmi kR^itametAvatA vibho .. 22..\\
ityuktavachana.n tAta nR^ipo rAjAnamabravIt . 
na mAmarhasi dharmaGYa parityaktumanAgasam .. 23..\\
kAma.n gachchhantu me sarve bhrAtaro.anucharAstathA . 
bhavantamahamanviShye mAtarau cha yatavrate .. 24..\\
tamuvAchAtha gAndhArI maivaM putra shR^iNuShva me . 
tvayyadhIna.n kuru kulaM piNDashcha shvashurasya me .. 25..\\
gamyatAM putra paryAptametAvatpUjitA vayam . 
rAjA yadAha tatkArya.n tvayA putra piturvachaH .. 26..\\
ityuktaH sA tu gAndhAryA kuntImidamuvAcha ha . 
snehabAShpAkule netre pramR^ijya rudatI.n vachaH .. 27..\\
visarjayati mA.n rAjA gAndhArI cha yashasvinI . 
bhavatyAM baddhachittastu katha.n yAsyAmi duHkhitaH .. 28..\\
na chotsahe tapovighna.n kartuM te dharmachAriNi . 
tapaso hi paraM nAsti tapasA vindate mahat .. 29..\\
mamApi na tathA rAGYi rAjye buddhiryathA purA . 
tapasyevAnuraktaM me manaH sArvAtmanA tathA .. 30..\\
shUnyeya.n cha mahI sarvA na me prItikarI shubhe . 
bAndhavA naH parikShINA balaM no na yathA purA .. 31..\\
pA~nchAlAH subhR^isha.n kShINAH kanyA mAtrAvasheShitAH . 
na teShA.n kura kartAraM kaM chitpashyAmyaha.n shubhe .. 32..\\
sarve hi bhasmasAnnItA droNenaikena sa.nyuge . 
avasheShAstu nihatA droNaputreNa vai nishi .. 33..\\
chedayashchaiva matsyAshcha dR^iShTa pUrvAstathaiva naH . 
kevala.n vR^iShNichakra.n tu vAsudeva parigrahAt . 
ya.n dR^iShTvA sthAtumichchhAmi dharmArthaM nAnyahetukam .. 34..\\
shivena pashya naH sarvAndurlabha.n darshanaM tava . 
bhaviShyatyamba rAjA hi tIvramArapsyate tapaH .. 35..\\
etachchhrutvA mahAbAhuH sahadevo yudhAM patiH . 
yudhiShThiramuvAchedaM bAShpavyAkulalochanaH .. 36..\\
notsahe.ahaM parityaktuM mAtaraM pArthivarShabha . 
pratiyAtu bhavAnkShipra.n tapastapsyAmyaha.n vane .. 37..\\
ihaiva shoShayiShyAmi tapasAha.n kalevaram . 
pAdashushrUShaNe yukto rAGYo mAtrostathAnayoH .. 38..\\
tamuvAcha tathA kuntI pariShvajya mahAbhujam . 
gamyatAM putra maiva tva.n vochaH kuru vacho mama .. 39..\\
AgamA vaH shivAH santu svasthA bhavata putrakAH . 
uparodho bhavedevamasmAka.n tapasaH kR^ite .. 40..\\
tvatsnehA pAshabaddhA cha hIyeya.n tapasaH parAt . 
tasmAtputraka gachchha tva.n shiShTamalpaM hi naH prabho .. 41..\\
eva.n sa.nstambhitaM vAkyaiH kuntyA bahuvidhairmanaH . 
sahadevasya rAjendra rAGYashchaiva visheShataH .. 42..\\
te mAtrA samanuGYAtA rAGYA cha kuru pu~NgavAH . 
abhivAdya kurushreShThamAmantrayitumArabhan .. 43..\\
rAjanpratigamiShyAmaH shivena pratinanditAH . 
anuGYAtAstvayA rAjangamiShyAmo vikalmaShAH .. 44..\\
evamuktaH sa rAjarShirdharmarAGYA mahAtmanA . 
anujaGYe jayAshIrbhirabhinandyA yudhiShThiram .. 45..\\
bhIma.n cha balinA.n shreShThaM sAntvayAmAsa pArthivaH . 
sa chAsya samya~NmedhAvI pratyapadyata vIryavAn .. 46..\\
arjuna.n cha samAshliShya yamau cha puruSharShabhau . 
anujaGYe sa kauravyaH pariShvajyAbhinandya cha .. 47..\\
gAndhAryA chAbhyanuGYAtaH kR^itapAdAbhivandanAH . 
jananyA samupAghrAtAH pariShvaktashcha te nR^ipam . 
chakruH pradakShiNa.n sarve vatsA iva nivAraNe .. 48..\\
punaH punarnirIkShantaH prajagmuste pradakShiNam . 
tathaiva draupadI sAdhvI sarvAH kaurava yoShitaH .. 49..\\
nyAyataH shvashure vR^ittiM prayujya prayayustataH . 
shvashrUbhyA.n sAmanuGYAtAH pariShvajyAbhinanditAH . 
sandiShTAshchetikartavyaM prayayurbhartR^ibhiH saha .. 50..\\
tatha prajaGYe ninadaH sUtAnA.n yujyatAm iti . 
uShTrANA.n kroshatAM chaiva hayAnA.n heShatAm api .. 51..\\
tato yudhiShThiro rAjA sadAraH sahasainikaH . 
nagara.n hAstinapuraM punarAyAtsabAndhavaH .. 52..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 45}
 vai

dvivarShopanivR^itteShu pANDaveShu yadR^ichchhayA . 
devarShirnArado rAjannAjagAma yudhiShThiram .. 1..\\
tamabhyarchya mahAbAhuH kururAjo yudhiShThiraH . 
AsInaM parivishvastaM provAcha vadatA.n varaH .. 2..\\
chirasya khalu pashyAmi bhagavantamupasthitam . 
kachchitte kushala.n vipra shubhaM vA pratyupasthitam .. 3..\\
ke deshAH paridR^iShTAste ki.n cha kAryaM karomi te . 
tadbrUhi dvijamukhya tvamasmAka.n cha priyo.atithiH .. 4..\\

 naarada

chiradR^iShTo.asi me rAjannAgato.asmi tapovanAt . 
paridR^iShTAni tIrthAni ga~NgA chaiva mayA nR^ipa .. 5..\\

 y

vadanti puruShA me.adya ga~NgAtIranivAsinaH . 
dhR^itarAShTraM mahAtmAnamAsthitaM parama.n tapaH .. 6..\\
api dR^iShTastvayA tatra kushalI sa kurUdvahaH . 
gAndhArI cha pR^ithA chaiva sUtaputrashcha sa~njayaH .. 7..\\
katha.n cha vartate chAdya pitA mama sa pArthivaH . 
shrotumichchhAmi bhagavanyadi dR^iShTastvayA nR^ipaH .. 8..\\

 naarada

sthirI bhUya mahArAja shR^iNu sarva.n yathAtatham . 
yathA shruta.n cha dR^iShTaM cha mayA tasmi.nstapovane .. 9..\\
vanavAsa nivR^itteShu bhavatsu kurunandana . 
kurukShetrAtpitA tubhya.n ga~NgAdvAra.n yayau nR^ipa .. 10..\\
gAndhAryA sahito dhImAnvadhvA kuntyA samanvitaH . 
sa~njayena cha sUtena sAgnihotraH sayAjakaH .. 11..\\
Atasthe sa tapastIvraM pitA tava tapodhanaH . 
vITAM mukhe samAdhAya vAyubhakSho.abhavanmuniH .. 12..\\
vane sa munibhiH sarvaiH pUjyamAno mahAtapAH . 
tvagasthi mAtrasheShaH sa ShaNmAsAnabhavannR^ipaH .. 13..\\
gAndhArI tu jalAhArA kuntI mAsopavAsinI . 
sa~njayaH ShaShTha bhaktena vartayAmAsa bhArata .. 14..\\
agnI.nstu yAjakAstatra juhuvurvidhivatprabho . 
dR^ishyato.adR^ishyatashchaiva vane tasminnR^ipasya ha .. 15..\\
aniketo.atha rAjA sa babhUva vanagocharaH . 
te chApi sahite devyau sa~njayashcha tamanvayuH .. 16..\\
sa~njayo nR^ipaternetA sameShu viShameShu cha . 
gAndhAryAstu pR^ithA rAjaMshchakShurAsIdaninditA .. 17..\\
tataH kadA chidga~NgAyAH kachchhe sa nR^ipasattamaH . 
ga~NgAyAmApluto dhImAnAshramAbhimukho.abhavat .. 18..\\
atha vAyuH samudbhUto dAvAgnirabhavanmahAn . 
dadAha tadvana.n sarvaM parigR^ihya samantataH .. 19..\\
dahyatsu mR^igayUtheShu dvijihveShu samantataH . 
varAhANA.n cha yUtheShu saMshrayatsu jalAshayAn .. 20..\\
samAviddhe vane tasminprApte vyasana uttame . 
nirAhAratayA rAjA mandaprANavicheShTitaH . 
asamartho.apasaraNe sukR^ishau mAtarau cha te .. 21..\\
tataH sa nR^ipatirdR^iShTvA vahnimAyAntamantikAt . 
idamAha tataH sUta.n sa~njayaM pR^ithivIpate .. 22..\\
gachchha sa~njaya yatrAgnirna tvA.n dahati karhi chit . 
vayamatrAgninA yuktA gamiShyAmaH parA.n gatim .. 23..\\
tamuvAcha kilodvignaH sa~njayo vadatA.n varaH . 
rAjanmR^ityuraniShTo.ayaM bhavitA te vR^ithAgninA .. 24..\\
na chopAyaM prapashyAmi mokShaNe jAtavedasaH . 
yadatrAnantara.n kAryaM tadbhavAnvaktumarhati .. 25..\\
ityuktaH sa~njayenedaM punarAha sa pArthivaH . 
naiSha mR^ityuraniShTo no niHsR^itAnA.n gR^ihAtsvayam .. 26..\\
jalamagnistathA vAyuratha vApi vikarshanam . 
tApasAnAM prashasyante gachchaH sa~njaya mAchiram .. 27..\\
ityuktvA sa~njaya.n rAjA samAdhAya manastadA . 
prA~NmukhaH saha gAndhAryA kuntyA chopAvishattadA .. 28..\\
sa~njayasta.n tathA dR^iShTvA pradakShiNamathAkarot . 
uvAcha chainaM medhAvI yu~NkShvAtmAnamiti prabho .. 29..\\
R^iShiputro manIShI sa rAjA chakre.asya tadvachaH . 
saMnirudhyendriya grAmamAsItkAShThopamastadA .. 30..\\
gAndhArI cha mahAbhAgA jananI cha pR^ithA tava . 
dAvAgninA samAyukte sa cha rAjA pitA tava .. 31..\\
sa~njayastu mahAmAtrastasmAddAvAdamuchyata . 
ga~NgAkUle mayA dR^iShTastApasaiH parivAritaH .. 32..\\
sa tAnAmantrya tejasvI nivedyaitachcha sarvashaH . 
prayayau sa~njayaH sUto himavantaM mahIdharam .. 33..\\
eva.n sa nidhanaM prAptaH kururAjo mahAmanAH . 
gAndhArI cha pR^ithA chaiva jananyau te narAdhipa .. 34..\\
yadR^ichchhayAnuvrajatA mayA rAGYaH kalevaram . 
tayoshcha devyorubhayordR^iShTAni bharatarShabha .. 35..\\
tatastapovane tasminsamAjagmustapodhanAH . 
shrutvA rAGYastathA niShThAM na tvashochangati.n cha te .. 36..\\
tatrAshrauShamaha.n sarvametatpuruShasattama . 
yathA cha nR^ipatirdagdho devyau te cheti pANDava .. 37..\\
na shochitavya.n rAjendra svantaH sa pR^ithivIpatiH . 
prAptavAnagnisa.nyoga.n gAndhArI jananI cha te .. 38..\\

 vai

etachchhrutvA tu sarveShAM pANDavAnAM mahAtmanAm . 
niryANa.n dhR^itarAShTrasya shokaH samabhavanmahAn .. 39..\\
antaHpurANA.n cha tadA mahAnArtasvaro.abhavat . 
paurANA.n cha mahArAja shrutvA rAGYastadA gatim .. 40..\\
aho dhigiti rAjA tu vikrushya bhR^ishaduHkhitaH . 
UrdhvabAhuH smaranmAtuH praruroda yudhiShThiraH . 
bhImasenapurogashcha bhrAtaraH sarva eva te .. 41..\\
antaHpureShu cha tadA sumahAnruditasvanaH . 
prAdurAsInmahArAja pR^ithA.n shrutvA tathAgatAm .. 42..\\
ta.n cha vR^iddhAM tathA dagdha.n hataputraM narAdhipam . 
anvashochanta te sarve gAndhArI.n cha tapasvinIm .. 43..\\
tasminnuparate shabde muhUrtAdiva bhArata . 
nigR^ihya bAShpa.n dhairyeNa dharmarAjo.abravIdidam .. 44..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 46}
 y

tathA mahAtmanastasya tapasyugre cha vartataH . 
anAthasyeva nidhana.n tiShThatsvasmAsu bandhuShu .. 1..\\
durviGYeyA hi gatayaH puruShANAM matA mama . 
yatra vaichitravIryo.asau dagdha eva.n davAgninA .. 2..\\
yasya putrashata.n shrImadabhavadbAhushAlinaH . 
nAgAyuta balo rAjA sa dagdho hi davAgninA .. 3..\\
yaM purA paryavIjanta tAlavR^intairvarastriyaH . 
ta.n gR^idhrAH paryavIjanta dAvAgniparikAlitam .. 4..\\
sUtamAgadha sa~Nghaishcha shayAno yaH prabodhyate . 
dharaNyA.n sa nR^ipaH shete pApasya mama karmabhiH .. 5..\\
na tu shochAmi gAndhArI.n hataputrAM yashasvinIm . 
patilokamanuprAptA.n tathA bhartR^ivrate sthitAm .. 6..\\
pR^ithAmeva tu shochAmi yA putraishvaryamR^iddhimat . 
utsR^ijya sumahaddIpta.n vanavAsamarochayat .. 7..\\
dhigrAjyamidamasmAka.n dhigbalaM dhikparAkramam . 
kShatradharmacha dhigyasmAnmR^itA jIvAmahe vayam .. 8..\\
susUkShmA kila kAlasya gatirdvija varottama . 
yatsamutsR^ijya rAjya.n sA vanavAsamarochayat .. 9..\\
yudhiShThirasya jananI bhImasya vijayasya cha . 
anAthavatkatha.n dagdhA iti muhyAmi chintayan .. 10..\\
vR^ithA santoShito vahniH khANDave savyasAchinA . 
upakAramajAnansa kR^itaghna iti me matiH .. 11..\\
yatrAdahatsa bhagavAnmAtara.n savyasAchinaH . 
kR^itvA yo brAhmaNachchhadma bhikShArthI samupAgataH . 
dhigagni.n dhikcha pArthasya vishrutA.n satyasandhatAm .. 12..\\
ida.n kaShTataraM chAnyadbhagavanpratibhAti me . 
vR^ithAgninA samAyogo yadabhUtpR^ithivIpateH .. 13..\\
tathA tapasvinastasya rAjarSheH kauravasya ha . 
kathameva.nvidho mR^ityuH prashAsya pR^ithivImimAm .. 14..\\
tiShThatsu mantrapUteShu tasyAgniShu mahAvane . 
vR^ithAgninA samAyukto niShThAM prAptaH pitA mama .. 15..\\
manye pR^ithA vepamAnA kR^iShA dhamani santatA . 
hA tAta dharmarAjeti samAkrandanmahAbhaye .. 16..\\
bhIma paryApnuhi bhayAditi chaivAbhivAshatI . 
samantataH parikShiptA mAtA me.abhUddavAgninA .. 17..\\
sahadevaH priyastasyAH putrebhyo.adhika eva tu . 
na chainAM mokShayAmAsa vIro mAdravatIsutaH .. 18..\\
tachchhrutvA ruruduH sarve samAli~Ngya parasparam . 
pANDavAH pa~ncha duHkhArtA bhUtAnIva yugakShaye .. 19..\\
teShA.n tu puruShendrANA.n rudatAM rudhita svanaH . 
prAsAdAbhoga sa.nruddho anvarautsItsa rodasI .. 20..\\
\medskip\hrule\medskip\centerline{\Largedvng 47}
 naarada

nAsau vR^ithAgninA dagdho yathA tatra shrutaM mayA . 
vaichitravIryo nR^ipatistatte vakShyAmi bhArata .. 1..\\
vanaM pravishatA tena vAyubhakSheNa dhImatA . 
agnayaH kArayitveShTimutsR^iShTA iti naH shrutam .. 2..\\
yAjakAstu tatastasya tAnagnInnirjane vane . 
samutsR^ijya yathAkAma.n jagmurbharatasattama .. 3..\\
sa vivR^iddhastadA vahnirvane tasminnabhUtkila . 
tena tadvanamAdIptamiti me tApasAbruvan .. 4..\\
sa rAjA jAhnavI kachchhe yathA te kathitaM mayA . 
tenA~NginA samAyuktaH svenaiva bharatarShabha .. 5..\\
evamAvedayAmAsurmunayaste mamAnagha . 
ye te bhAgIrathI tIre mayA dR^iShTA yudhiShThira .. 6..\\
eva.n svenAgninA rAjA samAyukto mahIpate . 
mA shochithAstvaM nR^ipati.n gataH sa paramAM gatim .. 7..\\
gurushushrUShayA chaiva jananI tava pANDava . 
prAptA sumahatI.n siddhimiti me nAtra saMshayaH .. 8..\\
kartumarhasi kauravya teShA.n tvamudakakriyAm . 
bhrAtR^ibhiH sahitaH sarvairetadatra vidhIyatAm .. 9..\\

 vai

tathA sa pR^ithivIpAlaH pANDavAnA.n dhurandharaH . 
niryayau saha sodaryaiH sadAro bharatarShabha .. 10..\\
paurajAna padAshchaiva rAjabhaktipuraskR^itAH . 
ga~NgAM prajagmurabhito vAsasaikena sa.nvR^itAH .. 11..\\
tato.avagAhya salila.n sarve te kurupu~NgavAH . 
yuyutsumagrataH kR^itvA dadustoyaM mahAtmane .. 12..\\
gAndhAryAshcha pR^ithAyAshcha vidhivannAmagotrataH . 
shauchaM nivartayantaste tatroShurnagarAdbahiH .. 13..\\
preShayAmAsa sa narAnvidhiGYAnApta kAriNaH . 
ga~NgA dvAra.n kurushreShTho yatra dagdho.abhavannR^ipaH .. 14..\\
tatraiva teShA.n kulyAni ga~NgA dvAre.anvashAttadA . 
kartavyAnIti puruShAndattadeyAnmahIpatiH .. 15..\\
dvAdashe.ahani tebhyaH sa kR^itashaucho narAdhipaH . 
dadau shrAddhAni vidhivaddakShiNAvanti pANDavaH .. 16..\\
dhR^itarAShTra.n samuddishya dadau sa pR^ithivIpatiH . 
suvarNa.n rajata.n gAshcha shayyAshcha sumahAdhanAH .. 17..\\
gAndhAryAshchaiva tejasvI pR^ithAyAshcha pR^ithakpR^ithak . 
sa~NkIrtya nAmanI rAjA dadau dAnamanuttamam .. 18..\\
yo yadichchhati yAvachcha tAvatsa labhate dvijaH . 
shayanaM bhojana.n yAnaM maNiratnamatho dhanam .. 19..\\
yAnamAchchhAdanaM bhogAndAsIshcha parichArikAH . 
dadau rAjA samuddishya tayormAtrormahIpatiH .. 20..\\
tataH sa pR^ithivIpAlo dattvA shrAddhAnyanekashaH . 
pravivesha punardhImAnnagara.n vAraNAhvayam .. 21..\\
te chApi rAjavachanAtpuruShA ye gatAbhavan . 
sa~Nkalpya teShA.n kulyAni punaH pratyAgama.nstataH .. 22..\\
mAlyairgandhaishcha vividhaiH pUjayitvA yathAvidhi . 
kulyAni teShA.n sa.nyojya tadAchakhyurmahIpateH .. 23..\\
samAshvAsya cha rAjAna.n dharmAtmAna.n yudhiShThiram . 
nArado.apyagamadrAjanparamarShiryathepsitam .. 24..\\
eva.n varShANyatItAni dhR^itarAShTrasya dhImataH . 
vanavAse tadA trINi nagare dasha pa~ncha cha .. 25..\\
hataputrasya sa~NgrAme dAnAni dadataH sadA . 
GYAtisambandhimitrANAM bhrAtR^INA.n svajanasya cha .. 26..\\
yudhiShThirastu nR^ipatirnAtiprIta manAstadA . 
dhArayAmAsa tadrAjyaM nihataGYAtibAndhavaH .. 27..\\

##\end{multicols}##
##
\medskip\hrule\medskip
Last updated on \today ; Send corrections to sanskrit@cheerful.com
\end{document}